ΡΕΠΟΡΤΑΖ
Τι είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός και πώς μπορεί να εφαρμοστεί στην καθημερινότητα μιας μικρής νησιωτικής πόλης όπως η Μυτιλήνη; Πώς μπορούν οι δημότες μιας χωρικής ενότητας να φτιάξουν τις γειτονιές, τους δρόμους και την κοινωνική ζωή που ονειρεύονται μέσα από μια οργανωμένη διαδικασία διαλόγου, προτάσεων, ακόμη και διαφωνιών;
Μια καλύτερη γειτονιά, μια καλύτερη πόλη και μια καλύτερη κοινωνία είναι εφικτές, και μπορούμε να ξεκινήσουμε ένα ταξίδι προς τα εκεί μέσα από μια διαδικασία απλή, που μοιάζει με παιχνίδι. Τα διαδραστικά εργαστήρια αποτελούν εργαλεία του συμμετοχικού σχεδιασμού ο οποίος θα μπορούσε να εφαρμοστεί γενικότερα στις κοινωνίες και με όχημα τον δημοκρατικό διάλογο να φέρει την αλλαγή και τη βιώσιμη ανάπτυξη, με σεβασμό στο περιβάλλον και την πολιτιστική ταυτότητα μιας περιοχής.
Ένα τέτοιο εργαστήρι, μέσα από το οποίο πήραμε μια γεύση για το πώς μοιάζει η διαδικασία του συμμετοχικού σχεδιασμού, πραγματοποιήθηκε στη Μυτιλήνη, στη φιλόξενη αίθουσα του Επιμελητηρίου Λέσβου, την Τρίτη 12 Νοεμβρίου 2024, από το Τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου και το Ινστιτούτο Περιβαλλοντικής Επιστήμης και Τεχνολογίας του Αυτόνομου Πανεπιστημίου Βαρκελώνης με την υποστήριξη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης.
Στην εκδήλωση συμμετείχαν πολίτες της Μυτιλήνης, ανάμεσά τους και ο δήμαρχος της περιοχής Παναγιώτης Χριστόφας, οι οποίοι παρακολούθησαν με ιδιαίτερη προσοχή την παρουσίαση που έκανε ο Άγγελος Βαρβαρούσης, ερευνητής και διδάσκων στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης.
Μια ζωντανή, εξελισσόμενη διαδικασία
Ο Άγγελος Βαρβαρούσης ανέλυσε τι είναι ο συμμετοχικός σχεδιασμός, τις διαφορές του από τη δημόσια διαβούλευση, καθώς και το πώς μπορεί να συμμετέχει ο καθένας, ανεξαρτήτως τεχνικών γνώσεων.
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός είναι μια διαδικασία σχεδιασμού του χώρου που φέρνει στο επίκεντρο τους ίδιους τους χρήστες, οι οποίοι καλούνται να εκφράσουν την άποψή τους εκ των προτέρων και να συνδιαμορφώσουν την πρόταση. Ο συμμετοχικός σχεδιασμός που αφορά ειδικότερα το μέλλον των νησιωτικών περιοχών και των μικρών πόλεων θα πρέπει να αφουγκράζεται τις ανάγκες των κατοίκων και να λαμβάνει υπόψη τις προκλήσεις αλλά και τις ευκαιρίες του νησιωτικού περιβάλλοντος ή της μικρής αστικής κλίμακας.
Κεντρικός στόχος είναι να ενεργοποιηθούν δημοκρατικά οι τοπικές κοινότητες και να εμπλακούν με ενεργό τρόπο στη συνδιαμόρφωση ενός οράματος για το μέλλον τους, το οποίο να είναι βιώσιμο και να τις εκφράζει.
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός δεν είναι προσανατολισμένος μόνο στο αποτέλεσμα, αλλά δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα και στη διαδικασία, ως απαραίτητο μέρος για τη διαμόρφωση των στόχων.
Εξηγώντας λίγο πιο αναλυτικά τα στοιχεία και τα είδη του συμμετοχικού σχεδιασμού ο καθηγητής επισήμανε ότι υπάρχουν πολλά είδη και πρακτικές, που δεν μοιάζουν απαραίτητα μεταξύ τους. Με λίγα λόγια, ο συμμετοχικός σχεδιασμός είναι μια ζωντανή, εξελισσόμενη διαδικασία, όπως άλλωστε και οι κοινωνίες των ανθρώπων, με χαρακτηριστικά που μπορούν να κουμπώσουν, να αλλάξουν και να προσαρμοστούν στα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητας κάθε τόπου.
Η ιδέα για το εργαστήριο που πραγματοποιήθηκε στη Μυτιλήνη προήλθε από ένα εγχείρημα συμμετοχικού σχεδιασμού που εφαρμόστηκε ολοκληρωμένο στη Σαμοθράκη κατά τη διάρκεια ολόκληρου του 2021. Το πρόγραμμα εκείνο, με τον τίτλο «Islands of Hope» (Νησιά της Ελπίδας), είχε σκοπό να συμβάλει στη δημοκρατική ενεργοποίηση της τοπικής κοινότητας και να υποστηρίξει τον συμμετοχικό σχεδιασμό μιας πρότασης για το μέλλον του νησιού. Καρπός του ήταν η έκδοση Εγχειρίδιο συμμετοχικού σχεδιασμού για μικρά νησιά. Η εμπειρία από τη Σαμοθράκη και άλλα νησιά των Άγγελου Βαρβαρούση και Πάνου Πετρίδη, οι οποίοι συμμετείχαν μεταξύ άλλων στην ομάδα του έργου.
Μπορείτε να κατεβάσετε την έκδοση δωρεάν εδώ.
Από τη θεωρία στην πράξη
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός, σύμφωνα με τον ίδιο, μπορεί να ευνοήσει και να βοηθήσει σημαντικά νησιωτικές περιοχές όπως η Λέσβος. «Οι νησιώτες μοιράζονται μια κοινή συναισθηματική σχέση με τους τόπους τους, που αυξάνει το αίσθημα της ταυτότητας, ενώ τα νησιά ως τόποι είναι ευαίσθητα οικοσυστήματα που έχουν σημεία καμπής πολύ διαφορετικά από αυτά της ενδοχώρας», τόνισε.
Ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα συμμετοχικού σχεδιασμού στην Ευρώπη είναι η περίπτωση του Άμστερνταμ της Ολλανδίας, όπου το μοντέλο πειραματικά εφαρμόζεται από τις αρχές της δεκαετίας του 1970. Εκεί υπάρχουν πολλά επίπεδα συμμετοχής των πολιτών και με πολύ διαφορετικούς τρόπους και λαμβάνονται υπόψη οι διαφορετικές ανάγκες και δυνατότητες των κοινωνικών ομάδων που συμμετέχουν.
Όπως είναι φυσικό, η πρόκληση μιας διαδικασίας όπως ο συμμετοχικός σχεδιασμός κίνησε το ενδιαφέρον των πολιτών που παρακολούθησαν την παρουσίαση, και γι’ αυτό θέλησαν να συμμετάσχουν και στο εργαστήριο. Ο Άγγελος Βαρβαρούσης και ο καθηγητής και πρόεδρος στο τμήμα Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Αιγαίου Θανάσης Κίζος έδειξαν με απλό και διαδραστικό τρόπο τις μεθόδους με τις οποίες γίνεται στην πράξη ο συμμετοχικός σχεδιασμός.
Ξεκινώντας σε μικρές ομάδες οι συμμετέχοντες και συμμετέχουσες αντάλλαξαν απόψεις για τα στοιχεία που αγαπούν στην πόλη και θέλουν να διατηρηθούν, καθώς και για τις αλλαγές που θα επιθυμούσαν. Στη συνέχεια, ένωσαν τις σκέψεις τους σε δύο μεγαλύτερες ομάδες, επιχειρώντας να περιγράψουν τη Μυτιλήνη του 2040 και τις ειδήσεις που θα κυριαρχούν στην επικαιρότητα εκείνης της εποχής.
Ένα βιώσιμο όραμα
Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Οι πολίτες, μέσα από γόνιμες συζητήσεις και ανταλλαγή ιδεών, κατάφεραν να συνθέσουν ένα όραμα που αγκαλιάζει την παράδοση και την ταυτότητα του τόπου.
Η Μυτιλήνη του μέλλοντος, όπως τη φαντάστηκαν, είναι μια πόλη πιο φιλική προς τους κατοίκους της και το περιβάλλον:
Πεζόδρομοι και ποδηλατόδρομοι διασχίζουν το κέντρο, ενώ ηλεκτροκίνητα μέσα μαζικής μεταφοράς εξυπηρετούν τις ανάγκες των πολιτών.
Οι δρόμοι είναι προσβάσιμοι σε όλους, συμπεριλαμβανομένων των Ατόμων με Αναπηρία, ενώ νέοι ελεύθεροι χώροι δημιουργούνται για αναψυχή και κοινωνική αλληλεπίδραση.
Η διατήρηση της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς συνδυάζεται με την ενίσχυση του πρωτογενούς τομέα, προωθώντας μια ήπια μορφή ανάπτυξης.
Οι πολεοδομικές επεκτάσεις σχεδιάζονται με σεβασμό στο οικοσύστημα. Αντί για ιδιοκτησιακό καθεστώς προτείνεται η ενοικίαση, ώστε να καλυφθούν με ισορροπία οι αυξημένες πληθυσμιακές ανάγκες.
Στο κλείσιμο της εκδήλωσης, οι πολίτες συγκεντρώθηκαν γύρω από τον αυτοσχέδιο πίνακα όπου είχαν καταγραφεί οι μεγαλύτερες προκλήσεις της Μυτιλήνης. Σε κλίμα ενθουσιασμού και προβληματισμού, κλήθηκαν να αποτυπώσουν σε λίγες λέξεις πώς σκοπεύουν να συμβάλουν στην αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων και να προαγάγουν τον συμμετοχικό σχεδιασμό στην τοπική κοινωνία:
«Δεν θα τους αφήσω σε ησυχία», μια φράση που συνοδεύτηκε από χαμόγελα συναίνεσης.
«Περισσότερες συμμετοχικές διαδικασίες», μια ξεκάθαρη απαίτηση για ενεργότερη εμπλοκή στις αποφάσεις για το μέλλον.
«Παραμένω διαθέσιμος για δημιουργικές παρεμβάσεις», δείχνοντας την πρόθεση για δράση πέρα από τη θεωρία.
«Δώρο χρόνου», μια λιτή αλλά βαθιά υπόσχεση να αφιερώσουν μέρος της καθημερινότητάς τους για το κοινό καλό.
Η ενέργεια στον χώρο ήταν ανεβασμένη και μεταδοτική. Η εκδήλωση δεν έκλεισε μόνο με όνειρα και ιδέες, αλλά και με τη δέσμευση των πολιτών να γίνουν μέρος της αλλαγής που θέλουν να δουν.
Ναι, μπορεί να γίνει πράξη
Ο συμμετοχικός σχεδιασμός, σε έναν τόπο όπως η Λέσβος με την πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, τις δημιουργικές αντιθέσεις και το πάθος για τέχνη, επιστήμες και διάλογο, μπορεί να γίνει πυξίδα για το μέλλον. Μέσα από εκδηλώσεις και βιωματικές πρωτοβουλίες, οι κάτοικοι μπορούν να οραματιστούν το μέλλον τους, διαμορφώνοντας έργα και πολιτικές που σέβονται τη φύση και δίνουν προτεραιότητα στην ανθρώπινη ζωή. Η συμμετοχή τους μπορεί να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο η δημοκρατία και ο διάλογος μετατρέπονται σε πράξη, οδηγώντας σε έναν βιώσιμο σχεδιασμό που θέτει στο επίκεντρο τον άνθρωπο και την κοινωνία.
