Εco-SLAPPs χαρακτηρίζουμε τις καταχρηστικές αγωγές ισχυρών φυσικών ή νομικών προσώπων οι οποίες στρέφονται εναντίον πολιτών ή συλλογικοτήτων που υπερασπίζονται το περιβάλλον και τον δημόσιο χώρο, με σκοπό τον εκφοβισμό και τη φίμωσή τους. Δεδομένης της ανησυχητικής αύξησης υποθέσεων που φέρουν τέτοια χαρακτηριστικά, η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης, εκπόνησε την πρώτη μελέτη που ερευνά συστηματικά τις eco-SLAPPs στην Ελλάδα. Η έρευνα και τα αποτελέσματά της είναι διαθέσιμα εδώ.
Τα τελευταία χρόνια ένα τρόπον τινά σκωπτικό ακρωνύμιο κάνει όλο και πιο συχνά την εμφάνισή του στον δημόσιο λόγο· αναφερόμαστε στον όρο «SLAPP», που στα αγγλικά ακούγεται σαν τη λέξη «χαστούκι», στην πραγματικότητα όμως αποτελεί συντομογραφία του Strategic Lawsuits Against Public Participation Participation (στα ελληνικά: Στρατηγικές Αγωγές προς Αποθάρρυνση της Συμμετοχής του Κοινού). Ο όρος άρχισε να χρησιμοποιείται τη δεκαετία του 1980 από καθηγητές του Πανεπιστημίου του Ντένβερ, για να περιγράψει αγωγές που δεν έχουν –εν όλω ή εν μέρει– πραγματική νομική βάση, αλλά υποβάλλονται με σκοπό να εκφοβίσουν τους εναγόμενους και να αποτρέψουν τη συμμετοχή τους στον δημόσιο διάλογο ή την άσκηση κριτικής σε ισχυρούς φορείς.
Οι SLAPPs αποτελούν δηλαδή πράγματι χαστούκια –νομικά χαστούκια για να είμαστε ακριβείς– στα οποία καταφεύγουν ισχυρά φυσικά και νομικά πρόσωπα, προκειμένου να φιμώσουν την κριτική ή τις καταγγελίες που γίνονται σε βάρος τους στο πλαίσιο του δημόσιου διαλόγου. Πολύ συχνά τα νομικά αυτά χαστούκια έχουν τη μορφή αγωγών, αλλά η σύγχρονη έρευνα έχει αναδείξει ότι μπορούν επίσης να λάβουν τη μορφή μηνύσεων, εξωδίκων, ή και άλλων εξοντωτικών δικαστικών διαδικασιών, ακόμη και κρατικών διώξεων, με κοινά στοιχεία, αφενός την κατάχρηση του δικαιώματος της προσφυγής στη δικαιοσύνη από την πλευρά του ενάγοντα, και αφετέρου την τρομοκράτηση και την ψυχική και οικονομική εξόντωση του εναγόμενου. Συμπερασματικά, για να κάνουμε λόγο για νομικές διαδικασίες που έχουν τον χαρακτήρα της SLAPP, πρέπει συνήθως να πληρούνται τα εξής τρία κριτήρια: α) η αντιδικία να αφορά ένα θέμα δημόσιου ενδιαφέροντος, β) να ασκούνται καταχρηστικές νομικές τακτικές, και γ) να υφίσταται ανισορροπία εξουσίας ή/και πόρων μεταξύ εναγόντων και εναγομένων.
Οι SLAPPs και το περιβάλλον
Τι σχέση όμως μπορεί να έχουν οι SLAPPs με το περιβάλλον ή τα κοινά αγαθά; Η απάντηση συνοψίζεται στο εξής: η ρύπανση του εδάφους, των υδάτων ή της ατμόσφαιρας, η καταστροφή ή επιβάρυνση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας, η ηχορύπανση, ο περιορισμός της πρόσβασης σε δημόσιους ή προστατευόμενους χώρους και η χρήση τους για επιχειρηματική εκμετάλλευση ή παρόμοιους σκοπούς, το land grabbing (αρπαγή γης), είναι μερικές μόνο από τις πρακτικές τις οποίες, παραβιάζοντας την περιβαλλοντική νομοθεσία, ασκούν πολλές φορές ισχυρά φυσικά και νομικά πρόσωπα με στόχο το κέρδος ή άλλους ιδιοτελείς σκοπούς. Έτσι, το περιβάλλον αποτελεί συχνά προνομιακό πεδίο για νομικές διαδικασίες οι οποίες κινούνται από τα ως άνω ισχυρά επιχειρηματικά ή άλλα συμφέροντα απέναντι σε πολίτες, δημοσιογράφους ή συλλογικότητες, που προσπαθούν να υπερασπιστούν την προστασία ή τον δημόσιο χαρακτήρα των παραπάνω κοινών αγαθών. Αυτές τις νομικές διαδικασίες μπορούμε να τις ονομάσουμε «eco-SLAPPs».
Μέσα από μια προσεκτική ματιά στο δικαστικό ρεπορτάζ των τελευταίων χρόνων –σίγουρα όμως όχι των μεγάλων ΜΜΕ της χώρας μας– αναδύεται ένα παράξενο μοτίβο: φιλήσυχα μέρη στις πιο όμορφες περιοχές της Ελλάδας, όπως η Μονεμβασιά, η Πίνδος, η Ρόδος, η Σύρος, η Ίος, η Τήνος, η Χαλκιδική, η Λευκάδα– από δημοφιλείς τουριστικοί προορισμοί μετατρέπονται σε σκηνικά καφκικών υποθέσεων, όπου οι τοπικές κοινότητες και οι ντόπιοι γίνονται θύματα εξοντωτικών νομικών πρακτικών, επειδή τολμούν να υπερασπιστούν τον τόπο τους έναντι των λίγων που υπερασπίζονται τα δικά τους, οικονομικά συνήθως συμφέροντα, εις βάρος του δημόσιου συμφέροντος.
Παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων
Αυτό το μοτίβο χρήζει ιδιαίτερης προσοχής, καθώς οι παραπάνω υποθέσεις δεν αποτελούν απλές δικαστικές διαμάχες μεταξύ ιδιωτών: αντιθέτως, τίθενται ζητήματα κράτους δικαίου και περιορισμού ή και παραβίασης θεμελιωδών δικαιωμάτων. Οι SLAPPs από τη φύση τους παραβιάζουν την ελευθερία της έκφρασης, αφού λειτουργούν ως ένα εργαλείο λογοκρισίας, το οποίο έχει ως στόχο να «κλείσει το στόμα» του εναγομένου, δηλαδή να περιορίσει ή και να αποκλείσει τη δυνατότητά του να αναφέρεται σε ένα θέμα δημόσιου ενδιαφέροντος με τον τρόπο που κρίνει κατάλληλο. Παράλληλα, πλήττονται ακόμη δύο δικαιώματα που συνδέονται στενά με την ελευθερία της έκφρασης: η ελευθερία της πληροφόρησης και η ελευθερία του Τύπου. Όταν περιορίζεται το δικαίωμα ενός προσώπου στην ελευθερία της έκφρασης, είναι λογικό επακόλουθο να περιορίζεται και το δικαίωμά του να μεταδώσει τις πληροφορίες ή τις ιδέες του (ελευθερία της πληροφόρησης) και αντιστοίχως για το κοινό να ενημερωθεί για αυτές μέσω της δημοσίευσής τους (ελευθερία του Τύπου).
Εκτός των παραπάνω, η πρακτική των SLAPPs παραβιάζει και μια σειρά από άλλα δικαιώματα, όπως την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας (καθώς τα θύματα εξοντώνονται ψυχικά, ηθικά και οικονομικά) και το δικαίωμα σε δίκαιη δίκη (λόγω της ανισορροπίας εξουσίας και πόρων μεταξύ των εναγόντων και των εναγομένων). Ταυτόχρονα γίνεται κατασπατάληση δημόσιων πόρων μέσω των δικαστικών ενεργειών που απαιτούνται για την εκδίκαση (ή ακόμη και για την αρχειοθέτηση) υποθέσεων, οι οποίες, όπως αναφέραμε, δεν έχουν ως στόχο τη γνήσια κατοχύρωση ή άσκηση δικαιώματος, αλλά την αποτροπή, τον περιορισμό ή την τιμωρία της συμμετοχής του κοινού σε ζητήματα δημόσιου ενδιαφέροντος.
Οι eco-SLAPPs, μάλιστα, έρχονται να παραβιάσουν τα παραπάνω θεμελιώδη δικαιώματα, αφού οι «θύτες» έχουν πρώτα προκαλέσει με την τέλεση πράξεων ή παραλείψεων την επιβάρυνση του περιβάλλοντος, το οποίο, ειρήσθω εν παρόδω, προστατεύεται από το άρθρο 24 του Συντάγματος, αλλά και από την περιβαλλοντική νομοθεσία. Τούτο εντείνει την απαξία των eco-SLAPPs, που έρχονται να φιμώσουν την πληροφόρηση και την κριτική απέναντι σε πρακτικές που με τον έναν ή τον άλλον τρόπο υπονομεύουν τη ζωή, την υγεία, τον δημόσιο χώρο ή και άλλα ζωτικής σημασίας έννομα αγαθά των προσώπων που ζουν ή περιστοιχίζονται από αυτά.
Νομοθέτηση και αλληλεγγύη
Είναι ξεκάθαρο πως η αυξανόμενη συχνότητα των SLAPPs και των eco-SLAPPs οδηγεί σε μια μετατόπιση του πεδίου αντιπαράθεσης από τον δημόσιο διάλογο στη δικαστική αίθουσα, καταστρατηγώντας βασικές δημοκρατικές λειτουργίες, όπως η διαβούλευση και η συμμετοχή των κατοίκων σε ζητήματα που αφορούν την περιοχή τους – στοιχεία που αποτελούν συστατικά ενός κράτους δικαίου το οποίο ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τις προτεραιότητες της κοινωνίας.
Για την προστασία, λοιπόν, τόσο των προσώπων που υφίστανται τις καταχρηστικές αυτές πρακτικές όσο και της ποιότητας της δημοκρατίας εν συνόλω, η ανάγκη άμεσης νομοθέτησης για τον περιορισμό των SLAPPs είναι επείγουσα. Η απλή ενσωμάτωση της Οδηγίας 2024/1069 της ΕΕ δεν αρκεί, καθώς έχει εφαρμογή αποκλειστικά σε υποθέσεις με διασυνοριακές επιπτώσεις και δεν θα βοηθήσει στην αντιμετώπιση των SLAPPsόπου οι διάδικοι έχουν την κατοικία τους στο ίδιο κράτος-μέλος με αυτό της έδρας του επιληφθέντος δικαστηρίου – δηλαδή στην πλειοψηφία των υποθέσεων. Γι’ αυτό, πέραν της υποχρεωτικής ενσωμάτωσης της ευρωπαϊκής Οδηγίας, προκρίνεται επιπλέον η πλήρης υιοθέτηση τόσο της Σύστασης 2022/758 όσο και της Σύστασης της Επιτροπής Υπουργών του Συμβουλίου της Ευρώπης, οι οποίες προσφέρουν αποτελεσματική προστασία από τις SLAPP αγωγές και στο εθνικό επίπεδο.
Η προστασία, όμως, των προσώπων που προσβάλλονται από τις SLAPP αγωγές δεν περνά μόνο μέσα από τις νομοθετικές ρυθμίσεις. Όπως αναδεικνύεται στη σχετική έρευνα της ΕλΕΔΑ, εξαιρετικά αποτελεσματική είναι και η έκφραση έμπρακτης αλληλεγγύης σε όσες και όσους βρίσκονται στο στόχαστρο των SLAPPs, καθώς, απέναντι στον φόβο και την απομόνωση, η αλληλεγγύη αποτελεί καταλυτικό παράγοντα ενδυνάμωσης, αντοχής και ανθεκτικότητας.
Προσβλέποντας στην ενίσχυση του κράτους δικαίου και των δημοκρατικών θεσμών, οφείλουμε να συμβάλλουμε στην εξάλειψη των όποιων νομικών ή άλλων πρακτικών συρρικνώνουν τα θεμελιώδη δικαιώματά μας και τον δημόσιο διάλογο. Η έμπρακτη αλληλεγγύη στα θύματα των SLAPPs και η άσκηση πολιτικής πίεσης για αποτελεσματική νομοθέτηση σχετικά με την αντιμετώπισή τους είναι τα πρώτα και αυτονόητα βήματα προς αυτή την κατεύθυνση. Και είναι σαφές, νομίζουμε, πως η ανάγκη να τα βαδίσουμε κρίνεται ως κατεπείγουσα.