ΑΡΘΡΟ
Αυτό το κείμενο μπόρεσα να το γράψω γιατί η Νταφίνα φροντίζει τη μητέρα μου. Για πολύ καιρό, η συγκέντρωσή μου σε μια πνευματική εργασία ήταν πολύ περιορισμένη, καθώς προέκυπταν διαρκώς ανάγκες φροντίδας και ήμουν μόνη μου. Μοιραζόμενη αυτή την εμπειρία και με άλλους ανθρώπους κατάλαβα πως η κατάστασή μου μόνο μοναδική δεν ήταν. Με τον καιρό ο προβληματισμός αυτός μετασχηματίστηκε σε ένα ερευνητικό έργο που θα διερευνήσει τις δυνατότητες της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας στη φροντίδα των ηλικιωμένων στην Ελλάδα. Στις επόμενες σύντομες ενότητες επιχειρώ να οριοθετήσω και να διευκρινίσω κάποιους βασικούς όρους ώστε να μπορέσω να εστιάσω στην πολιτική πτυχή του προβλήματος.
Τι σημαίνει κοινωνική αναπαραγωγή;
Η κοινωνική αναπαραγωγή αναφέρεται στις δραστηριότητες και σχέσεις που απαιτούνται για να διατηρηθεί η ίδια η ζωή, τόσο καθημερινά όσο και από γενιά σε γενιά[i]. Περικλείει το «σαρκώδες, ακατάστατο και ασαφές περιεχόμενο της καθημερινής ζωής»[ii], όπως το μαγείρεμα, το καθάρισμα και η φροντίδα των ηλικιωμένων. Πλέον, η έννοια περιλαμβάνει και μια οικολογική διάσταση, αναγνωρίζοντας ότι η ανθρώπινη και μη ανθρώπινη ζωή αναπαράγεται μέσα σε οικολογικά πλαίσια[iii].
Τι σημαίνει φροντίδα;
Η φροντίδα είναι ένα σύνολο δραστηριοτήτων θεμελιωδών για την ανθρωπότητα, που στοχεύουν στη διατήρηση, συνέχιση και επιδιόρθωση του «κόσμου μας»[iv]. Δεν είναι απλώς εργασία, αλλά μια ηθική πρακτική και τρόπος ύπαρξης που τονίζει την αλληλεξάρτησή μας[v].
Ο κύκλος της φροντίδας[vi] περιλαμβάνει πέντε στάδια:
- Νοιάζομαι για (Caring about): Αναγνώριση μιας ανάγκης.
- Αναλαμβάνω την ευθύνη (Caring for): Ανάληψη της ευθύνης να καλυφθεί η ανάγκη.
- Παρέχω φροντίδα (Care-giving): Η πραγματική εκτέλεση της εργασίας.
- Λαμβάνω φροντίδα (Care-receiving): Η ανταπόκριση του αποδέκτη.
- Συν-φροντίζω (Caring with): Η συλλογική οργάνωση της φροντίδας με βάση την ισότητα και τη δικαιοσύνη.
Φροντίδα και κοινωνική αναπαραγωγή
Παρά τις αλληλοεπικαλύψεις τους, οι δύο έννοιες διαφέρουν: η φροντίδα έχει μια σαφή ποιοτική διάσταση, ως κοινωνική σχέση θεμελιωμένη σε στοργή και αίσθημα προσφοράς, ενώ η κοινωνική αναπαραγωγή αποτελεί αναλυτική κατηγορία για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο ο καπιταλισμός διαχωρίζει ορισμένες δραστηριότητες σε παραγωγικές και άλλες σε μη παραγωγικές[vii].
Κρίση κοινωνικής αναπαραγωγής και κρίση φροντίδας
Στη Θεωρία Κοινωνικής Αναπαραγωγής (ΘΚΑ), συνεξετάζουμε με έναν ενιαίο τρόπο τις προκλήσεις για:
- την αναπαραγωγή των ανθρώπων (δημογραφική κρίση, κρίση φροντίδας),
- την αναπαραγωγή των ειδών και των οικοσυστημάτων (κλιματική και ευρύτερη περιβαλλοντική κρίση),
- την αναπαραγωγή των εργαζομένων (διεύρυνση πλεοναζόντων πληθυσμών),[viii]
- την αυτοσυντήρηση των κοινοτήτων.
Όταν μιλάμε για κρίση κοινωνικής αναπαραγωγής σημαίνει ότι εξετάζουμε τους μηχανισμούς που προκάλεσαν αυτές τις απειλές με έναν ενιαίο τρόπο. Έτσι, έχουμε μια περισσότερο διαυγή και πολιτικά χρήσιμη κατανόηση σε σύγκριση με άλλους όρους όπως πολυκρίση και/ή διαρκής κρίση.[ix] Με λίγα λόγια, καταλαβαίνουμε ότι ο καπιταλισμός καταβροχθίζει τις ίδιες τις συνθήκες ύπαρξής του, παράγοντας κρίση όχι μόνο στην οικονομία, αλλά και στην αναπαραγωγή της ζωής και της φύσης[x].
Το «διαμάντι της φροντίδας»[xi] δείχνει ότι η κοινωνική οργάνωση της φροντίδας περιλαμβάνει τέσσερις πυλώνες: την οικογένεια, το κράτος, την αγορά και την κοινότητα. Η κρίση στο πεδίο της φροντίδας διαπερνά όλους τους πυλώνες και οφείλεται σε δομικούς μετασχηματισμούς[xii]:
- Το μοντέλο των δύο μισθών ανά νοικοκυριό (από ανάγκη επιβίωσης) περιορίζει τον χρόνο που μπορεί να αφιερωθεί σε αναγκαίες δραστηριότητες φροντίδας.
- Οι γυναίκες, παραδοσιακά υπεύθυνες για τις υπηρεσίες φροντίδας εντός του νοικοκυριού, δεν μπορούν να αναλάβουν πλέον αυτές τις υπηρεσίες γιατί δεν έχουν χρόνο αλλά και γιατί αρνούνται να τις δουν ως μέρος της γυναικείας φύσης.
- Το κράτος εφαρμόζει μια σειρά από μέτρα τα οποία επιτρέπουν, υποστηρίζουν ή επιβάλλουν τη χρήση αγοραίων μηχανισμών για την κατανομή της φροντίδας.
- Μεγάλες πολυεθνικές επιχειρήσεις δραστηριοποιούνται στο πεδίο της φροντίδας και εντάσσουν τις δραστηριότητές τους στις χρηματιστηριακές αγορές.
- Οι οργανώσεις του τρίτου τομέα, δηλαδή το θεσμισμένο τμήμα της κοινότητας, αναγκάζονται να συμμορφωθούν με τις απαιτήσεις της αγοράς (μείωση κόστους εργασίας) προκειμένου να ανταγωνιστούν τις μεγάλες ιδιωτικές κερδοσκοπικές επιχειρήσεις και να αποκτήσουν πρόσβαση στη δημόσια χρηματοδότηση.
Αυτοί οι μετασχηματισμοί έχουν τα ακόλουθα αποτελέσματα:
- Χειρότερες συνθήκες εργασίας για τους παρόχους φροντίδας σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
- Μετανάστριες γυναίκες καλύπτουν το κενό φροντίδας στα νοικοκυριά του παγκόσμιου Βορρά μετακυλίοντας, ωστόσο, τη φροντίδα των δικών τους οικογενειών σε ακόμα πιο αποστερημένα υποκείμενα. Αυτό, όμως, αποτελεί μια πρόσκαιρη λύση για τις χώρες του παγκόσμιου Βορρά (fixes).[xiii]
- Κοινωνικές ανάγκες μένουν ακάλυπτες ενώ άλλες απονομιμοποιούνται, δηλαδή δεν μπορούν να αρθρωθούν στη δημόσια συζήτηση παρά τη δριμύτητα της έντασής τους (εμβληματικό παράδειγμα η φροντίδα των ηλικιωμένων).
Προς μια ρεφορμιστική ουτοπία
Σε αυτές τις συνθήκες, είναι σημαντικό να διερευνήσουμε πολιτικές στρατηγικές οι οποίες στοχεύουν ταυτόχρονα στην κοινωνική προστασία και τη χειραφέτηση, ενώ αντιστρατεύονται την εμπορευματοποίηση και την ιδιωτικοποίηση. Προς αυτή την κατεύθυνση κρίνονται ιδιαίτερα ελκυστικές τρεις πολιτικές στρατηγικές, οι οποίες μπορούν υπό όρους να θεωρηθούν συμπληρωματικές:
- μείωση του χρόνου εργασίας ώστε να επαρκεί ο χρόνος για να φροντίσουμε εαυτές και αλλήλους εκτός του στενού πλαισίου της πυρηνικής ετεροκανονικής οικογένειας[xiv].
- διασφάλιση Καθολικών Βασικών Υπηρεσιών (Universal Basic Services) με έμφαση στη φροντίδα ως δικαίωμα για όλες όσες έχουν ανάγκη, ανεξάρτητα από την ικανότητά τους να πληρώσουν[xv].
- οικοδόμηση πρακτικών Κοινών και Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να αναδείξουν νέες κοινωνικές ανάγκες και νέους τρόπους κάλυψής τους[xvi].
Χρειάζεται να αντιληφθούμε το δημόσιο ως καθολικό και όχι αναγκαστικά ως κρατικά παρεχόμενο. Χρειάζεται να αναγκάσουμε το κράτος, ιδιαίτερα στην τοπική κλίμακα, να δώσει χώρο και πόρους στα εγχειρήματα βάσης. Ταυτόχρονα, πρέπει να πειραματιστούμε με νέα θεσμικά εργαλεία και κοινωνικό έλεγχο ώστε:
- να διασφαλίσουμε ότι οι προσπάθειες συλλογικής αυτοοργάνωσης (βλ. κοινά) δεν θα αξιοποιηθούν για την περαιτέρω απόσυρση του κράτους από την κοινωνική προστασία
- να ελέγξουμε τις συνέργειες τοπικής αυτοδιοίκησης και πρακτικών αυτοργάνωσης ώστε να αποφύγουμε τη δημιουργία πελατειακών δικτύων
- να εγγυηθούμε την καθολική κάλυψη χωρίς να αυξήσουμε τις γραφειοκρατικές απαιτήσεις αποθαρρύνοντας έτσι τους πλέον αποστερημένους πολίτες από την πρόσβαση.
Η οριακότητα της κρίσης φροντίδας δεν επιτρέπει να σταθούμε στις διαγνωσμένες προκλήσεις. Επιτάσσει να τις υπερβούμε οικοδομώντας μια κοινή πολιτική κατεύθυνση, μια κοινή γλώσσα, κοινές διεκδικήσεις και νέα θεσμικά εργαλεία. Ας συναντηθούμε λοιπόν στην ανάγκη, για να μη συναντηθούμε στην απόγνωση.
[i]Brenner, J., Laslett, B. (1991). Gender, Social Reproduction, and Women’s Self-organization: Considering the U.S. Welfare State. Gender & Society, 5(3): 311-333.
[ii] Katz, C. (2001). Vagabond capitalism and the necessity of social reproduction. Antipode, 33(4), 709–728. (σσ. 711) https://doi.org/10.1111/1467-8330.00207
[iii] Bakker, I., Gill, S. (2003). Ontology, Method, and Hypotheses, στο I. Bakker και S. Gill (επιμ.), Power, Production and Social Reproduction: Human In/security in the Global Political Economy. Νέα Υόρκη: Palgrave Macmillan, σσ. 17-41
[iv] Fisher, B., Tronto, J. C. (1990). Toward a feminist theory of caring. Στο E. K. Abel & M. K. Nelson (επιμ.), Circles of care: Work and identity in women’s lives (σσ. 35–62). State University of New York Press
[v] Silberzahn, L. (2024). Care, ecology, and the crisis of eco-social reproduction: Politicizing more-than-human care. Hypatia, 39(4), 711–731. https://doi.org/10.1017/hyp.2024.16Maastricht University+1
[vi] Tronto, J. (2013). Caring Democracy: Markets, Equality, and Justice. New York University Press (σσ. 22-23)
[vii] Dowling, E. (2021). The Care Crisis: What Caused It and How Can We End It? Verso
[viii] Για αυτούς τους πλεονάζοντες πληθυσμούς εμφανίστηκε ο όρος unnecessariat– ένα λογοπαίγνιο βασισμένο στον μαρξικό όρο προλεταριάτο το οποίο καταδεικνύει τα αυξανόμενα πλήθη ανέργων ή περιστασιακά απασχολούμενων. Το κατά πόσο αυτό οφείλεται σε τεχνολογικούς μετασχηματισμούς, όπως ισχυρίζονται διάφοροι στοχαστές του ρεύματος της επιτάχυνσης (accelerationism), όπως ενδεικτικά ο Bastani στο βιβλίο του Fully Automated Luxury Communism: A Manifesto, ή στην εμμένουσα καπιταλιστική κρίση, όπως ενδεικτικά ο Benavav στο βιβλίο του Automation and the Future of Work, αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. Η συγγράφισσα του άρθρου έχει πειστεί μέχρι στιγμής από τη δεύτερη άποψη και τα διεξοδικά εμπειρικά στοιχεία που αυτή παραθέτει.
[ix] Ο όρος πολυκρίση έχει μακρά ιστορία, εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 1999 και τελικά χρησιμοποιήθηκε ευρέως στο Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του 2023. Αναφέρεται στην ύπαρξη πολλαπλών κρίσεων που αλληλεπιδρούν και τροφοδοτούν η μία την άλλη. Διαρκής κρίση (permacrisis) ήταν η λέξη της χρονιάς του λεξικού Collins το 2022 και δηλώνει την παρατεταμένη περίοδο αστάθειας και ανασφάλειας που βιώνουμε. Επιπλέον, υπογραμμίζει πως η πολυκρίση υπήρξε διαρκές χαρακτηριστικό για πολλές χώρες του παγκόσμιου Νότου.
[x] Fraser, N. (2023). Cannibal Capitalism: How Our System Is Devouring Democracy, Care, and the Planet—and What We Can Do About It. Verso
[xi] Η Κολεκτίβα της Φροντίδας (2021). Το Μανιφέστο της Φροντίδας. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Ροπή
[xii] Aulenbacher, B., Décieux, F., & Riegraf, B. (2018). The economic shift and beyond: Care as a contested terrain in contemporary capitalism. Current Sociology, 66(2), 517–530. https://doi.org/10.1177/0011392118765257Universität Wien+2SAGE Journals+2
- Benería, L. (2008). The crisis of care, international migration, and public policy, Feminist Economics, 14(3): 1-21
- Dowling, E. (ό.π.)
- Farris, S. R., Marchetti, S. (2017). From the commodification to the corporatization of care: European perspectives and debates. Social Politics: International Studies in Gender, State & Society, 24(2), 109–131. https://doi.org/10.1093/sp/jxx003
- Fraser, N. (2017). Crisis of care? On the social-reproductive contradictions of contemporary capitalism. Στο T. Bhattacharya (επιμ.), Social reproduction theory: Remapping class, recentring oppression (σσ. 96–117). Pluto Press.Taylor & Francis Online+1
[xiii] Η έννοια του fix, όπως διατυπώθηκε από τον David Harvey στο βιβλίο του Τα Όρια του Κεφαλαίου το 1982, αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο ο καπιταλισμός επιχειρεί να υπερβεί τη διαρκή τάση του προς την κρίση μέσω της μετάθεσης των προβλημάτων σε διαφορετική χωροχρονική κλίμακα. Ο όρος παραπέμπει συνάμα στη «δόση» εξαρτησιογόνων ουσιών, υπογραμμίζοντας ότι το fix δεν συνεπάγεται πραγματική επίλυση αλλά προσωρινή ανακούφιση και αναπαραγωγή της εξάρτησης – όπως ακριβώς η δόση για το τοξικοεξαρτημένο άτομο.
[xiv] Dowling, E. (ό.π.)
[xv] Coote, A.,, Percy, A. (2020). The case for universal basic services. Κέιμπριτζ, ΗΒ: Polity Press
[xvi] Dengler, C., Lang, M. (2021). Commoning care: Feminist degrowth visions for a socio-ecological transformation. Feminist Economics. https://doi.org/10.1080/13545701.2021.1942511