Πώς μπορεί να συνδυαστεί η ανάκαμψη με ένα συνολικό πράσινο σχέδιο μετάβασης σε μια νέα οικονομία για το σύνολο της παραγωγικής μας βάσης; Η κρίση πλήττει οριζόντια σχεδόν όλους τους οικονομικούς κλάδους αλλά κάποιοι θα πληγούν περισσότερο και θα συμπαρασύρουν και άλλους με τη βύθισή τους ή θα βρεθούν στο κέντρο εξαγορών σε μεγάλη κλίμακα από επιχειρήσεις με ισχυρότερη οικονομική βάση. Μόνο αν γενναία και στοχευμένα μέτρα διάσωσης συνδυαστούν με μια πράσινη αλλαγή του μοντέλου οικονομικών δραστηριοτήτων και της παραγωγικής βάσης συνολικότερα, υπάρχει η δυνατότητα να διασωθεί μεγάλο τμήμα της οικονομίας. Με άλλα λόγια, η διάσωση και ανάκαμψη πρέπει να στηρίξουν όχι ξεπερασμένα μοντέλα οικονομικών δραστηριοτήτων αλλά γρήγορη και στοχευμένη μετάβαση σε ένα νέο, πράσινο, ανθεκτικό, κοινωνικά υπεύθυνο και βιώσιμο μοντέλο οικονομίας. Σε αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά το σύνολο των ευρωπαϊκών χρηματο-οικονομικών εργαλείων ανάκαμψης που θα είναι διαθέσιμα για τη χώρα με ποσά αδιανόητα – πάνω από 50 δις - χωρίς να υπολογίζουμε τη συνεισφορά του ευρωπαϊκού μακροχρόνιου προϋπολογισμού (υπόλοιπα 2014-2020 και νέο 7ετές σχέδιο 2021-2027).
Η παρούσα κατάσταση προσφέρει μια μοναδική ευκαιρία σε όλες τις χώρες της ΕΕ και στην Ελλάδα να κινηθούν προς μια πράσινη οικονομική ανάκαμψη μετά την κρίση COVID-19, εφαρμόζοντας τους στόχους που καθορίζονται από την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία / European Green Deal), τα Εθνικά Σχέδια Ενέργειας και Κλίματος (NECPs) ) σε συμφωνία με τον Κανονισμό της ΕΕ 1999/2018, και με άλλες στρατηγικές όπως τη στρατηγική για ένα υγιεινό, ασφαλές και φιλικό στο περιβάλλον αγρο-διατροφικό σύστημα (Farm to Fork) και την αποκατάσταση βιοποικιλότητας (Biodiversity for 2030).
Προς έναν πράσινο οικονομικό μετασχηματισμό
Πώς μπορεί να συνδυαστεί η ανάκαμψη με ένα συνολικό πράσινο σχέδιο μετάβασης σε μια νέα οικονομία για το σύνολο της παραγωγικής μας βάσης; Η κρίση πλήττει οριζόντια σχεδόν όλους τους οικονομικούς κλάδους αλλά κάποιοι θα πληγούν περισσότερο και θα συμπαρασύρουν και άλλους με τη βύθισή τους ή θα βρεθούν στο κέντρο εξαγορών σε μεγάλη κλίμακα από επιχειρήσεις με ισχυρότερη οικονομική βάση. Μόνο αν γενναία και στοχευμένα μέτρα διάσωσης συνδυαστούν με μια πράσινη αλλαγή του μοντέλου οικονομικών δραστηριοτήτων και της παραγωγικής βάσης συνολικότερα, υπάρχει η δυνατότητα να διασωθεί μεγάλο τμήμα της οικονομίας. Με άλλα λόγια, η διάσωση και ανάκαμψη πρέπει να στηρίξουν όχι ξεπερασμένα μοντέλα οικονομικών δραστηριοτήτων αλλά γρήγορη και στοχευμένη μετάβαση σε ένα νέο, πράσινο, ανθεκτικό, κοινωνικά υπεύθυνο και βιώσιμο μοντέλο οικονομίας. Σε αυτήν την κατεύθυνση μπορεί να αξιοποιηθεί αποτελεσματικά το σύνολο των ευρωπαϊκών χρηματο-οικονομικών εργαλείων ανάκαμψης που θα είναι διαθέσιμα για τη χώρα με ποσά αδιανόητα – πάνω από 50 δις - χωρίς να υπολογίζουμε τη συνεισφορά του ευρωπαϊκού μακροχρόνιου προϋπολογισμού (υπόλοιπα 2014-2020 και νέο 7ετές σχέδιο 2021-2027).
Ποια είναι τα πεδία με σημαντικό δυναμικό πράσινης μετάβασης;
Όπως σε ευρωπαϊκό, έτσι και σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο χρειαζόμαστε μια Πράσινη Κοινωνική Συμφωνία και ένα Πράσινο Σχέδιο Ανάκαμψης που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες και δυνατότητές μας. Αστική ανάπλαση, γεωργία, ενέργεια, έρευνα, κοινωνικές υποδομές, μεταφορές-μετακινήσεις, προστασία του φυσικού περιβάλλοντος (παράκτιες ζώνες και βιοποικιλότητα), στέγαση, τεχνολογία, έχουν μεγάλο δυναμικό για καινοτομία και μια πράσινη μετάβαση. Αυτό με την προϋπόθεση ότι δεν πρόκειται για ένα σύνολο ιδεών «ατάκτως ερριμμένων” χωρίς ιεραρχήσεις, προτεραιότητες και συνοχή.
Με αυτήν την έννοια η Πράσινη Κοινωνική Συμφωνία αφορά τόσο τον μετασχηματισμό βασικών μέχρι σήμερα τομέων της οικονομίας και την επανακατάρτιση των εργαζομένων (π.χ. γεωργία, κατασκευές, τουρισμός) όσο και την ανάδειξη νέων τομέων όπως αποκατάσταση βιοποικιλότητας, πράσινη ενέργεια, τεχνολογική και ψηφιακή αναβάθμιση. Συνεπώς, απαιτείται ένα σχέδιο ανάκαμψης χωρίς εσωτερικές αντιφάσεις με στοχευμένες παρεμβάσεις όπως:
- Ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων – συμπεριλαμβανομένων των τουριστικών επιχειρήσεων, επανάχρηση ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίων για κοινωνικές ανάγκες και προγράμματα κοινωνικής / συνεργατικής στέγασης αντί για ενίσχυση μιας νέας οικοδομικής φούσκας (π.χ. μεγάλα εμπορικά και τουριστικά ακίνητα σε Αφάντου, Ελληνικό) ή πολυδάπανες κι απάνθρωπες κλειστές δομές/μαζικούς καταυλισμούς για πρόσφυγες και μετανάστες.
- Οικολογικός επανασχεδιασμός της παραγωγικής δραστηριότητας και των παραγόμενων αγαθών και υπηρεσιών ώστε να μειωθούν οι λειτουργικές δαπάνες και να βελτιωθεί το οικολογικό αποτύπωμα, αντί για ενισχύσεις που υποστηρίζουν σπατάλη ενέργειας και ρύπανση (μειωμένο κόστος ενέργειας στις βιομηχανίες έντασης ενέργειας, επίδομα θέρμανσης, επιδότηση ορυκτών καυσίμων κ.λπ.).
- Προσέλκυση κατά βάση πράσινων επενδύσεων (π.χ. κυκλική οικονομία σε συνδυασμό με αξιοποίηση αγροτικών υπολειμμάτων) αντί για επενδύσεις σε παραδοσιακούς ξεπερασμένους τομείς (μαζικός τουρισμός, βαριά διαμετακομιστικά κέντρα, επέκταση βαριών λιμενικών εγκαταστάσεων, Χώρους Υγειονομικής Ταφής Απορριμμάτων ή/και καύση απορριμμάτων, αγωγούς μεταφοράς ορυκτών καυσίμων, εξορύξεις, εγκαταστάσεις επεξεργασίας και αποθήκευσης ορυκτού φυσικού αερίου ή σχιστολιθικού αερίου και πετρελαίου).
- Τεχνολογική και ψηφιακή αναβάθμιση στην ιδιωτική-κερδοσκοπική, την κοινωνική οικονομία και το δημόσιο τομέα ώστε μεταξύ άλλων να επιλυθούν και σημαντικά μακροχρόνια κοινωνικά προβλήματα (π.χ. ψηφιακή υγεία σε ορεινές και νησιωτικές περιοχές).
- Έμφαση σε φυσικές τεχνικές για τη δημιουργία πράσινων υποδομών (nature based solutions) όπως επαναδημιουργία των δρόμων του νερού, προστασία από διάβρωση ακτών και από πλημμύρες, με στόχο τη βελτίωση της ανθεκτικότητας απέναντι στην κλιματική και άλλες κρίσεις αντί για βαριές και γκρίζες υποδομές.
Εξειδικεύοντας την Πράσινη Συμφωνία στις μεταφορές, μετακινήσεις και αστικές αναπλάσεις
Είναι γεγονός ότι κεντρικό ζήτημα σε μια Πράσινη Συμφωνία είναι η ποιότητα των πόλεων. Η ενέργεια και οι μεταφορές συνεισφέρουν σημαντικά στην κλιματική κρίση και σε βλάβες στην υγεία, ενώ επιβαρύνουν τον οικογενειακό προϋπολογισμό και τα έξοδα των επιχειρήσεων (καθώς και τα δημοσιονομικά της χώρας). Οι επιστήμονες υπολογίζουν ότι έως και 11.000 λιγότεροι πρόωροι θάνατοι στην Ευρώπη θα μπορούσαν να είναι το αποτέλεσμα της προσωρινής μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης την περίοδο του κοροναϊού λόγω της μείωσης των μετακινήσεων και της παραγωγικής διαδικασίας. Εξαιτίας της ατμοσφαιρικής ρύπανσης πεθαίνουν πρόωρα στην Ευρώπη 400.000 άτομα κάθε χρόνο, 6.500-13.500 στην Ελλάδα. Εξάλλου, ήδη κάποιες έρευνες συνδέουν την αυξημένη θνησιμότητα από την πανδημία CONVID-19 σε ορισμένες πόλεις με την υψηλή ατμοσφαιρική ρύπανση.
Πράσινη Συμφωνία στις μεταφορές δεν σημαίνει να αγοράσουν όλοι/ες ηλεκτρικά αυτοκίνητα αλλά να αλλάξουμε το μοντέλο μετακινήσεων. Ανακοινώθηκε προσφάτως ένα σχέδιο με επικοινωνιακή χρήση του όρου «Πράσινη Συμφωνία». Αυτό το σχέδιο, όμως, δείχνει προχειρότητα και έλλειψη στρατηγικής. Σε αυτήν τη συγκυρία ενισχύει την αγορά νέων οχημάτων Ιδιωτικής Χρήσης (ΙΧ) έστω και ηλεκτρικών (ενώ δεν υπάρχει ακόμα ένα αξιόπιστο έξυπνο δίκτυο που θα σήκωνε μαζική εισαγωγή ηλεκτρικών οχημάτων) διαθέτοντας μάλιστα επιδοτήσεις 100 εκατομμυρίων ευρώ. Η ενίσχυση της ηλεκτρικής αυτοκίνησης θα έπρεπε να είναι ιεραρχικά το τελευταίο σημείο μιας ολοκληρωμένης στρατηγικής για πράσινες βιώσιμες μετακινήσεις μέσα στις πόλεις, που πλήττονται από ατμοσφαιρική ρύπανση, μποτιλιάρισμα και την κατάληψη υπερβολικά μεγάλου χώρου από τα ιδιωτικά οχήματα για κίνηση και στάθμευση.
Ένα πράσινο σχέδιο ανάκαμψης με στόχους για τις μεταφορές θα έπρεπε να προβλέπει:
- Διαμόρφωση εκτεταμένων και συνεχών δικτύων ποδηλατοδρόμων εκατοντάδων χιλιομέτρων μέσα στον αστικό ιστό με απλές και οικονομικές ρυθμίσεις όπως συμβαίνει σε πολλές πόλεις και χώρες. Το περπάτημα και το ποδήλατο μπορούν να βελτιώσουν τις πόλεις και την υγεία μας - την εποχή του κοροναϊού γίνονται εργαλείο για την αντιμετώπισή του – και να μειώσουν την ατμοσφαιρική ρύπανση. Γι’ αυτό, οι πόλεις αναλαμβάνουν μεγάλες πρωτοβουλίες, όχι συμβολικές κινήσεις μερικών χιλιομέτρων, με στόχο τη διευκόλυνση του ποδηλάτου και τον περιορισμό των οχημάτων ΙΧ κατά προτεραιότητα. Τα παραδείγματα αφθονούν. Η Μπολόνια δημιουργεί δίκτυο ποδηλατοδρόμων 493 χιλιομέτρων (από τα οποία το 60% μέσα στο 2020), η βρετανική κυβέρνηση δαπανάει 250.000.000 λίρες για τα ποδήλατα, το Λονδίνο κλείνει μια μεγάλη ζώνη για τα ΙΧ οχήματα ενώ κάθε βρετανικός δήμος θα δαπανήσει εκατομμύρια λίρες για το ποδήλατο (πχ το Μάντσεστερ 5.000.000 λίρες). Το Παρίσι θα διαθέσει 300.000.000 Ευρώ για το ποδήλατο και η γαλλική κυβέρνηση επιπλέον 43.000.000 Ευρώ. Υπάρχουν πόλεις που έχουν ήδη πετύχει το 25% των μετακινήσεων των πολιτών να γίνεται με ποδήλατο.
- Αναβάθμιση και ηλεκτροκίνηση με ενέργεια από Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) των δημόσιων μέσων μεταφοράς (σχολικών λεωφορείων, οχημάτων δημοσίου, σιδηρόδρομου και ταξί) και ενίσχυση των συνδυασμένων μεταφορών. Κάθε νέα παραγγελία οχημάτων πρέπει να είναι μηδενικών εκπομπών αερίων θερμοκηπίου, δηλαδή να μην χρησιμοποιούν πετρέλαιο, βενζίνη, ορυκτό φυσικό αέριο, υγραέριο. Μείωση συνολικά του αριθμού των ΙΧ οχημάτων που κινούνται μέσα στις πόλεις (π.χ. κατά 30-50%) πριν ένα τμήμα των παλιών οχημάτων αντικατασταθεί από ηλεκτρικά. Ενθάρρυνση της δημιουργίας συνεταιρισμών ενοικίασης car-sharing ηλεκτρικών αυτοκινήτων όπως γίνεται σε άλλες χώρες αλλά και συνεταιρισμών παραγωγής, ανταλλαγής, αποθήκευσης και πώλησης ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές στις γειτονιές αξιοποιώντας τεχνολογίες block chain και έξυπνων δικτύων.
- Μια τέτοια στρατηγική για τις μεταφορές θα συμβάλλει στην απελευθέρωση χώρου μέσα στις πόλεις (τα ΙΧ καταλαμβάνουν σήμερα το ¼ της έκτασης της πόλης για ανάγκες κίνησης και στάθμευσης) για εκτεταμένες πράσινες ζώνες που θα συνδέουν εκπαιδευτικά και οικονομικά κέντρα, φυσικές περιοχές (πάρκα και ρέματα), πολιτιστικούς χώρους με ενιαία και συνεχόμενα δίκτυα συνολικής κοινωνικής και περιβαλλοντικής αναγέννησης της πόλης. Αυτά τα δίκτυα θα συμβάλλουν στην αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και στην επιστροφή της φύσης μέσα στις πόλεις με στόχο τη βιώσιμη αστική ανάπτυξη αλλά και την ενίσχυση των φυσικών υποδομών των πόλεων που μέσα στην πανδημία αναγνωρίσαμε πόσο σημαντικό ρόλο παίζουν για την υγεία μας.
- Οικολογική αστική αναζωογόνηση των πόλεων σημαίνει κι ενίσχυση των περιβαλλοντικών υποδομών για απορρόφηση των ατμοσφαιρικών ρύπων, επανάχρηση κι ανακύκλωση απορριμμάτων στο πλαίσιο στρατηγικής μηδενικών αποβλήτων καθώς και οικοδόμηση πράσινων κτιρίων και γειτονιών.
- Ηλεκτροκίνηση των, δημόσιων,ιδιόκτητων και προς ενοικίαση οχημάτων στα νησιά με ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που θα παράγονται από τοπικούς συνεταιρισμούς δημιουργώντας έσοδα για τις νησιωτικές κοινωνίες που θα πληγούν σοβαρά από τη μείωση του μαζικού τουρισμού.
- Πιλοτική, έστω, ηλεκτροκίνηση πλοίων (με ΑΠΕ) τα οποία εξυπηρετούν κοντινά νησιά, και αλιευτικών σκαφών και ταυτόχρονα μετασχηματισμό του ναυπηγοεπισκευαστικού τομέα ώστε να παράγει πράσινα σκάφη ή τμήματα της υποδομής για ανεμογεννήτριες.
Αναβαθμίζοντας ενεργειακά τα κτίρια
Βασικό συστατικό της ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας και του σχεδίου ανάκαμψης αποτελεί η μαζική ενεργειακή αναβάθμιση ιδιωτικών και δημόσιων κτιρίων. Με περίπου 7.000.000 κτίρια κάθε είδους που αποδεδειγμένα έχουν μεγάλες ενεργειακές απώλειες, η ενεργειακή αναβάθμιση μπορεί να πετύχει σημαντικούς, πολλαπλούς στόχους: αναζωογόνηση της οικονομικής δραστηριότητας σε πράσινη κατεύθυνση, δημιουργία πολλών νέων θέσεων εργασίας για πολλούς επαγγελματικούς κλάδους σε τοπικό επίπεδο, μείωση της ενεργειακής φτώχειας των νοικοκυριών και διασφάλιση μιας προσιτής και ποιοτικής στέγασης ιδιαίτερα για τους πιο αδύναμους, μείωση της ενεργειακής δαπάνης των επιχειρήσεων, μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, μείωση των εκπομπών αερίων που αλλάζουν το κλίμα, προώθηση της καινοτομίας. Πολύ περισσότερα οφέλη προκύπτουν αν η ενεργειακή αναβάθμιση συνδυαστεί με τη συμμετοχή των πλέον ευάλωτων μετά από κατάλληλη εκπαίδευση σε συνεργατικά σχήματα παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ μετατρέποντας τους πολίτες σε καταναλωτές – παραγωγούς. Δυστυχώς, η κυβέρνηση με την πρόσφατη νομοθετική ρύθμιση μετέθεσε την ημερομηνία εφαρμογής της σχετικής ευρωπαϊκής οδηγίας για την ενεργειακή αποτελεσματικότητα των κτιρίων στον Ιούνιο 2021 υποκύπτοντας σε συντεχνιακά συμφέροντα αντί να θέσει την ενεργειακή αναβάθμιση στις πρώτες προτεραιότητες.
Η ενεργειακή αναβάθμιση των κτιρίων ώστε να γίνουν μηδενικών εκπομπών μπορεί να συνδυαστεί κάλλιστα με μαζική προώθηση σχεδίων αξιοποίησης τεχνολογιών φυσικής θέρμανσης και δροσισμού. Με προσβάσιμη τεχνολογία και με την υφιστάμενη τεχνογνωσία της ελληνικής εξαγωγικής βιομηχανίας, η ενεργειακή αναβάθμιση είναι αδιανόητο να μην είναι στις προτεραιότητες. Η μαζική εφαρμογή θα μπορούσε να στηριχθεί σε ενισχύσεις από το ταμείο ανάκαμψης και γενναία φορολογικά κίνητρα σε όλη την οικονομία (οικιακή κι επιχειρηματική) με έμφαση στις πληττόμενες επιχειρήσεις. Αυτό θα έδινε, επίσης, ώθηση στην έρευνα και την τεχνολογία για μια Πράσινη Βιομηχανία 4.0. Έχουμε συγκριτικά πλεονεκτήματα: το δυναμικό ανανεώσιμης ενέργειας και το υψηλής ειδίκευσης ανθρώπινο δυναμικό, που δυστυχώς σήμερα λόγω περιορισμένων εφαρμογών, διαρρέει προς άλλες χώρες, αλλά απαιτείται εκπαίδευση του μεσαίου και τεχνικού προσωπικού.
Η συμβολή της γεωργίας και της κυκλικής οικονομίας στην αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και την οικολογική ισορροπία
Κεντρικός στόχος της Πράσινης Συμφωνίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο είναι η αποκατάσταση της βιοποικιλότητας και η μεταρρύθμιση της γεωργίας, ιδιαίτερα της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), ώστε η γεωργία να στηρίζει την κλιματική προστασία, την υγεία γεωργών και καταναλωτών, τη βιωσιμότητα της υπαίθρου, τη διατροφική ασφάλεια, την αποκατάσταση και διατήρηση της βιοποικιλότητας, τη διασφάλιση δίκαιου εισοδήματος για τους παραγωγούς και δίκαιων τιμών για τους καταναλωτές. Αντίθετα, η σημερινή ΚΑΠ συμβάλλει με τους σημαντικούς της πόρους στην υποβάθμιση του περιβάλλοντος, της υγείας και της διατροφικής ασφάλειας. Τόσο η επέκταση των πόρων του Ταμείου Αγροτικής Ανάπτυξης στο πλαίσιο του σχεδίου ανάκαμψης της οικονομίας όσο και οι πόροι της επόμενης προγραμματικής περιόδου 2021-2027 συνδέονται με μια στροφή στην ΚΑΠ ιδιαίτερα μέσω οικο-σχημάτων στην γεωργία.
Η αλλαγή του αγροτικού και κτηνοτροφικού μοντέλου είναι στο επίκεντρο της πολιτικής συζήτησης για τη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ ιδιαίτερα υπό το πρίσμα της πανδημίας η οποία προκαλεί σημαντικά προβλήματα διατροφικής ασφάλειας σε διάφορες περιοχές.
Εκτός από την (εκ νέου) γεφύρωση της γεωργίας με την προστασία των οικοσυστημάτων και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, κεντρικός είναι ο ρόλος που μπορεί να παίξει η βιώσιμη γεωργία τόσο στη διατροφική ασφάλεια από το χωράφι μέχρι το πιρούνι («Farm to Fork» όπως ονομάζεται η νέα ευρωπαϊκή αγροτική πολιτική) όσο και στην ενίσχυση της κυκλικής οικονομίας. Τα οφέλη θα είναι η διατήρηση της υψηλής οικολογικής αξίας της γης, η βελτίωση του εισοδήματος των γεωργών και η προμήθεια της βιομηχανίας με πρώτες ύλες από τα υπολείμματα και τα παραπροϊόντα της γεωργίας και κτηνοτροφίας. Η κυκλική οικονομία με τη βοήθεια της πράσινης χημείας και τη στήριξη ερευνητικών κέντρων θα μπορούσε να είναι win-win-win υπόθεση για περιβάλλον, γεωργία και κοινωνία. Από δασικά και αγροτικά υπολείμματα μπορούν εξάλλου να παράγονται πέλλετς, όπως κάνει η Ενεργειακή Συνεταιριστική Εταιρία Καρδίτσας. Τεράστιες δυνατότητες έχουν και σχήματα οικολογικής κοινωνικά υποστηριζόμενης γεωργίας και κτηνοτροφίας.
Ψηφιακή οικονομία και ενίσχυση της έρευνας
Η ανάκαμψη της οικονομίας απαιτεί ενίσχυση της έρευνας ιδιαίτερα σε πράσινους και κοινωνικά σημαντικούς τομείς και τη σύνδεση των ερευνητικών αποτελεσμάτων με πραγματικές ανάγκες της κοινωνίας και της οικονομίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι η έρευνα στις ανθρωπιστικές και κοινωνικές επιστήμες καθίσταται περιττή και ότι όλη η έρευνα πρέπει να επικεντρωθεί μόνο σε τεχνολογικά και οικονομικά ζητήματα. Απλά αναγνωρίζεται ότι η τεχνολογία, και κυρίως η ψηφιακή, συμβάλλει μέσα στο κατάλληλο πλαίσιο, στην καταπολέμηση των κοινωνικών διακρίσεων και ανισοτήτων, διευκολύνει την πρόσβαση όλων στην υγεία, ενισχύει τη δημοκρατία και διευκολύνει τη μάθηση από απόσταση. Χωρίς πλαίσιο, όμως, θα μπορούσαν τεχνολογικές εφαρμογές να οδηγήσουν σε πιο αυταρχικά καθεστώτα, συγκεντρωτισμό της εξουσίας, έλεγχο των πολιτών, υποβάθμιση της δημοκρατίας, βάθεμα των διακρίσεων κι ανισοτήτων. Είναι πολύ σημαντικό κατά συνέπεια να ελέγχουμε την εφαρμογή της τεχνολογίας.
Η σύγχρονη έρευνα είναι περισσότερο έντασης γνώσης και βασίζεται σε ευέλικτα σχήματα. Ακόμα και μια μικρή χώρα με περιορισμένους πόρους όπως η Ελλάδα θα μπορούσε να είναι, μέσα από συνέργειες και με συμμετοχή σε δίκτυα, σημαντικό κέντρο της έρευνας και διάδοσης ερευνητικών αποτελεσμάτων. Εξάλλου, η χώρα βρίσκεται πολύ υψηλά σε ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα όπως το Horizon 2020, ενώ σημαντικό τμήμα του ανθρώπινου δυναμικού της έχει διαρρεύσει προς άλλες χώρες, απόδειξη ότι υπάρχουν σημαντικές δυνατότητες αρκεί να υπάρχει και μια μακροχρόνια στρατηγική για την έρευνα. Μερικοί κρίσιμοι ερευνητικοί τομείς για το μέλλον αποτελούν οι συνδυασμένες και διεπιστημονικές συνέργειες σε θέματα υγείας (για παράδειγμα συνδυασμός επιστημών υγείας και ψηφιακής τεχνολογίας για αποκωδικοποίηση του εγκεφάλου ή του DNA, όπως και επιστημών οικοσυστημάτων, πληροφορικής και υγείας για την προώθηση μιας νέας στρατηγικής για την υγεία «Εco-health»).
Συνηθίζουμε να μιλάμε για ψηφιακή μεταρρύθμιση στη δημόσια διοίκηση ή τώρα ακόμα περισσότερο μέσα στην κρίση για τηλε-συνδιασκέψεις ή τηλε-εργασία που σίγουρα θα αλλάξουν τον τρόπο που επικοινωνούμε και εργαζόμαστε. Όμως υπάρχουν και πολλοί άλλοι τομείς όπου η ψηφιακή τεχνολογία παίζει σημαντικό ρόλο στη μείωση των ανισοτήτων και βελτίωση της πρόσβασης όλων σε βασικά δικαιώματα (όπως π.χ. τηλε-ιατρική, από μακριά εξυπηρέτηση των πολιτών από τις αρχές, αντιμετώπιση της φορο-απάτης, ενεργειακή δημοκρατία, αποκέντρωση στην παραγωγή, ανταλλαγή και αποθήκευση ενέργειας από ΑΠΕ, συμμετοχή στη διαδικασία διαμόρφωσης και λήψης αποφάσεων κ.λπ).
Όμως, η ψηφιοποίηση πρέπει να συνδέεται με μια γενικότερη απλοποίηση της γραφειοκρατίας, όχι να σημαίνει απλώς τη χρήση τεχνολογίας σε ένα γραφειοκρατικό και πολυδαίδαλο σύστημα που τελικώς αφήνει απέξω όσους/ες δεν είναι εκπαιδευμένοι/ες (ψηφιακός αναλφαβητισμός) ενώ δημιουργεί περαιτέρω εμπόδια ελλείψει πολιτικών και εργαλείων που επιλύουν προβλήματα για όσους/ες μένουν πίσω.
Εκπαίδευση, κατάρτιση και εργασία για μια πράσινη και κοινωνικά δίκαιη μετάβαση
Οι πόροι από το Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο ή το Ευρωπαϊκό Εργαλείο για προσωρινό μετριασμό των επιπτώσεων της κρίσης στην απασχόληση SURE (Support to mitigate Unemployment Risks in an Emergency) είναι αναγκαίο να κατευθυνθούν, κυρίως, σε συνεργατικά σχήματα, ή σε συνέργειες μεταξύ επιχειρήσεων για να ενισχυθούν οι δυνατότητες δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας σε καινοτόμους τομείς, ένα είδος cluster. Ο ρόλος της κοινωνικής οικονομίας αναγνωρίζεται σε διεθνές και ευρωπαϊκό επίπεδο ως ιδιαίτερα σημαντικός, όπως δείχνει η εμπειρία σε πολλές χώρες, τόσο κατά τη διάρκεια κρίσεων όσο και κατά την ανάκαμψη.
Συνεργατικά σχήματα διαφορετικών οργανωτικών τύπων, κλάδων δραστηριότητας και νομικών μορφών καθώς και οι μεταξύ τους συμπράξεις ή/και με άλλες μικρομεσαίες επιχειρήσεις και φορείς τοπικής αυτοδιοίκησης μπορούν να (επαν)-εντάξουν αποτελεσματικά σε αξιοπρεπή εργασία και σε καινοτόμους τομείς νέους και μακροχρόνια άνεργους, μετανάστες/ριες, εποχιακά εργαζόμενους/ες, εργαζόμενους/ες σε επισφαλείς και άτυπες συνθήκες εργασίας αλλά και να συμβάλλουν στον πράσινο και κοινωνικό μετασχηματισμό με πόρους από το ταμείο ανάκαμψης.
Αυτό συνεπάγεται μία μετάβαση από μια επιδοματική στήριξη των ακραίων μορφών ανεργίας σε ολοκληρωμένες πολιτικές και εργαλεία εργασιακής ένταξης μέσω κοινωνικής επιχειρηματικότητας αξιοποιώντας προγράμματα όπως το «Εγγύηση για τη Νεολαία», προωθώντας την αξιόπιστη εκπαίδευση-κατάρτιση σε νέα κοινωνικά και πράσινα επαγγέλματα, αλλά και την πρακτική εργασία προγραμμάτων «κοινωφελούς εργασίας» προκειμένου να δημιουργηθούν προϋποθέσεις αξιοπρεπούς εργασίας και όχι να καλυφθούν τα κενά του δημοσίου τομέα.
Όπως διαπιστώνουν σε κείμενο τους που κατατέθηκε στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή ευρωπαϊκοί και ελληνικοί φορείς, με τίτλο «Πώς μπορούμε να ενεργοποιήσουμε ξανά την Ευρωπαϊκή Πολιτική για την Απασχόληση των Νέων /Youth Employment Policy μέσα από την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία / European Green Deal μετά την κρίση της πανδημίας COVID-19» η εκπαίδευση και η κατάρτιση είναι κρίσιμοι παράγοντες για τη μετάβαση σε ένα πράσινο μοντέλο οικονομίας και τη δημιουργία νέων θέσεων εργασίας. Κατά την άποψη των φορέων αυτών, οι πολιτικές για την απασχόληση των νέων γενικά, και ειδικότερα η Ευρωπαϊκή Εγγύηση για τη Νεολαία (European Youth Guarantee), θα πρέπει να προσανατολίζονται στην εντεινόμενη προετοιμασία των νέων για καθήκοντα και επαγγέλματα που είναι σημαντικά, και πραγματικά απαραίτητα, για το βιώσιμο και περιβαλλοντικά συμβατό μέλλον των επιχειρήσεων και της κοινωνίας. Επομένως, η υποστήριξη δεν πρέπει να παρέχεται μόνο για να εντάξει τους νέους και τις νέες στα υπάρχοντα εργασιακά πλαίσια. Ούτε να σπαταλιούνται πόροι για την κατάρτιση ή την απασχόληση χωρίς σαφές αποτέλεσμα. Αντίθετα, η έμφαση πρέπει να δοθεί στην απασχόληση σε καινοτόμα, αναδυόμενα επαγγέλματα που είναι σημαντικά για μια βιώσιμη Ευρώπη και στη δημιουργία θέσεων εργασίας με έμφαση στις «Πράσινες Δεξιότητες» (Green Skills). Δραστηριότητες που συμβάλλουν στην απαλλαγή από τον άνθρακα και επιτυγχάνουν γρήγορα την κλιματική ουδετερότητα είναι κεντρικές σε αυτή την κατεύθυνση. Ωστόσο, στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, η υπάρχουσα κατάρτιση και τα συναφή μέτρα δεν καλύπτουν τη ζήτηση για «Πράσινες Δεξιότητες» και τις ανάγκες των σύγχρονων αγορών εργασίας. Πρέπει να δημιουργηθούν θέσεις εργασίας και υπηρεσίες που σχετίζονται με ΑΠΕ, κυκλική οικονομία και αειφόρο ανάπτυξη και τα υπάρχοντα επαγγελματικά προφίλ πρέπει να επαναπροσδιοριστούν.
Το άρθρο αυτό είναι μέρος του αφιερώματος "COVID-19 Αίτια, συνέπειες και προτάσεις για το μέλλον στην Ελλάδα και την Ευρώπη"