Μπορεί μια πανδημία να αλλάξει τον τρόπο που τρώμε;

Η παγκοσμιοποίηση, η εμπορευματοποίηση και ο εκβιομηχανισμός της τροφής  έχουν τεράστιες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις. Ο κορωναϊός απλά όξυνε καταστάσεις και έφερε στην επιφάνεια τις αδυναμίες της διατροφικής αλυσίδας. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της αμερικανικής βιομηχανίας κρέατος, με τα λεγόμενα CAFO (Closed Animal Feeding Operations) από τα οποία περνούν χιλιάδες ζώα ημερησίως, σε μια αυστηρά υπολογισμένη και βιομηχανοποιημένη αλυσίδα παραγωγής. Όταν ο COVID-19 εισέβαλε στα αμερικανικά σφαγεία, και λόγω συνθηκών είχε μεγάλη εξάπλωση, με τεράστια νούμερα κρουσμάτων και θανάτους, οι επιχειρήσεις αυτές δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να κλείσουν. Οι κτηνοτροφικές μονάδες, πλήρως ανίκανες να διαχειριστούν οποιαδήποτε καθυστέρηση στα στάδια παραγωγής, βρεθήκαν σε απόγνωση! Το να συνεχίζουν να ταΐζουν τα ζώα δεν αποτελεί επιλογή λόγω κόστους, αλλά και γιατί την θέση τους στην μονάδα πρέπει να πάρει η επόμενη φουρνιά. Το να τα θανατώσουν / κάψουν / θάψουν / κονιορτοποιήσουν (μιλάμε για εκατοντάδες χιλιάδες σφάγια ημερησίως) αποτελεί μεγάλο κίνδυνο για την υγεία και το περιβάλλον. Και οι εικόνες με τα στοιβαγμένα νεκρά ζώα, θα μου επιτρέψετε να πω, συγκλονίζουν το ίδιο όσο και εκείνες με τα στοιβαγμένα φέρετρα από θύματα του ιού….

Θα μου πείτε: «στην Ελλάδα τα πράγματα δεν είναι έτσι… εδώ δεν υπάρχουν τέτοιες ‘μέγα-φάρμες’!». «Ναι μεν, αλλά…» θα απαντήσω. Μπορεί να μην βιώνουμε (ακόμα) συνθήκες τόσο μαζικής δραστηριότητας, αλλά κι εδώ άρχισε να γίνεται λόγος π.χ. για έλλειψη εποχιακών εργατών γης, ενώ οι συνέπειες για την μικρής κλίμακας καλλιέργεια είναι σαφώς μεγαλύτερες. Η έκτακτη και αιφνίδια συνθήκη που δημιούργησε ο κορωναϊός επηρέασε σημαντικά την βιωσιμότητα των μικρών αγροοικολογικών παραγωγών σε όλη την χώρα. Οι μικροί παραγωγοί, παγκοσμίως, είναι κυρίως «αυτοί που μας ταΐζουν», και όχι οι μεγάλες μονοκαλλιέργειες -που συνήθως καταλήγουν στους μεγαλέμπορους, σε άλλους βιομηχανικούς κλάδους, στην μεταποίηση και σε εξαγωγές. Για αυτό τον λόγο ο FAO – ο Παγκόσμιος Οργανισμός για τα Τρόφιμα και την Γεωργία του ΟΗΕ, πέρυσι τέτοιο καιρό, εγκαινίασε την Δεκαετία των Οικογενειακών Εκμεταλλεύσεων (Decade of Family Farming) που στοχεύει στην προώθηση και προστασία της μικρής κλίμακας γεωργικής δραστηριότητας.

Με τον κορωναϊό οι μικροί παραγωγοί έχασαν ξαφνικά το μεγαλύτερο ποσοστό των καναλιών διανομής τους, όπως λαϊκές αγορές, μικρο-ξενοδοχεία και εστιατόρια, ενώ οι περισσότεροι από αυτούς δεν λαμβάνουν επιδοτήσεις, επιδόματα ή άλλες βοήθειες από πουθενά. Τα δε μέτρα περιορισμού μετακινήσεων έφεραν και νέα προβλήματα (πολλά από τα οποία αναδεικνύουν στην ουσία προϋπάρχουσες παθογένειες του αγροτικού τομέα) και έτσι ήταν δυστυχώς υπαρκτός ο φόβος, ότι με το τέλος της κορωνο-κρίσης, θα ερχόταν και το τέλος για πολλούς από αυτούς τους μικρής κλίμακας καλλιεργητές και κτηνοτρόφους.

Σε απάντηση αυτής της έκτακτης και κατεπείγουσας ανάγκης, με ‘μπροστάρη’ το ΑγροΟικόΠολις, το Ελληνικό Δίκτυο για την Αγροοικολογία, την Διατροφική Κυριαρχία και την Πρόσβαση στη Γη, ενεργοποιήθηκαν ακτιβιστές και ακτιβίστριες της τροφής σε όλη την χώρα (παράλληλα με την στήριξη δικτύων όπως οι ενώσεις βιοκαλλιεργητών, τα δίκτυα των οικογιορτών κλπ) και όλοι/ες μαζί επιχείρησαν να προωθήσουν την άμεση σύνδεση, σε τοπικό επίπεδο, μεταξύ αυτών που παράγουν και αυτών που καταναλώνουν την τροφή ώστε να διασφαλιστεί η βιωσιμότητα των μικρο-παραγωγών, να τονωθούν οι αγροτικές οικονομίες και κοινωνίες, και να έχει πρόσβαση ο κάθε πολίτης σε καθαρή, οικονομική, φρέσκια και ασφαλή τροφή, χωρίς συνωστισμούς ή άλλες προκλήσεις για την υγεία του.

Στα μέσα Μάρτη, έχοντας ήδη λάβει τοπικές αναφορές από τα διεθνή δίκτυα στα οποία συμμετέχει το Αγροοικόπολις, οργανώσαμε τηλεδιάσκεψη με περίπου 30 παραγωγούς από διάφορα σημεία της χώρας για να διαπιστώσουμε την κατάσταση που επικρατεί και εδώ. Οι παραγωγοί εξέφρασαν ανησυχία και προβληματισμό και τελικά η συνέλευση αποφάσισε να προωθήσουμε την άμεση σύνδεση σε τοπικό επίπεδο. Μάλιστα, έχοντας κατά νου και πιθανά σενάρια νέων εγκλεισμών που μπορεί να ακολουθήσουν, επισημάνθηκε η σημασία μιας τέτοιας σύμπραξης τόσο για τη βιωσιμότητα όσο και για την ανθεκτικότητα, παραγωγών αλλά και αστών-καταναλωτών. Για τον λόγο αυτό, πρόθεσή μας ήταν (και παραμένει) αυτή η καμπάνια να φτάσει αρκετά μακρύτερα από τους συνήθεις αποδέκτες παρόμοιων προσπαθειών του παρελθόντος.  

Έτσι, εν μέσω εγκλεισμού και περιορισμένων μετακινήσεων, σε μια δύσκολη χρονικά περίοδο χωρίς ιδιαίτερα μέσα, πόρους ή αντίστοιχη πρότερη εμπειρία, στήθηκε με συλλογική προσπάθεια, καμπάνια με λογότυπο, βίντεο, επικοινωνιακό υλικό και δικτύωση παραγωγών σε ολόκληρη την χώρα!

Στόχος μας είναι να φέρουμε σε επαφή τα δύο μέρη (παραγωγοί, καταναλωτές) και να ξεκινήσει η μεταξύ τους διάδραση με βάση την αυτο-οργάνωση, και την αμοιβαιότητα. Δεν στήνουμε μια νέα δομή ή κάποια κοινωνική επιχείρηση. Επιχειρούμε απλά να δράσουμε κινητοποιώντας παραγωγούς και καταναλωτές σε όλη την χώρα για να δοθεί μια άμεση λύση σε ένα πιεστικό θέμα που προέκυψε λόγω των μέτρων.

Η αγροοικολογία, μια ολοκληρωμένη θεώρηση ενός άλλου τρόπου ζωής, είναι, σε πολύ απλ(ουστευμέν)ά λόγια, η εφαρμογή των αρχών της οικολογίας στην αγροτική παραγωγή. Προάγει τη συνεργασία με, και τον σεβασμό στην Φύση, αυξάνει την βιοποικιλότητα και οδηγεί σε μεγαλύτερα επίπεδα ανθεκτικότητας των οικοσυστημάτων, τώρα και στο μέλλον. Αγκαλιάζει την περμακουλτούρα, την βιοδυναμική ή την φυσική καλλιέργεια και «ακουμπά» την Διατροφική Κυριαρχία, την Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία, την Αποανάπτυξη κ.α. Διαφέρει από την «βιολογική πιστοποιημένη» καλλιέργεια υπό την έννοια ότι «βιολογική» πιστοποίηση μπορεί να λάβει και μια μονάδα 300 στρέμματα μονοκαλλιέργειας τομάτας σε θερμοκήπιο. Αυτό πιστοποιεί μεν ότι δεν έγινε χρήση χημικών κατά την παραγωγή, αλλά δεν εξετάζει καθόλου το πόσο ενεργοβόρος ή μολυσματική είναι η διαδικασία παραγωγής, τι επιπτώσεις φέρει στο γύρω περιβάλλον (τώρα και στο μέλλον) ή σε τι συνθήκες εργάζονται οι άνθρωποι που παράγουν την τροφή. Αντιθέτως, ο/η παραγωγός που καλλιεργεί με αγροοικολογικό τρόπο, ενδιαφέρεται για όλα τα παραπάνω και έτσι παράγει έργο για ολόκληρη την κοινωνία, τωρινή και μελλοντική.

Η αστικοποίηση έχει φέρει αλλαγές και στον τόπο που παράγεται η τροφή μας. Αστικές και περι-αστικές εκμεταλλεύσεις, που ιστορικά αποτελούσαν τον κύριο άξονα τροφοδοσίας των μεγάλων αστικών πληθυσμών μετατρέπονται συνεχώς σε υποδομές και εγκαταστάσεις μειώνοντας έτσι την ανθεκτικότητα και την διατροφική αυτονομία σε τοπικό επίπεδο, ενώ παγκοσμίως υπάρχει πια μια τάση για αναβίωση και προστασία των περι-αστικών εκμεταλλεύσεων ως παραγόντων κλιματικής βιωσιμότητας των αστικών κέντρων. Η τοπικοποίηση παραγωγής-κατανάλωσης μειώνει το οικολογικό αποτύπωμα της τροφής, αλλά μπορεί μέσα από εγχειρήματα όπως η ΚΥΓΕΩ (Κοινωνικά Υποστηριζόμενη Γεωργία) να έχει και άλλα, πολλαπλά οφέλη.

Η καμπάνια

Το κεντρικό μήνυμα της καμπάνιας είναι «‘Μένουμε σπίτι. Ψωνίζουμε από το χωράφι. Στηρίζουμε την ελληνική παραγωγή.»’ Το λογότυπο αναφέρει την φράση «Από τον αγρό μας στο σπίτι σας" θέλοντας ακριβώς να τονίσει την αμεσότητα της σύμπραξης των δύο, και απεικονίζει μια γυναίκα παραγωγό να βγάζει ένα καλάθι με λαχανικά από το αγροτικό της μπροστά σε ένα σπίτι που παραπέμπει (γραφιστικά) στο λογότυπο του «Μένουμε σπίτι». Για να καταφέρει η καμπάνια να φτάσει σε κοινό αρκετά μακριά από τα συνηθισμένα μας ακροατήρια, τους φίλους, συνοδοιπόρους και ομοϊδεάτες, χρειάζεται σκέψη και στρατηγική, με στοχευμένες διαφημίσεις στα κοινωνικά δίκτυα και το ίντερνετ, αρθρογραφία, συνεντεύξεις κλπ. τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο.

Το πρώτο κύμα της καμπάνιας βγήκε στον αέρα, όταν ακόμη η καραντίνα ήταν σε πλήρη εφαρμογή. Μέσα σε λίγες μόνο μέρες, πριν καν αρχίσει η συστηματική διαφήμιση και προβολή στα μέσα, είχαμε περί τις 400 απαντήσεις από καταναλωτές σε διάφορα σημεία της χώρας -με αναμενόμενο το προβάδισμα συμμετοχών από Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Αυτή η μαζικότητα ομολογουμένως αιφνιδίασε και εμάς αλλά και τους παραγωγούς που συμμετέχουν, και μας ανάγκασε να μειώσουμε τους ρυθμούς προβολής της καμπάνιας μέχρι να προλάβουμε να συντονιστούμε. Το γεγονός ότι βρισκόμασταν σε μεταβατική περίοδο ,από τις χειμερινές στις καλοκαιρινές καλλιέργειες, σημαίνει ότι υπήρχε αρχικά μικρή παραγωγή και ποικιλία, ενώ καθώς περνούσε ο καιρός αυξάνονται οι υποχρεώσεις των παραγωγών στο κτήμα και μειωνόταν  ο διαθέσιμος χρόνος τους για άλλες ενασχολήσεις. Αυτήν τη στιγμή, σε 25 περιοχές / πόλεις υπάρχει ενδιαφέρον από καταναλωτές, αλλά δεν υπάρχει αρκετή παραγωγή (και παραγωγοί) για να καλύψει την ζήτηση, κάτι που αναμένεται να μετριαστεί αισθητά το καλοκαίρι, την πιο πλούσια περίοδο.

Αυτή η καμπάνια αποτελεί και μια σφυγμομέτρηση του καταναλωτικού ενδιαφέροντος για καθαρή, τοπική και δίκαιη τροφή. Από μόνο του αυτό το στοιχείο μπορεί να αποτελέσει κίνητρο για  νεοεισερχόμενους/ες στον τομέα της αγροοικολογικής παραγωγής, ειδικά την στιγμή που, παγκοσμίως, οι αγρότες που συνταξιοδοτούνται δεν αντικαθίστανται και οι περισσότερες εκμεταλλεύσεις συγκεντρώνονται στα χέρια λίγων, και δη (πολυεθνικών) εταιρειών. Επίσης, θα βοηθήσει σε θέματα συνηγορίας και διεκδικήσεων σχετικά με: -την πρόσβαση σε γη, γνώσεις και εργαλεία, -αλλαγές στο θεσμικό πλαίσιο και τη φορολογική πολιτική που διευκολύνουν την ενασχόληση με την πρωτογενή παραγωγή μικρής κλίμακας και πριμοδοτήσεις για βραχείες εφοδιαστικές αλυσίδες. Η Ε.Ε. ήδη κάνει προσπάθειες σε αυτό τον άξονα με την πολιτική ‘Farm to Fork’ (στην υιοθέτηση της οποίας η κοινωνία των πολιτών και τα κινήματα στα οποία συμμετέχουμε έπαιξαν κομβικό ρόλο) όπου επιχειρείται μια πιο ολοκληρωμένη προσέγγιση των διατροφικών συστημάτων πέρα από την αμιγώς παραγωγική δραστηριότητα (βλέπε ΚΑΠ).

Η τοπική αυτοδιοίκηση μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο με διάφορους τρόπους όπως:

• παροχή κινήτρων για επιχειρήσεις εστίασης που προμηθεύονται πρώτες ύλες από μικρές τοπικές παραγωγές,
• αλλαγή  κριτηρίων για την παραχώρηση δημόσιων / αναξιοποίητων γαιών με σαφή πριμοδότηση σε πρακτικές καλλιέργειας που παράγουν in situ δημόσια αγαθά και αυξάνουν την βιοποικιλότητα,
• αλλαγή μεθόδων και κριτηρίων προμήθειας τροφίμων σε δημόσιες υποδομές, π.χ. δημοτικά γηροκομεία, βρεφονηπιακούς σταθμούς, νηπιαγωγεία κ.λπ.,
• παραχώρηση δημόσιων χώρων για άμεση διάδραση παραγωγών-καταναλωτών (όπως συμβαίνει στα εγχειρήματα ΚΥΓΕΩ),
• δημιουργία και στήριξη αγροοικολογικών θερμοκοιτίδων, και
• προστασία και προώθηση της περιαστικής καλλιέργειας τόσο για ιδιώτες όσο και για επαγγελματίες παραγωγούς μικρής κλίμακας.

Η Γη χρειάζεται τους αγροοικολογικούς παραγωγούς γιατί δρουν ως θεματοφύλακες της Φύσης. Ο άνθρωπος χρειάζεται πρόσβαση σε υγιεινή, καθαρή τροφή για την ατομική του επιβίωση. Η οικονομία και η κοινωνία τους χρειάζεται γιατί συμβάλλουν στην συλλογική βιωσιμότητα των κοινοτήτων, και μέσα από μοντέλα όπως η ΚΥΓΕΩ, εξασφαλίζει δίκαιες τιμές για τους παραγωγούς και πρόσβαση σε οικονομική, εξαιρετικής ποιότητας, τροφή για τους καταναλωτές των πόλεων.

Στηρίζοντας την μικρή, τοπική, αγροοικολογική παραγωγή βοηθούμε την υγεία, την ανθεκτικότητα και την βιωσιμότητα στο σώμα (άνθρωπος) και στο χώμα (Φύση).

Το άρθρο αυτό είναι μέρος του αφιερώματος "COVID-19 Αίτια, συνέπειες και προτάσεις για το μέλλον στην Ελλάδα και την Ευρώπη".