David J. Madden: «Η κούραση στις πόλεις μας έχει ταξικά χαρακτηριστικά»

Ας ξεκινήσουμε με κάτι απλό και αληθινό: Οι πόλεις δημιουργήθηκαν για να ικανοποιήσουν την επιθυμία των ανθρώπων για μια καλή ζωή. Πολλά μπορούν να ειπωθούν ή να γραφούν για τη φιλοσοφική αναζήτηση της ιδανικής πόλης. Η ιδανική πόλη μπορεί να μοιάζει ουτοπική, αλλά είναι αυτή που δείχνει τον δρόμο και θέτει τουλάχιστον τα όρια μεταξύ μιας βιώσιμης ή μη βιώσιμης πόλης.

Πόσο μάλλον σε μια εποχή που οι άνθρωποι αρχίζουν να νιώθουν ή να γίνονται θύματα της πόλης. Που ο οργανισμός της πόλης αρχίζει να τους επιτίθεται, να τους καταβροχθίζει. Που οι πολίτες είναι ή υποψιάζονται ότι είναι δυστυχισμένοι στην καθημερινότητά τους, την οποία θα ήθελαν να αλλάξουν αλλά δεν έχουν τις δυνάμεις να διεκδικήσουν μόνοι τους κάτι καλύτερο.

«Γιατί δεν υποφέρονται οι πόλεις μας;»: Σ’ αυτό ακριβώς το ερώτημα επιχείρησε να απαντήσει το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ-Γραφείο Θεσσαλονίκης με εκδήλωση που διοργάνωσε τον Δεκέμβριο του 2024. Κεντρικός ομιλητής ήταν ο David J. Madden, αναπληρωτής καθηγητής Κοινωνιολογίας και διευθυντής του περίφημου προγράμματος «Πόλεις» στο London School of Economics and Political Science, o οποίος τα τελευταία χρόνια με τη δημοσίευση άρθρων και βιβλίων έκανε ιδιαίτερη αίσθηση στον ακαδημαϊκό χώρο αλλά και στον χώρο των κοινωνικών κινημάτων και έχει ανοίξει παγκοσμίως έναν άλλο δρόμο στην προσέγγιση των ζητημάτων της πόλης.

Ο David Madden για την αστική εξουθένωση

Η τοποθέτηση του David Madden περιστράφηκε γύρω από το σύνδρομο της κουρασμένης μητρόπολης και την αστική εξάντληση, αλλά και γύρω από τα ταξικά χαρακτηριστικά του φαινομένου.

Όπως ανέφερε αρχικά, το καίριο ζήτημα είναι να εντοπιστεί τι ακριβώς είναι η αστική βιωσιμότητα και πώς λειτουργεί στην πραγματικότητα στις σύγχρονες πόλεις. Ο ίδιος ξεκαθάρισε ότι δεν αποδέχεται αντιλήψεις που υιοθετούν την αστική θριαμβολογία ή την ελιτίστικη αντιμετώπιση της βιωσιμότητας των πόλεων. «Οι πόλεις υπονομεύουν τη βιωσιμότητα με πολλούς τρόπους. Πρέπει όμως να εστιάσουμε τη συζήτηση γύρω από την αστική, εργαζόμενη πλειοψηφία, την οποία το μοντέλο αστικής ανάπτυξης δεν υπηρέτησε σωστά τα τελευταία 40 χρόνια», τόνισε. Πρόκειται, είπε, για ένα μοντέλο που καλλιέργησε συνθήκες ανισότητας και αδικίας και καθιστά τελικά αβίωτη τη ζωή στις πόλεις για τους μη έχοντες. 

«Κι αυτή η πραγματικότητα εκδηλώνεται με ένα εκτεταμένο αίσθημα εξάντλησης και κόπωσης στους ανθρώπους. Μιλάμε λοιπόν για ‘αστική εξουθένωση’. Κάτι που μπορεί να εξηγήσει τις αντιθέσεις και την κρίση της ύστερης νεοφιλελεύθερης πόλης», ανέφερε. Τα της αστικής εξουθένωσης δεν αποτελούν απλώς μια εντύπωση. Μεταφράζονται σε αρνητικές επιδράσεις στην ψυχική υγεία για τους μη έχοντες. Κι όλα αυτά επειδή οι πόλεις έχουν γίνει, περισσότερο από ποτέ, πιο άδικες, πιο ακριβές, πιο απρόσιτες, με λιγότερες δημόσιες υποδομές, με λιγότερα κοινωνικά δίκτυα, με μια πιο ανταγωνιστική ζωή σε οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο. Πόλεις όπου οι εργαζόμενοι δεν σταματάνε να δουλεύουν όλη μέρα και κάθε μέρα, όλο και πιο σκληρά, για να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους, και στις οποίες η ξεκούραση αποτελεί μια πολυτέλεια. Στο σημείο αυτό μάλιστα υπενθύμισε τη διατύπωση της φιλοσόφου Νάνσι Φρέιζερ ότι «ο σύγχρονος καπιταλισμός κανιβαλίζει την κοινωνία». Πρόκειται, όπως είπε, για ένα φίδι που κατασπαράζει την ίδια του την ουρά.

Το αίσθημα της αστικής εξουθένωσης είναι πολυπαραγοντικό, ενώ εντοπίζεται και σε ένα μεγάλο εύρος, από την οικιακή μέχρι την πολιτική εξουθένωση. Ο David Madden μίλησε για τη δυσκολία διαχείρισης ενός νοικοκυριού λόγω έλλειψης ελεύθερου χρόνου, για την απουσία φροντίδας, για το υψηλό κόστος στέγασης και την αύξηση της στεγαστικής επισφάλειας, για την περιβαλλοντική κρίση, για την κρίση αξιοπιστίας του κράτους, για την απουσία δημόσιων χώρων. Έβαλε μάλιστα στο πλαίσιο της συζήτησης και την πανδημία, η οποία, καταργώντας ή διαβρώνοντας το όριο ανάμεσα στο σπίτι και στη δουλειά, ενίσχυσε την εξέλιξη της εξουθένωσης.

Και το ερώτημα που προκύπτει: Μπορεί να αλλάξει αυτή η πραγματικότητα; Μπορεί να υπάρξει μια βιώσιμη πόλη για τον κάθε πολίτη; «Ο πιο σαφής τρόπος για να γίνει μια σύγχρονη πόλη λιγότερο εξουθενωτική είναι η υποστήριξη κινημάτων που διεκδικούν ένα περισσότερο ανθρώπινο οικιστικό σύστημα», υπογράμμισε ο David Madden. Ως παραδείγματα έφερε το αίτημα της κοινωνικής κατοικίας, που αρχίζει να γίνεται και πάλι μαζικό σε διάφορες χώρες, και της Ευρώπης, αλλά και τα κοινοτικά κέντρα Utopias στο Μεξικό. 

«Πρέπει να αναδιανείμουμε τη βιωσιμότητα. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι μια πόλη πρέπει να γίνει λιγότερο βιώσιμη για ανθρώπους που βρίσκονται στην κορυφή της οικονομικής ιεραρχίας. Νομίζω όμως ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε μια εναλλακτική βιωσιμότητα μόνο αντιμετωπίζοντας απευθείας αυτή την ανισότητα. Για να σταματήσουμε να επιδοτούμε τη βιωσιμότητα των λίγων με την εξουθένωση των πολλών», κατέληξε.

Η κατάσταση στις ελληνικές πόλεις

Πώς όμως βιώνουν την εξουθένωση οι ελληνικές πόλεις; Ποια διαφορετικά χαρακτηριστικά έχουν ενδεχομένως; Ποια ίχνη αφήνει πάνω τους το μοντέλο της νεοφιλελεύθερης πολιτικής; Και ποιες θα μπορούσαν να είναι οι προϋποθέσεις για μια άλλη καθημερινότητα;

Τα ζητήματα αυτά μεταξύ άλλων απασχόλησαν τη συζήτηση που ακολούθησε, η οποία έπιασε το νήμα από την ομιλία του David Madden εστιάζοντας στην ελληνική πραγματικότητα. Το πάνελ αποτελούσαν η Εύα Γρηγοριάδου, αρχιτεκτόνισσα και ιδρυτική διευθύντρια της ερευνητικής ομάδας URBANA, ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ, ο Λουκάς Τριάντης, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ, και ο Πέτρος Κόκκαλης, γραμματέας του ΚΟΣΜΟΣ και πρώην ευρωβουλευτής. Τον συντονισμό της συζήτησης ανέλαβε η Σοφία Τσάδαρη, δρ. αρχιτέκτων μηχανικός & πολεοδόμος ΕΜΠ, μέλος της συνεργατικής διεπιστημονικής ομάδας σχεδιασμού Commonspace Co-op. 

Καταρχάς, η σύνδεση των πολιτικών του νεοφιλελευθερισμού με την αστική εξουθένωση αποτέλεσε κοινό τόπο για όλους τους ομιλητές. 

Όσον αφορά ιδίως τα «στραβά» μιας ελληνικής πόλης; Τα βιώνουν όλοι οι πολίτες, αλλού περισσότερο (Αθήνα, Θεσσαλονίκη), αλλού λιγότερο... Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ένα τυχαίο πεζοδρόμιο στο κέντρο μιας τυχαίας πόλης, όπου τα όσα συμβαίνουν αντικατοπτρίζουν την εκτράχυνση των συνθηκών ζωής, σύμφωνα και με την περιγραφή του Αλέξανδρου Κιουπκιολή: Σπασμένες πλάκες, κενά, τρύπες, κατάληψη από τραπεζοκαθίσματα κι άλλα αντικείμενα, παρκάρισμα αυτοκινήτων, μηχανάκια για delivery που κόβουν δρόμο. «Μια ζούγκλα πάνω στην πιο στοιχειώδη συνθήκη που πρέπει να έχει μια πόλη: το να περπατάς με ασφάλεια σε ένα πεζοδρόμιο», τόνισε. Και όταν ένας Δήμος πάρει την απόφαση να φτιάξει και να διαπλατύνει το πεζοδρόμιο, όπως και να περιορίσει την κίνηση των αυτοκινήτων, τι γίνεται; «Ανεβαίνουν οι τιμές των ακινήτων, κάτοικοι με μεσαία και κατώτερα εισοδήματα αναγκάζονται να φύγουν από την περιοχή και να πάνε σε πιο υποβαθμισμένες περιοχές. Και δεν θα έχουν τελικά, λόγω ανεπαρκούς συγκοινωνιακού δικτύου, πρόσβαση στα σημεία της πόλης όπου έχει φτιαχτεί το πεζοδρόμιο».

Η Ελλάδα παρουσιάζει όμως και κάποια επιπρόσθετα, επιβαρυντικά στοιχεία. Είναι μια χώρα που βίωσε για πολλά χρόνια μια πολιτική αυστηρής λιτότητας, με τις δημόσιες υποδομές να έχουν αποδυναμωθεί και με τις ανισότητες να έχουν ενταθεί. Είναι επίσης μια χώρα όπου η τοπική αυτοδιοίκηση είναι αποδυναμωμένη, κατ’ επιλογήν της κεντρικής διοίκησης, και όπου τα περιθώρια λήψης αποφάσεων από την ίδια την πόλη, δηλαδή από έναν Δήμο, είναι μικρά. Αυτές οι δύο συνθήκες εντείνουν την απογοήτευση στους πολίτες και εντέλει ενισχύουν το αίσθημα της πολιτικής εξάντλησης. 

«Οι Δήμοι στην Ελλάδα έχουν τις λιγότερες δυνατότητες, αρμοδιότητες και πόρους να κάνουν οτιδήποτε. Είναι μια πολύ συγκεκριμένη πολιτική επιλογή. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, κατά μέσο όρο το 18% του προϋπολογισμού περνάει μέσα από τους Δήμους. Στην Ελλάδα, το ποσοστό αυτό είναι 4%-5%. Υπάρχει μια μειωμένη αυτονομία των τοπικών διακυβερνήσεων», ανέφερε ο Πέτρος Κόκκαλης. 

Ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής υπενθύμισε κάτι σημαντικό: Ότι η εξάντληση στις πόλεις δεν είναι ένα σύγχρονο φαινόμενο. Ότι η ζωή στις βιομηχανικές πόλεις του 18ου ή του 19ου αιώνα, π.χ. στην Αγγλία, ήταν άσχημη και εξαντλητική για την κοινωνική πλειοψηφία. Σήμερα όμως εντοπίζεται μια κρίσιμη διαφορά: «Δεν υπάρχει ο ορίζοντας προσδοκιών για κάτι καλύτερο, όπως υπήρχε τότε. Στο δοκίμιό του ‘Η κοινωνία της κόπωσης’, ο Χαν Μπιουνγκ-Τσουλ γράφει ότι έχει χαθεί αυτή η προσδοκία για κάτι καλύτερο, που να νοηματοδοτεί τον κόσμο. Οι βιομηχανικές κοινωνίες είχαν το όραμα της προόδου και της συλλογικής χειραφέτησης: ‘Αγωνιζόμαστε σήμερα, αλλά οι επόμενες γενιές θα είναι καλύτερα’. Αυτό έχει χαθεί, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ακόμη μεγαλύτερη αποξένωση και οι δύσκολες συνθήκες στην πόλη να γίνονται ακόμα χειρότερες». 

Εναλλακτικές προοπτικές

Από κει και πέρα τι γίνεται όμως; Πώς μπορούν να γίνουν βιώσιμες οι πόλεις;

Σύμφωνα με τον Λουκά Τριάντη, ένα απαραίτητο βήμα είναι η διάγνωση των ανισοτήτων και στη συνέχεια η υιοθέτηση στοχευμένων πολιτικών. Για παράδειγμα, μια ανισότητα αφορά το στεγαστικό ζήτημα, που γίνεται όλο και πιο επιτακτικό στην Ελλάδα. «Πρέπει να δούμε πολιτικές που εξασφαλίζουν μια προσιτή οικονομικά κατοικία, που αντιμετωπίζουν την κατοικία κατά κάποιον τρόπο ως δικαίωμα και όχι ως εμπόρευμα», ανέφερε. Ο Πέτρος Κόκκαλης εκτίμησε ότι η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, παρόλο που οι στρατηγικές της «προέρχονται από μια νεοφιλελεύθερη Ευρωπαϊκή Ένωση», δίνει μια ευκαιρία στη χώρα και στους Δήμους της να άρουν κοινωνικές ανισότητες, μεταξύ άλλων. Υπογράμμισε ωστόσο ότι η Ελλάδα «δεν εφαρμόζει όπως άλλες χώρες τον σχεδιασμό και τη συμμετοχική δημοκρατία». 

Για τον Αλέξανδρο Κιουπκιολή, απαραίτητη προϋπόθεση για πιο ανθρώπινες πόλεις είναι η αλλαγή συσχετισμού δυνάμεων σε διάφορα επίπεδα. «Οι καλές πολιτικές για την αντιμετώπιση των ανισοτήτων μπορούν να υπάρξουν. Το ζήτημα είναι η εφαρμογή τους», ανέφερε. 

Και ακριβώς εδώ εισέρχεται και η έννοια του συμμετοχικού σχεδιασμού. 

«Πρέπει να φτιάξουμε μια πόλη που να μας φροντίζει, στην οποία να νιώθουμε ασφαλείς και να μας βοηθάει να φροντίζουμε άλλα άτομα» ανέφερε η Εύα Γρηγοριάδου, δίνοντας έμφαση στη συμπεριληπτικότητα και στο έμφυλο πρόσημο της φροντίδας. «Όλα πρέπει να γίνονται συμμετοχικά στις γειτονιές. Και ο συμμετοχικός σχεδιασμός βρίσκεται δυστυχώς σε κατώτατα επίπεδα στην Ελλάδα, με τους Δήμους να απαξιώνουν τις διαδικασίες» πρόσθεσε, καταθέτοντας τη δική της οπτική βάσει της εμπειρίας της και της ενασχόλησής της με τον συμμετοχικό αστικό σχεδιασμό με συμπεριληπτικό τρόπο. Συμπλήρωσε δε ότι οι πολίτες –κυρίως οι γυναίκες, με τις οποίες δουλεύει η URBANA– «έχουν τη διάθεση να συμμετάσχουν, να μιλήσουν για την εμπειρία τους στην πόλη και να σχεδιάσουν. Αν δεν υπάρξει έστω όμως και μια μικρή αλλαγή, θα επέλθουν η κούραση, η αποθάρρυνση, το αίσθημα της ματαίωσης». 

Για προσχηματική ή κατευθυνόμενη συμμετοχή των πολιτών στον σχεδιασμό πολιτικών και στη λήψη αποφάσεων εκ μέρους των Δήμων έκανε λόγο ο Αλέξανδρος Κιουπκιολής. Σύμφωνα με τον ίδιο, απαιτείται η αυτοοργάνωση της κοινωνίας και η συσπείρωση κοινωνικών δυνάμεων, προκειμένου να υπάρξει ένας αντίκτυπος στον σχεδιασμό και στην εφαρμογή αστικών πολιτικών. «Χρειάζεται αυτό που λέμε αντι-ηγεμονική δράση» τόνισε, προκειμένου να ασκηθεί μια πίεση από τους ίδιους τους πολίτες στις εκάστοτε δημοτικές αρχές. 

Ο Λουκάς Τριάντης εκτίμησε ότι τόσο η πραγματική διοικητική αποκέντρωση όσο και η θεσμοθέτηση της δημόσιας συμμετοχής είναι κρίσιμα ζητήματα. «Χρειάζεται να ενισχυθεί το θεσμικό πλαίσιο της συμμετοχής. Και συμφωνώ με αυτό που ειπώθηκε για τη συλλογική δράση, ότι η αλλαγή πρέπει να προέλθει από την ίδια την κοινωνία». Τέλος, στάθηκε στην έννοια της «αναδιανομής»: «Υπάρχουν ολόκληρες περιοχές στην Αθήνα που έχουν ζητήματα κοινωνικής υστέρησης. Όπως και περιοχές που είναι πιο τρωτές σε μια κλιματική κρίση, σε πλημμύρες ή φωτιές. Είναι σημαντικό να βρούμε τον τρόπο ανακατανομής σε μεγάλη ή μικρή κλίμακα σε επίπεδο αστικής διακυβέρνησης. Γιατί έτσι μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την ανισότητα». 

Οι πόλεις λοιπόν είναι, μετατρέπονται ή θα μετατραπούν σε εξαντλημένους οργανισμούς. Κι όπως κάθε οργανισμός, αν δεν αποκτήσει τις άμυνές του, αν δεν αντιδράσει, αν δεν αντεπιτεθεί, απλώς νεκρώνεται...