Ένα ζηλευτό παράδειγμα συνεργατικής κατοικίας

Ο τρόπος αντίδρασης μπορεί να είναι ατομικός, όπου οι πολίτες προσπαθούν να βρουν τη βέλτιστη λύση για τον εαυτό τους. Μπορεί όμως να είναι και συλλογικός, μέσω της πίεσης προς τις τοπικές αρχές για συγκράτηση των τιμών των ακινήτων, ή μέσα από τη δημιουργία μιας κοινότητας πολιτών που θα αντιμετωπίσουν το ζήτημα της έλλειψης στέγης διά της αλληλοβοήθειας.

Η δική μου περιπέτεια με τη συνεταιριστική κατοικία ξεκίνησε τον Αύγουστο του 2019, έπειτα από την επίσκεψή μου στους χώρους του εγχειρήματος συνεταιριστικής κατοικίας Projekthaus Potzdam και του αδελφού εγχειρήματος Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ) Inwole, στο Πότσνταμ της Γερμανίας. Αυτά που είδα εκεί με ώθησαν να εκπονήσω τη διπλωματική μου εργασία πάνω στα δύο παραπάνω εγχειρήματα, στο πλαίσιο του μεταπτυχιακού προγράμματος για την ΚΑΛΟ του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου.

Τι είναι η συνεταιριστική κατοικία;

Συνεταιριστική κατοικία είναι η έμπρακτη έκφραση της απόφασης μιας ομάδας ανθρώπων να ζήσουν συλλογικά κάτω από μία κοινή στέγη και με κανόνες που διαμορφώνουν οι ίδιοι. Αυτή η συγκατοίκηση μπορεί να αφορά τη διαμονή σε αυτόνομα διαμερίσματα ενός κτιρίου ή σε αυτόνομα δωμάτια ενός σπιτιού με κοινούς όλους τους υπόλοιπους χώρους του. Η στέγη αυτή μπορεί είτε να έχει νοικιαστεί είτε να έχει αγοραστεί είτε να έχει αποκτηθεί με χρησιδάνειο.

Στο συγκεκριμένο μοντέλο που έζησα και μελέτησα, τα μέλη πληρώνουν ενοίκιο για το αυτόνομο διαμέρισμα στο οποίο διαμένουν. Το ποσό αυτό χρησιμοποιείται για την αποπληρωμή του δανείου αγοράς του κτιρίου/σπιτιού/οικοπέδου αλλά και για την επισκευή και βελτίωση των υποδομών. Το χαρακτηριστικό στα συγκεκριμένα εγχειρήματα είναι ότι το περιουσιακό στοιχείο ανήκει σε μια νομική οντότητα και οι ένοικοι που πληρώνουν ενοίκιο δεν θα αποκτήσουν ποτέ την κυριότητα, ούτε όταν αποπληρωθεί το δάνειο. Κατανοώ ότι κάτι τέτοιο μπορεί με την πρώτη ματιά να μη βγάζει νόημα για μια χώρα όπως η Ελλάδα, που χαρακτηρίζεται από πολύ μεγάλα ποσοστά ιδιοκατοίκησης και στην οποία κυριαρχεί η αντίληψη του «δικού μας κεραμιδιού». Πώς λειτουργεί λοιπόν ένα τέτοιο μοντέλο και πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην ελληνική πραγματικότητα;

Το παράδειγμα του Projekthaus Potzdam

Στο Projekthaus Potzdam 31 άτομα ηλικίας από μηδέν ως 53 ετών συγκατοικούν σε αυτόνομα διαμερίσματα, συνθέτοντας έναν αυτοοργανωμένο χώρο διαβίωσης, εργασίας και συνεργασίας.

Η ιδιοκτησία αποκτήθηκε τον Μάιο του 2005, έπειτα από δέκα χρόνια προετοιμασίας και την κατάρτιση ενός project plan. Η χρηματοδότηση προήλθε από μια τράπεζα, πράγμα καθόλου εύκολο μιας και πριν από 18 χρόνια η έννοια της συνεταιριστικής κατοικίας δεν ήταν ιδιαίτερα γνωστή και οι εταίροι του Projekthaus ήταν ως επί το πλείστον άνεργοι, φοιτήτριες ή επισφαλώς εργαζόμενα άτομα. Το εγχείρημα ξεκίνησε με ένα κτίριο, το οποίο είχε αγοραστεί από τον δήμο μαζί με το ανάλογο οικόπεδο. Αυτή τη στιγμή αριθμεί τρία κτίρια στέγασης με διαμερίσματα και άλλα τρία με γραφεία και εργαστήρια.

Mietshäuser Syndikat

Το Projekthaus Potzdam τελεί υπό την αιγίδα του Mietshäuser Syndikat (MHS), μιας συνεργατικής, μη εμπορικής εταιρείας επενδύσεων με τη νομική μορφή της Εταιρείας Περιορισμένης Ευθύνης (ΕΠΕ), το οποίο από το 1992 βοηθά στη δημιουργία εγχειρημάτων συνεταιριστικής κατοικίας μέσω της παροχής τεχνογνωσίας, νομικής υποστήριξης και δικτύωσης με αντίστοιχα σχήματα.

Η σχέση ανάμεσα στο Mietshäuser Syndikat και σ’ ένα εγχείρημα που συμμετέχει σ’ αυτό, όπως το Projekthaus Potzdam.

Έως τον Σεπτέμβριο του 2022 είχαν δημιουργηθεί σε όλη τη Γερμανία 177 εγχειρήματα συνεταιριστικής κατοικίας από 20 πρωτοβουλίες, με περισσότερους από 3.800 ενοίκους. Το εγχείρημα έχει βρει μιμητές και σε άλλες χώρες, όπως στη Γαλλία, στην Αυστρία, στην Ελβετία, στην Τσεχία και στην Ολλανδία.

Όπως δηλώνεται στο καταστατικό του, σκοπός του Συνδικάτου MHS είναι «ο αλληλέγγυος συνεταιρισμός στο πεδίο των διαμερισμάτων και των κτιρίων. Είναι κοινός σκοπός όλων των μελών να δημιουργήσουν αυτοοργανωμένες δομές για την υποστήριξη και πολιτική εφαρμογή των αιτημάτων για αξιοπρεπείς χώρους διαβίωσης, για ένα κεραμίδι πάνω από το κεφάλι μας, για όλους». Η ουσία του εγχειρήματος λοιπόν περιστρέφεται γύρω από το τρίπτυχο: κοινή ιδιοκτησία, αυτοοργάνωση, αλληλεγγύη.

Το Συνδικάτο στοχεύει:

• στην απόσυρση κατοικιών από την καπιταλιστική αγορά ακινήτων,
• στη μεταφορά αλληλέγγυων καλών πρακτικών από τα ισχυρότερα προς τα πιο ασθενή εγχειρήματα εντός του δικτύου του MHS,
• στην εξαγωγή παραδείγματος προς ανθρώπους/ομάδες με σκοπό το άνοιγμα της συζήτησης περί συνεταιριστικής κατοικίας – για μια κατοικία που δεν θα αποτελεί απλώς «μια στέγη πάνω από το κεφάλι», αλλά θα είναι ασφαλής, με επαρκή φωτισμό, θέρμανση και ιδιωτικότητα.

Με κάθε νέο εγχείρημα συνεταιριστικής στεγαστικής κατοικίας που υλοποιείται, μία ακόμη ιδιοκτησία αποσύρεται από την αγορά ακινήτων και περνάει στα «Κοινά», ενδυναμώνοντας συγκεκριμένα χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης, όπως η εμπιστοσύνη, οι κοινωνικοί κανόνες, η αυτοθέσμιση, η δημοκρατία.

Οι άνθρωποι που γνώρισα μέσα από το εγχείρημα

Οι άνθρωποι με τους οποίους συνομίλησα και είχα την τύχη να συμβιώσω αντιμετωπίζουν την κατοικία σαν έναν κοινό πόρο, τον οποίο θεωρούν υποχρέωσή τους να προστατεύσουν και να αναβαθμίσουν μέσα από δημοκρατικές διαδικασίες. Αυτό που κυριαρχεί είναι το αίσθημα της κοινότητας, το οποίο προκύπτει μέσα από τακτικές συνελεύσεις όπου αποφασίζονται θέματα όπως το ποσό ενοικίου, οι απαιτούμενες επισκευές κτιρίων, η συμμετοχή σε εκδηλώσεις, η βοήθεια προς τα μέλη κλπ. Ο χώρος στον οποίο μένουν είναι δικός τους, παρότι δεν τους ανήκει ατομικά. Τα μέλη της συλλογικότητας έχουν τη δική τους ζωή (εργασία, σπουδές, οικογένεια, χόμπι κλπ.). Παράλληλα όμως βλέπουν τους εαυτούς τους σαν δρώντα μέλη της κοινότητας. Η δράση τους έχει δύο άξονες: Πρώτον, τη συνδιαμόρφωση των αποφάσεων για την πορεία της συνεταιριστικής τους κοινότητας, όπως αυτή διαμορφώνεται από τη συνέλευση που πραγματοποιείται κάθε δεύτερη Τετάρτη. Δεύτερον, την αντανάκλαση της συλλογικότητάς τους στις γειτονιές του Πότσνταμ μέσα από τη συμμετοχή των μελών σε φεστιβάλ, πολιτικές και κοινωνικές διαδικασίες εντός της πόλης αλλά και ευρύτερα.

Ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ μέσα στο Projekthaus Potzdam

Το «αδελφάκι» του εγχειρήματος της συνεταιριστικής κατοικίας, το Inwole, είναι μια δομή Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας. Στους χώρους του Inwole γίνονται μαθήματα ραπτικής, ξυλουργικής, επισκευής ποδηλάτων, κεραμικής κλπ. Το Inwole νοικιάζει τους χώρους των μαθημάτων από το Projekthaus, κάτι που αποτελεί ένα έσοδο για την κοινότητα της συνεταιριστικής κατοικίας, ενώ ορισμένοι ένοικοι του Projekthaus εργάζονται στο Inwole, κάτι που αποτελούσε εξαρχής στόχο του εγχειρήματος.

Οι άνθρωποι αυτοί επιθυμούν να ζήσουν αλλιώς, έξω από τα εκμεταλλευτικά μοτίβα στέγασης και εργασίας: με αλληλεγγύη, με αλληλοβοήθεια και αλληλοϋποστήριξη, με συναπόφαση και συνευθύνη για τον χώρο στον οποίο ζουν και εργάζονται.

Γιατί αποφάσισα να ασχοληθώ με αυτό το θέμα;

Στα πιο προσωπικά τώρα. Και εγώ, όπως και πολύς άλλος κόσμος, βιώνω την καθημερινότητά μου μέσα σε έναν διαρκή διχασμό. Από τη μια η ζωή που κάνω (εργασία, πατρότητα, και στον ελάχιστο ελεύθερο χρόνο εθελοντισμός με ολίγη από κοινωνική και προσωπική ζωή). Όλα αυτά με γενναίες δόσεις μοναξιάς, πίεσης και αβεβαιότητας.

Στην άλλη μεριά βρίσκεται η ζωή που θα ήθελα να ζήσω: Με συντροφικότητα και συνύπαρξη στον ίδιο χώρο με ανθρώπους που μας ενώνουν κοινές πολιτικές και κοινωνικές αξίες, χωρίς να συμφωνούμε απαραίτητα σε όλα. Με ανθρώπους που θα δρούμε από κοινού (όταν το επιθυμούμε) και θα αποσυρόμαστε στον ιδιωτικό μας χώρο (όταν έτσι νιώθουμε). Με ανθρώπους-συντρόφους που θα φροντίζει ο ένας τον άλλο, θα αγαπιέται και θα μαλώνει, θα προσέχει ο ένας τα παιδιά και τα σκυλιά του άλλου (γιατί χρειαζόμαστε και τον προσωπικό μας χώρο και χρόνο). Και που θα κατεβαίνουμε μαζί στο δρόμο όταν οι περιστάσεις το απαιτούν (και είναι πολλές…).

Με χαμηλότερο ενοίκιο (σύμφωνα με τη διεθνή εμπειρία αντίστοιχων εγχειρημάτων), με κάλυψη πολλών αναγκών από την ίδια τη συλλογικότητα, με μικρότερη πίεση για πολύωρη εργασία. Άρα με περισσότερο ελεύθερο χρόνο για ξεκούραση, για αναψυχή, για παρέες, για ενασχόληση με τα κοινά…

Με ένα Σπίτι ανοιχτό σε άλλους ανθρώπους και συλλογικότητες για να συζητήσουμε και για να φάμε στο μεγάλο μας τραπέζι (ναι, θα έχουμε και ένα μεγάλο τραπέζι!), ώστε να γίνει εργαστήριο αλληλεγγύης και παραγωγής ενός άλλου μοντέλου συμβίωσης που να ακτινοβολεί αλληλεγγύη και συντροφικότητα.

Γι’ αυτό ζηλεύω κάθε φορά που βρίσκομαι στο Projekthaus Potzdam, γιατί εμείς δεν έχουμε (ακόμη) κάτι αντίστοιχο στην Ελλάδα. Και κάθε φορά που βρίσκομαι μόνος ή με την ομάδα των Περβολάρηδων Θεσσαλονίκης στους χώρους του Projekthaus και του Inwole, νιώθω μια απίστευτη χαρά και γαλήνη.

Στην Ελλάδα όμως γίνονται αυτά;

Από ό,τι φαίνεται υπάρχει ένα δυναμικό ανθρώπων που έχει ξεκινήσει εδώ και κάποια χρόνια τη συζήτηση για τη συνεταιριστική κατοικία – τόσο ατομικότητες όσο και συλλογικότητες όπως η ομάδα του Cohab, που με την υποστήριξη του Ιδρύματος Heinrich Böll βρίσκονται στη διαδικασία μιας μεγάλης έρευνας γύρω από τη συνεταιριστική κατοικία, βασικοί άξονες της οποίας είναι η εξεύρεση πόρων χρηματοδότησης του εγχειρήματος, η δημιουργία καταστατικού/οράματος, η εύρεση ακινήτου και ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός.

Κατά την άποψή μου, για την εισαγωγή της συνεταιριστικής κατοικίας στην Ελλάδα απαιτούνται δύο πράγματα: πρώτον, η δημιουργία των παραπάνω εργαλείων και, δεύτερον, η ευρύτερη ενημέρωση του κοινού μέσα από εκδηλώσεις και εργαστήρια, με σκοπό να βρεθεί και άλλος κόσμος που θα πλαισιώσει την προσπάθεια και θα επιχειρήσει την υλοποίησή της.

Μέσα από τις υπάρχουσες συνθήκες εκμετάλλευσης αναδύεται από την κοινωνία των πολιτών η απαίτηση να ζήσουμε «αλλιώς». Και αυτό το «αλλιώς» μπορεί να συμπεριλάβει το πού θα ζήσουμε, με ποιους, και πώς. Ήρθε η ώρα να αρχίσουμε να δίνουμε απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά…