Αρκετά από τα επιμέρους κείμενα σε αυτό το αφιέρωμα, τεκμηριώνουν την δυνατότητα των εγχειρημάτων της ΚΑΛΟ να οργανώσουν οικονομικές δραστηριότητες οι οποίες σέβονται το περιβάλλον, συμβάλλουν ενεργά στην καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης (π.χ. ενεργειακοί συνεταιρισμοί για την αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία) και εντάσσουν την περιβαλλοντική διάσταση στην παραγωγική λειτουργία τους (καλαμάκι από σιτάρι). Ο ρόλος των δημόσιων πολιτικών είναι να αναγνωρίσει την καινοτόμα πρακτική που κομίζουν αυτές οι εμπειρίες και να διευκολύνει την σταθεροποίηση και περαιτέρω διάχυσή τους. Ας δούμε δύο τρόπους με τους οποίους μπορεί να γίνει αυτό.
Αν δεχτούμε ότι η κλιματική κρίση είναι μία έκφραση της πολυεπίπεδης συστημικής κρίσης που βιώνουμε στο πλαίσιο του υπάρχοντος παραδείγματος κοινωνικο-οικονομικής οργάνωσης, τότε χρειαζόμαστε κατάλληλες μετασχηματιστικές δημόσιες πολιτικές. Ας πάρουμε λοιπόν τα πράγματα με τη σειρά. Πρώτα, θα εξηγήσουμε τι εννοούμε όταν λέμε μετασχηματιστικές πολιτικές και θα εξετάσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά που τις διέπουν. Τέλος, θα φωτίσουμε δημόσιες πολιτικές οι οποίες συνδυάζουν με έναν ολιστικό τρόπο την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης μέσα από την ενίσχυση της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας.
Μετασχηματιστικές δημόσιες πολιτικές
Με τον όρο δημόσιες πολιτικές εννοούμε ένα σύνολο παρεμβάσεων του κράτους στη δημόσια σφαίρα το οποίο περιλαμβάνει νομοθετικές ρυθμίσεις, αναπτυξιακά προγράμματα, τομεακές πολιτικές αλλά και τις διαδικασίες διαμόρφωσης (δηλαδή σχεδιασμού) αυτών των πολιτικών και τον τρόπο εφαρμογής τους.
Ευθύς εξαρχής γίνεται αντιληπτό ότι κράτος και κοινωνικο-οικονομικός μετασχηματισμός δεν γίνονται εύκολα ζευγάρι. Δεν θα επιχειρήσουμε εδώ να προσδιορίσουμε εννοιολογικά το κράτος και τις βασικές του λειτουργίες στο σύγχρονο κόσμο, γιατί ξεφεύγει από τις ανάγκες της δικής μας παρουσίασης. Σίγουρα, όμως, θα αποδεχτούμε ότι το κράτος δεν αποτελεί απλά μία έκφραση του συλλογικού συμφέροντος, γιατί ως έννοια το συλλογικό συμφέρον συσκοτίζει κοινωνικούς ανταγωνισμούς και διαφορές ισχύος στο εσωτερικό του. Εν ολίγοις, μία κρατική παρέμβαση η οποία ωφελεί τον ελεύθερο επαγγελματία δεν είναι καθόλου αυτονόητο ότι ωφελεί και την επισφαλώς εργαζόμενη μετανάστρια στο κατάστημά του. Επιπλέον, το κράτος δεν αποτελεί μία ουδέτερη αρένα στην οποία αντιπαρατίθενται με ισότιμο και δημοκρατικό τρόπο διαφορετικές διεκδικήσεις και συντίθενται τελικά στην καλύτερη δυνατή παρέμβαση για την προώθηση της συλλογικής ευημερίας. Το κράτος έχει τη δική του (ιεραρχική) λογική, τη δική του ατζέντα η οποία είναι εγγεγραμμένη στην υπάρχουσα κοινωνικο-οικονομική οργάνωση και σε γενικές γραμμές συντείνει στη συνέχισή της.
Με αυτούς τους περιορισμούς στο πίσω μέρος του μυαλού μας, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε τι θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μετασχηματιστική δημόσια πολιτική. Στη σχετική συζήτηση, εντοπίζονται ορισμένα βασικά σημεία ως ενδεικτικά μίας προσέγγισης για τις δημόσιες πολιτικές με μετασχηματιστική κατεύθυνση:
- Εγκάρσια οπτική, δηλαδή πολιτικές που διατρέχουν όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης από το τοπικό, στο περιφερειακό και στο κεντρικό.
- Διατομεακότητα, δηλαδή πολιτικές που υπερβαίνουν τον θεσμικό κατακερματισμό των επιμέρους υπουργείων και των συναφών αρμοδιοτήτων τους.
- Προσαρμοστικότητα, δηλαδή πολιτικές που είναι ευέλικτες στο κοινωνικο-οικονομικό πλαίσιο κάθε τοπικής κοινωνίας και όχι απολυτά εξειδικευμένες στην εντέλεια από τα πριν και σε κεντρικό επίπεδο.
- Συνέχεια στο χρόνο, δηλαδή πολιτικές που έχουν μακροχρόνιο θεσμικό ορίζοντα και δεν αλλάζουν εκ βάθρων ή/και με μεγάλη ευκολία λόγω αλλαγών στη σύνθεση της κυβέρνησης.
- Ανοιχτότητα, δηλαδή πολιτικές που επιδέχονται της συμμετοχής των δρώντων κοινωνικών υποκειμένων, και δη αυτών που στερούνται κοινωνικής ισχύος, στο στάδιο του σχεδιασμού (συνδιαμόρφωση) και όχι απλά στο στάδιο της εφαρμογής (συμπαραγωγή).
Μετασχηματιστικές δημόσιες πολιτικές: η ΚΑΛΟ στη μάχη ενάντια στην κλιματική κρίση
Αρκετά από τα επιμέρους κείμενα σε αυτό το αφιέρωμα, τεκμηριώνουν την δυνατότητα των εγχειρημάτων της ΚΑΛΟ να οργανώσουν οικονομικές δραστηριότητες οι οποίες σέβονται το περιβάλλον, συμβάλλουν ενεργά στην καταπολέμηση της κλιματικής κρίσης (π.χ. ενεργειακοί συνεταιρισμοί για την αξιοποίηση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, κοινωνικά υποστηριζόμενη γεωργία) και εντάσσουν την περιβαλλοντική διάσταση στην παραγωγική λειτουργία τους (καλαμάκι από σιτάρι). Ο ρόλος των δημόσιων πολιτικών είναι να αναγνωρίσει την καινοτόμα πρακτική που κομίζουν αυτές οι εμπειρίες και να διευκολύνει την σταθεροποίηση και περαιτέρω διάχυσή τους. Ας δούμε δύο τρόπους με τους οποίους μπορεί να γίνει αυτό.
Ενίσχυση εναλλακτικών συστημάτων διατροφικής αλυσίδας με έμφαση στην τοπική κλίμακα
Η διασύνδεση των καταναλωτών/ριών της πόλης με τον αγροτικό πληθυσμό της περιφέρειας εγγύτητας μπορεί να υποστηριχθεί και να διευκολυνθεί μέσα από τη δημιουργία σταθερών δημόσιων χώρων συνάντησης (π.χ. αδειοδότηση ειδικών λαϊκών αγορών χωρίς μεσάζοντες), την παραχώρηση χρήσης ακινήτων του δημοσίου για τη λειτουργία συνεργατικών παντοπωλείων με τοπικά, βιολογικά προϊόντα χωρίς μεσάζοντες, την συνεταιριστική λειτουργία κυλικείων σε δημόσιους φορείς όπως σχολεία και νοσοκομεία και τη διάθεση προϊόντων βιολογικής καλλιέργειας από τοπικούς παραγωγούς ή/και επεξεργασμένων προϊόντων από γυναικείους συνεταιρισμούς ή τοπικές συνεργατικές βιοτεχνίες.
Ολιστική αντιμετώπιση του ζητήματος των αστικών απορριμμάτων
Η διαχείριση των αστικών απορριμμάτων με δεδομένη την εντεινόμενη αστικοποίηση χρήζει μιας ολιστικής προσέγγισης η οποία περιλαμβάνει πρωτίστως τη μείωση παραγωγής αποβλήτων, την ανακύκλωση και την επαναχρησιμοποίηση. Αναφερόμενοι και πάλι σε παράδειγμα του παρόντος αφιερώματος, η τοπική αυτοδιοίκηση θα μπορούσε να ενισχύσει οικονομικά άτυπους συλλέκτες απορριμμάτων ώστε να συγκροτήσουν συνεταιρισμούς με αποτέλεσμα να επωφεληθούν από τα δικαιώματα της τυπικής απασχόλησης, να ξεφύγουν από παράνομα κυκλώματα εκμετάλλευσης, και να διασφαλιστεί η ορθή διαχείριση των απορριμμάτων. Ήδη, ο σχεδιασμός των Πράσινων Σημείων και των Κέντρων Ανακύκλωσης, Εκπαίδευσης, και Διαλογής Στην Πηγή (ΚΑΕΔΙΣΠ) προβλέπει τη λειτουργία τους από φορείς της ΚΑΛΟ στην Ελλάδα. Θα μπορούσε να αναπτυχθεί ένα πλέγμα δράσεων το οποίο ξεκινά από την εκπαίδευση των πολιτών και φτάνει μέχρι την επαναχρησιμοποίησή τους από συνεταιρισμούς και κοινωνικές επιχειρήσεις.
Και στις δύο περιπτώσεις που εξετάστηκαν, εντοπίζουμε τα άμεσα οφέλη των πολιτικών παρεμβάσεων σε πολλαπλά επίπεδα:
- κοινωνικό: απασχόληση με ισότιμους συνεργατικούς όρους,
- οικονομικό: κοινοτική οικονομική ανάπτυξη και
- περιβαλλοντικό: μείωση πρακτικών που εντείνουν την κλιματική αλλαγή.
Ταυτόχρονα, γίνεται σαφές ότι οι συγκεκριμένες δημόσιες παρεμβάσεις προϋποθέτουν:
- αυξημένο συντονισμό μεταξύ διαφορετικών υπουργείων (περιβάλλοντος και οικονομίας),
- συνοχή ανάμεσα στο κεντρικό και τοπικό επίπεδο (νομοθεσία σε κεντρικό επίπεδο, διαδικασίες παραχώρησης ακινήτων και διάθεση πόρων σε τοπικό επίπεδο),
- ενεργά υποκείμενα (συνεταιρισμούς, κοινωνικές επιχειρήσεις) και
- ενδιάμεσους χώρους όπου οι θεσμικοί εκπρόσωποι μπορούν να μιλήσουν με διαφάνεια με τα ενεργά υποκείμενα για να σχεδιάσουν από κοινού τις παρεμβάσεις.
Όπως γίνεται αντιληπτό, αυτές οι προϋποθέσεις δεν είναι καθόλου αυτονόητες, αλλά αναγκαίες αν θέλουμε να δούμε μια σταδιακή μετάβαση σε ένα άλλο παράδειγμα.