Εξετάζοντας την πυρηνική ενέργεια από το σημείο μηδέν: το ουράνιο

Με αφορμή την ενεργειακή κρίση, η Ελλάδα, όπως και άλλα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αναζήτησαν εναλλακτικές ενεργειακές πηγές προκειμένου να απεξαρτηθούν ή τουλάχιστον να καταφέρουν να μειώσουν την εξάρτησή τους από το ρωσικό ορυκτό αέριο, δίχως να διακινδυνεύσει η ενεργειακή τους ασφάλεια. Κάπως έτσι έκαναν την εμφάνισή τους στις ελληνικές εφημερίδες δημοσιεύματα που παρουσίαζαν σενάρια συνεργασίας μεταξύ Ελλάδας και Βουλγαρίας για την αξιοποίηση της πυρηνικής ενέργειας μέσα από διακρατική συμφωνία που αφορούσε τη δημιουργία νέου πυρηνικού εργοστασίου στη Βουλγαρία και την προμήθεια ηλεκτρικής ενέργειας στην Ελλάδα.

Παράλληλα, στις αρχές του 2022, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε πως δραστηριότητες σχετικές με την πυρηνική ενέργεια μπορούσαν –υπό προϋποθέσεις– να συμπεριληφθούν στην Ταξινόμηση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Βιώσιμη Χρηματοδότηση (EU Sustainable Finance Taxonomy). To σύστημα αυτό προσδιορίζει κατά πόσο οικονομικές δραστηριότητες θεωρούνται περιβαλλοντικά βιώσιμες, κατευθύνοντας προς αυτές ιδιωτικές επενδύσεις. Όπως επισημαίνει ο υπεύθυνος πολιτικής της δεξαμενής σκέψης The Green Tank Νίκος Μάντζαρης, στο άρθρο του που δημοσιεύθηκε στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ με τίτλο «Η ελληνοβουλγαρική συνεργασία στον τομέα της ενέργειας πρέπει να είναι βιώσιμη», οι σχετικοί περιορισμοί είναι αυστηροί κι αυτό καθιστά τελικά δύσκολο για τις επενδύσεις αυτές να αποκτήσουν την «πράσινη σφραγίδα» που απαιτείται, προκειμένου να λάβουν υποστήριξη από ιδιωτικά χρηματοδοτικά ιδρύματα.

Οι παραπάνω περιορισμοί αφορούν την ασφάλεια των εγκαταστάσεων όπως και τη δυνατότητα του κράτους μέλους να διαχειριστεί –ή ακριβέστερα να αποθηκεύσει– με ασφάλεια τα ραδιενεργά απόβλητα μιας σχεδιαζόμενης πυρηνικής δραστηριότητας. Πρόκειται για ένα ζήτημα που εντέχνως αποσιωπάται από το πυρηνικό lobby, καθώς έρχεται σε αντίθεση με το αφήγημα που θέλει την πυρηνική ενέργεια να είναι κλιματικά ουδέτερη και ασφαλής. Στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ μπορείτε να διαβάσετε το αφιέρωμα Πυρηνική ενέργεια και μετάβαση, το οποίο περιλαμβάνει μια σειρά άρθρων που με σύντομο και εύληπτο τρόπο καταρρίπτουν επτά διαδεδομένους μύθους γύρω από την πυρηνική ενέργεια.

Ουράνιο, το υλικό θεμέλιο των πυρηνικών τεχνολογιών

Παρομοίως, σπάνια συζητείται η εξόρυξη ουρανίου, του υλικού θεμέλιου των πυρηνικών τεχνολογιών, όπως είναι οι πυρηνικοί αντιδραστήρες, οι ιατρικές εφαρμογές και τα πυρηνικά όπλα. Τη σχέση μας με την πυρηνική ενέργεια και ιδίως με την εξόρυξη ουρανίου εξερευνά η ομαδική εικαστική έκθεση ...that creeps from the earth (1 Φεβρουαρίου - 20 Απριλίου 2024, χώρος TAVROS - Αθήνα, υποστήριξη Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης και Mondriaan Fund). Το ουράνιο έχει εξαιρετικά επικίνδυνες επιπτώσεις στους οργανισμούς. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνεται στο σημείωμα της έκθεσης, «όπου εξορύσσεται ουράνιο, η ανθρώπινη και μη ανθρώπινη ζωή βρίσκεται σε κίνδυνο. Τα σωματίδια ουρανίου, μετά την εισπνοή τους από τα άτομα που εργάζονται στα ορυχεία, γίνονται αμετάκλητα μέρος της βιολογίας τους, αλλά και εκείνης των απογόνων τους, καθώς οι γενετικές μεταλλάξεις περνάνε στις επόμενες γενιές».

Θέματα που ανακύπτουν από την έκθεση ιδωμένα από τη σκοπιά της σύγχρονης ελληνικής πραγματικότητας είχαμε την ευκαιρία να συζητήσουμε στην εκδήλωση με τίτλο «Πυρηνικό μέλλον. Ένα θέμα που γίνεται ξανά επίκαιρο», που διοργανώσαμε στο πλαίσιο της έκθεσης. Στην πολύ ενδιαφέρουσα συζήτηση, υπό τον συντονισμό του δημοσιογράφου Θοδωρή Χονδρόγιαννου (Reporters United), συμμετείχαν η καθηγήτρια Ιστορίας της Επιστήμης και της Τεχνολογίας στο Πανεπιστήμιο Friedrich-Alexander-Universität Erlangen-Nürnberg της Γερμανίας Μαρία Ρεντετζή, η ιστορικός τέχνης και επιμελήτρια της έκθεσης Κυβέλη Μαυροκορδοπούλου και ο δημοσιογράφος και συγγραφέας του βιβλίου Ατομική εποχή Αχιλλέας Χεκίμογλου. Προηγήθηκε ξενάγηση στην έκθεση από την επιμελήτρια, ως εφαλτήριο για τη συζήτηση.

Η συζήτηση διεξήχθη μπροστά από ένα εναλλακτικό ιστορικό χρονοδιάγραμμα, σχεδιασμένο από την Πέρσα Χατζηγιάννη. Το σχήμα αυτό περιλαμβάνει στιγμές της ιστορίας του ουρανίου οι οποίες, αν και κομβικής σημασίας, δεν είναι ευρέως γνωστές. Μ’ αυτό τον τρόπο υπογραμμίζει το γεγονός πως οι σχετικές με την πυρηνική εποχή αφηγήσεις εστιάζουν συνήθως σε στιγμές όπως το καλοκαίρι του 1945, όταν στην έρημο του Νέου Μεξικού πραγματοποιήθηκε η πρώτη δοκιμή ατομικής βόμβας στην ιστορία, ενώ προσπερνούν τα στάδια που έχουν προηγηθεί, όπως η εξόρυξη ουρανίου.

Κατά συνέπεια, το αποτύπωμα του ουρανίου στις τοπικές κοινότητες, στο περιβάλλον και στην υγεία όσων με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ήρθαν σε επαφή μαζί του παραμένει στο σκοτάδι. Με εξαίρεση ίσως την ιστορία της καταξιωμένης επιστημόνισσας Μαρία Κιουρί, άλλες περιπτώσεις παραμένουν άγνωστες, αν και πολύ χαρακτηριστικές. Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, οι εργάτες ορυχείων όπως το Shinkolobwe στο Κονγκό –για τους οποίους ακόμη και σήμερα υπάρχουν ελάχιστα ιατρικά δεδομένα στο αρχείο της εταιρείας– ή τα «ραδιούχα κορίτσια» – νέες γυναίκες που αποτελούσαν φτηνά εργατικά χέρια στις ΗΠΑ του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και η δουλειά τους ήταν να βάφουν τους δείκτες των ρολογιών με ραδιούχα μπογιά. Οι κοπέλες αυτές πληρώνονταν με το κομμάτι και, προκειμένου να κάνουν γρήγορα και να αυξήσουν τις απολαβές τους, κάθε τόσο περνούσαν το πινέλο από τα χείλη τους για να ξαναβρεί το σχήμα του, με την παρότρυνση και των εργοδοτών τους, οι οποίοι διαβεβαίωναν πως δεν συντρέχει λόγος ανησυχίας. Το αποτέλεσμα της δηλητηρίασης ήταν να πάθουν διάφορες πολύ σοβαρές ασθένειες και πολλές να καταλήξουν.

Από την εκδήλωση στον χώρο TAVROS (1 Μαρτίου 2024).

Οι «ειρηνικές» και οι πολεμικές εφαρμογές

Μία ακόμα διάσταση της σύγχρονης συζήτησης γύρω από την πυρηνική ενέργεια είναι πως τείνει να ξεκινά από την προπαγάνδα των ΗΠΑ μετά τη Χιροσίμα, η οποία είχε στόχο να ξεχάσουμε το «μανιτάρι» της ατομικής βόμβας και να εστιάσουμε στις ειρηνικές εφαρμογές της, όπως τα πυρηνικά εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής. Σύμφωνα με τον Λουκά Φρέρη, υποψήφιο διδάκτορα και βοηθό έρευνας στο Τεχνικό Πανεπιστήμιο του Βερολίνου, ο οποίος βρέθηκε στο κοινό της εκδήλωσης και έκανε μια ενδιαφέρουσα παρέμβαση, τις πρώτες υπενθυμίσεις των επιπτώσεων της πυρηνικής ενέργειας στο ανθρώπινο σώμα και στο περιβάλλον από ειρηνικές εφαρμογές τις συναντούμε αρχικά το 1986, έπειτα από το πυρηνικό ατύχημα στο Τσερνόμπιλ της τότε ΕΣΣΔ, κι αργότερα με το ατύχημα στη Φουκουσίμα της Ιαπωνίας το 2011. Το ατύχημα της Φουκουσίμα, μάλιστα, οδήγησε τη Γερμανία στην απόφαση να κλείσει τα πυρηνικά της εργοστάσια – μια απόφαση που επανεξετάστηκε μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία υπό το πρίσμα της ενεργειακής κρίσης[i]. Ο πιο δυνατός υπέρμαχος της πυρηνικής ενέργειας είναι πλέον η Γαλλία, όχι μόνο επειδή παράγει ηλεκτρική ενέργεια από 56 αντιδραστήρες, αλλά και γιατί εξάγει πυρηνική τεχνολογία.

Σύμφωνα με τη Μαρία Ρεντετζή, αυτό που θεωρούσαμε δύο ξεχωριστές διαδικασίες (ηλεκτροπαραγωγή και πολεμική εφαρμογή) τελικά δεν είναι, κι αυτό μας ξαναθυμίζει με τρομακτικό τρόπο ο πόλεμος στην Ουκρανία, καθώς βλέπουμε πυρηνικά εργοστάσια να χρησιμοποιούνται ως όπλα. Ταυτόχρονα, στο πεδίο της διεθνούς ασφάλειας επανέρχονται στο προσκήνιο η έννοια της πυρηνικής αποτροπής (nuclear deterence) και μνήμες από την «ισορροπία του τρόμου» του Ψυχρού Πολέμου. Σύμφωνα με την προσέγγιση αυτή, η πρόσβαση στην πυρηνική τεχνολογία και ειδικότερα η ανάπτυξη πυρηνικών όπλων αποτρέπει μια πυρηνική επίθεση λόγω της επονομαζόμενης εξασφαλισμένης αμοιβαίας καταστροφής (mutual assured destruction)[ii], δηλαδή της απειλής αντιποίνων με την καταστροφική δύναμη των πυρηνικών όπλων.

Η αποστασιοποίηση της Ελλάδας

Η φρενίτιδα της ατομικής εποχής τοποθετείται χονδρικά μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο κι αρχίζει να φθίνει από τη δεκαετία του ’70, έπειτα και από τις σφοδρές αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών με αφορμή πυρηνικά ατυχήματα όπως αυτό στο Three Mile Island των ΗΠΑ (1979) και στο Τσερνόμπιλ (1986). Η φρενίτιδα εκείνη είχε συμπαρασύρει και την Ελλάδα. Μέσα από την έρευνα για τη συγγραφή του βιβλίου του Ατομική εποχή ο Αχιλλέας Χεκίμογλου εντοπίζει το έντονο σχετικό ενδιαφέρον της Ελλάδας κατά τη δεκαετία του ’50, καθώς τα πρωτοσέλιδα των ελληνικών εφημερίδων κάλυπταν εξονυχιστικά τις πυρηνικές δοκιμές των ΗΠΑ. Κι αυτό είναι ένα παράδοξο, καθώς, όπως λέει ο ίδιος, «η ελληνική ειδησεογραφία δίνει έμφαση μόνο στα εν οίκω. Από αυτά που δεν αφορούν την Ελλάδα μόνο κάτι ιδιαίτερα συγκλονιστικό είναι ικανό να τραβήξει το ενδιαφέρον».

Την ίδια εποχή, τόσο η νεοσυσταθείσα ΔΕΗ όσο και στρατιωτικές αρχές και πεφωτισμένοι επιστήμονες της χώρας αναζητούσαν στο παρασκήνιο τρόπο εμπλοκής στις διεθνείς εξελίξεις, με σημεία σταθμούς τη σύσταση της Ελληνικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ), τη δημιουργία του Κέντρου Πυρηνικών Ερευνών «Δημόκριτος» και την ένταξη της Ελλάδας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο για την Πυρηνική Έρευνα (CERN), το 1954. Όπως αναφέρει ο ίδιος και στο βιβλίο του, την ταφόπλακα στις πυρηνικές επιδιώξεις της Ελλάδας έβαλε η εκλογή του Ανδρέα Παπανδρέου στην πρωθυπουργία, ενώ το ατύχημα στο Τσερνόμπιλ οδήγησε στη μεταστροφή σύσσωμου του πολιτικού κόσμου αλλά και της διοίκησης της ΔΕΗ.

Κατά τον Αχιλλέα Χεκίμογλου, η συζήτηση στην Ελλάδα σήμερα είναι θεωρητική, καθώς απουσιάζουν δύο σημαντικές παράμετροι: αφενός τα βασικά δεδομένα χρονικού ορίζοντα 10-15 ετών, αφετέρου η επενδυτική αυτοπεποίθηση. Ένα πυρηνικό εργοστάσιο έχει διάρκεια ζωής 60 ετών, πολλαπλάσια σε σχέση με ένα φωτοβολταϊκό σύστημα 25ετίας. Επιπλέον, η επένδυση σε ένα πυρηνικό εργοστάσιο είναι σαφώς μεγαλύτερη σε σχέση με έναν σταθμό ανανεώσιμων πηγών ενέργειας (ΑΠΕ), ακόμη κι όταν ο τελευταίος συνδυάζεται με τεχνολογίες αποθήκευσης. Το κόστος εξόρυξης ουρανίου είναι τεράστιο, εξίσου μεγάλο με την εξάρτηση που δημιουργείται από τις εξορυκτικές χώρες που το εξάγουν.

Τέλος, ιδιαίτερα προβληματικό είναι και το ζήτημα της διαχείρισης των ραδιενεργών αποβλήτων. Είναι ενδεικτικό πως ο πρώτος τελικός σταθμός απόθεσης αποβλήτων υψηλής ραδιενέργειας δημιουργείται μόλις στις ημέρες μας, στο νησί Olkiluoto της Φινλανδίας[iii]. Εντούτοις, όπως παρατηρεί ο Αχιλλέας Χεκίμογλου, το δίλημμα «κατά ή υπέρ» φαίνεται να μην έχει ιδιαίτερη σημασία στην Ελλάδα, λόγω της γειτνίασής της με χώρες όπως η Βουλγαρία –όπου λειτουργούν ήδη πυρηνικοί αντιδραστήρες– και η Τουρκία – με την οποία θα ήταν δόκιμο να ξεκινήσει διάλογος, καθώς αναπτύσσει το νέο της πυρηνικό εργοστάσιο στο Άκουγιου, στην επαρχία Μερσίνης.

Το ελπιδοφόρο μήνυμα της τέχνης

Η έκθεση …that creeps from the earth φέρνει στο προσκήνιο κινήματα και κοινότητες που έχουν αντιταχθεί και αντιτάσσονται στην εξόρυξη ουρανίου και εν γένει στην παραγωγή και τη χρήση της πυρηνικής ενέργειας. Πιάνοντας αυτό το νήμα, στην εκδήλωση έγινε λόγος για τη στάση της τέχνης απέναντι στην πυρηνική ενέργεια. Σύμφωνα με την Κυβέλη Μαυροκορδοπούλου, οι καλλιτέχνες καταπιάνονται ήδη από το 1945 με τα ζητήματα της εξόρυξης και της ενέργειας, εμπνεόμενοι από την κβαντική μηχανική και τα επιτεύγματα της επιστήμης, ενώ αργότερα υιοθετούν μια πιο κριτική στάση η οποία κυριαρχεί μέχρι και σήμερα. Όπως επισήμανε, πολλοί καλλιτέχνες ανέτρεξαν στα αρχεία των ίδιων των εξορυκτικών εταιρειών και τα είδαν με έναν άλλο, συμπληρωματικό τρόπο, καλύπτοντας τα κενά στην πληροφόρηση.

Η τέχνη συμβάλλει στο να αναθεωρήσουμε τον τρόπο σκέψης μας, λέει η ίδια. Και παρόλο που ορισμένες φορές αποτυγχάνει να εδραιώσει μια πιο δημοκρατική συζήτηση, ο αντίκτυπος κάποιων καλλιτεχνικών έργων έχει αποδειχθεί θετικός. Μια τέτοια περίπτωση αποτελεί το έργο της Sharon Stewart The Toxic Tour of Texas (1988-92), το οποίο περιλαμβάνεται στην έκθεση. Οι φωτογραφίες της καλλιτέχνιδας, που κατέγραψε τις διαβρωμένες ζωές και τα αλλοιωμένα από την ανθρώπινη δραστηριότητα τοπία λόγω των αποθεμάτων ουρανίου και της απόρριψης ραδιενεργών αποβλήτων, ξέφυγαν από τα στενά όρια του καλλιτεχνικού χώρου και έφτασαν σε περιβαλλοντικές ακροάσεις και αλλού, ενίοτε υποβοηθώντας δικαστικούς αγώνες και νίκες[iv].

Από την έκθεση ...that creeps from the earth. Επάνω αριστερά: έργο της Susanne Kriemann. Δεξιά: έργο της Sandra Lahire. Κάτω αριστερά: έργο της Inas Halabi. Δεξιά: έργο της Sharon Stewart.

Μια εύστοχη παρατήρηση από το κοινό γύρω από το Οπενχάιμερ, την πρόσφατη βιογραφική ταινία για τον λεγόμενο «πατέρα της ατομικής βόμβας», έδωσε το έναυσμα στην κ. Ρεντετζή να υπογραμμίσει το ελπιδοφόρο μήνυμα που φέρει η τέχνη όταν καταφέρνει να ανοίξει μια συζήτηση για θέματα περιβαλλοντικά και οικολογικά. Η κινηματογραφική τέχνη έχει ευρεία απεύθυνση και γι’ αυτό δυνητικά σημαντική επίδραση. Με αφορμή τη συγκεκριμένη ταινία, η κ. Ρεντετζή σχολίασε την ανάγκη διαθεματικότητας στην τέχνη και τη σημασία του τρόπου με τον οποίο θα επιλέξει ο δημιουργός να μεταφέρει το μήνυμα στο κοινό. Για παράδειγμα, η εν λόγω ταινία κάνει μόνο μια ανεπαίσθητη αναφορά στη Χιροσίμα, ενώ οι γυναικείοι χαρακτήρες παρουσιάζονται με σεξιστικό τρόπο, δίχως να τους αποδίδεται κανένας επιστημονικός ρόλος, ενώ στην πραγματικότητα υπήρξαν αρκετές γυναίκες που εργάστηκαν σε αυτόν τον τομέα. Όταν μιλάμε για τα πυρηνικά και την ενέργεια, οφείλουμε να συζητήσουμε για τα πάντα, κατέληξε η ίδια.

Άλλωστε, όπως γράφει και ο νομπελίστας Νορβηγός συγγραφέας Jon Fosse με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Θεάτρου, «ο πόλεμος και η τέχνη είναι αντίθετα, όπως ακριβώς ο πόλεμος και η ειρήνη είναι αντίθετα – είναι τόσο απλό. Η τέχνη είναι ειρήνη»[v].