Retrieved #4 Η φεμινιστική εξωτερική πολιτική στην ακαδημαϊκή συζήτηση

0:00:06
«Εάν δεν εμπλακούν οι γυναίκες στην πολιτική, τότε η συμμετοχή δεν έχει πραγματικό νόημα». «Είμαι υπουργός εξωτερικών στην πρώτη επίσημα φεμινιστική κυβέρνηση του κόσμου, η οποία αποτελείται από 12 άνδρες και 12 γυναίκες. Και καθώς η κυβέρνησή μου ανέλαβε καθήκοντα πριν από δύο χρόνια, έχω ακολουθήσει μια φεμινιστική εξωτερική πολιτική». Τη θεωρώ εξ ορισμού μια πολιτική που εξυψώνει και συντονίζει τις προσπάθειες θεσμοθέτησης, σε κάποιο βαθμό, της ισότητας των φύλων και της ενδυνάμωσης των γυναικών».

0:00:44
Χριστίνα: Οι διανοούμενοι του φεμινισμού συνεισφέρουν στις σπουδές διεθνών σχέσεων εδώ και δεκαετίες, παρατηρώντας τις έμφυλες προκαταλήψεις και βοηθώντας τον κλάδο να αναθεωρήσει τους παραδοσιακούς τρόπους δράσης.

0:00:53
Τζορτζ: Και τελικά οδηγώντας μας μέχρι τη ριζοσπαστική φεμινιστική εξωτερική πολιτική, την οποία εξερευνούμε σε αυτό το πρόγραμμα.

Χριστίνα: Πώς, όμως, φτάσαμε εδώ;

Τζορτζ: Και τι ακριβώς φέρνουν στο τραπέζι αυτοί οι ακαδημαϊκοί, οι ακτιβιστές και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής;

Χριστίνα: Είμαι η Χριστίνα.

Τζορτζ: Κι εγώ ο Τζορτζ. Είμαστε δημοσιογράφοι και παραγωγοί στο Ελληνικό Πρόγραμμα των Podcast.

Χριστίνα: Και αυτή είναι η σειρά Retrieved, το podcast που ρίχνει φως σε ένα νέο κεφάλαιο της εξωτερικής πολιτικής, βγάζοντάς την από το σκονισμένο της παρελθόν και οδηγώντας την προς ένα πιο δίκαιο μέλλον. Τζορτζ, με ποιον θα μιλήσουμε σήμερα;

0:01:28
Τζορτζ: Σήμερα θα μιλήσουμε με τη Λουσία Γιαρ, εκτελούσα χρέη αρχισυντάκτριας στο Euractiv Slovakia. Για περίπου μια δεκαετία η Λουσία έχει κάνει πάρα πολλή ανάλυση, έρευνα και τεκμηρίωση της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής. Έχει διδακτορικό στις πολιτικές επιστήμες από το Πανεπιστήμιο της Μπρατισλάβα. Έχει δουλέψει πολύ στην Τουρκία και ειδικεύεται, επίσης, στην Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της ΕΕ. Συμμετέχει στο πρόγραμμά μας ως ακαδημαϊκός, δημοσιογράφος και ακτιβίστρια. Επομένως, ναι, πιστεύω...

Χριστίνα: Πιστεύω ότι έχει μια καλή αντίληψη επί των ακαδημαϊκών εξελίξεων της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής.

Τζορτζ: Να ξεκινήσουμε αμέσως;

Χριστίνα: Ναι, ας ξεκινήσουμε.

0:02:27
Χριστίνα: Γεια σου Λουσία, καλώς ήρθες στην εκπομπή. Σ΄ ευχαριστούμε που είσαι μαζί μας.

Λουσία: Γεια σου, Χριστίνα.

Τζορτζ: Γεια σου Λουσία, είμαι ο Τζορτζ. Πώς είσαι;

Λουσία: Γεια σου Γιώργο, Τζορτζ. Χαιρετισμούς από τη Μπρατισλάβα.

Χριστίνα: Βρίσκεσαι, λοιπόν, στη Μπρατισλάβα. Από εκεί κατάγεσαι;

Λουσία: Όχι απευθείας από τη Μπρατισλάβα, είμαι από το ακριβώς αντίθετο τμήμα της χώρας, αλλά ζω εδώ για αρκετό καιρό. Η πρωτεύουσα είναι σχεδόν η δυτικότερη πόλη στη χώρα, επομένως όλα όσα σχετίζονται με το ανατολικό τμήμα της χώρας εξελίσσονται με διαφορετικό τρόπο. Πώς έχετε στο μυαλό σας τον διαχωρισμό μεταξύ Δύσης και Ανατολής; Τον ίδιο διαχωρισμό έχουμε και στη χώρα μας.

Τζορτζ: Ας μπούμε αμέσως στο θέμα. Από την έρευνά μας βλέπουμε ότι εμπλέκεσαι στην πολιτική μέσα από την ακαδημαϊκή σου πορεία, τη δημοσιογραφία και τον ρόλο σου ως αρμόδια χάραξης πολιτικών. Έχεις, λοιπόν, αρκετά διαφορετικά είδη αντιλήψεων. Πριν προχωρήσουμε, όμως, στη συνέντευξη, μπορείς να μας πεις λίγα περισσότερα για την πορεία σου και για το πώς έφτασες στη θέση που βρίσκεσαι σήμερα και τι ακριβώς κάνεις τώρα;

0:03:27
Λουσία: Από τις 9 έως τις 5 είμαι αρχισυντάκτρια στο Slovak Euractiv. Είναι μια διαδικτυακή πύλη, μια πύλη σχετικά με τις πολιτικές της ΕΕ. Καλύπτω ιδιαιτέρως τις εξωτερικές υποθέσεις, την ασφάλεια και ολοένα και περισσότερα θέματα για τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική ή την πτυχή του φύλου αυτών των θεμάτων. Πριν από αυτό είχα αρκετά μακρά πορεία. Εργάστηκα στο Υπουργείο Άμυνας, για λίγο στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, μερικά χρόνια στην Τουρκία. Στην πραγματικότητα είμαι πολιτική αναλύτρια για την Τουρκία, κυρίως πίσω εδώ στη Σλοβακία. Και πέρυσι τελείωσα το διδακτορικό μου σε σχέση με την εκπροσώπηση των γυναικών.

Χριστίνα: Συναρπαστικό. Εξειδικεύεσαι, λοιπόν, στον ακαδημαϊκό χώρο, τη δημοσιογραφία και τη χάραξη πολιτικών. Τα επιτεύγματά σου εκτείνονται, λοιπόν, σε τρεις τομείς.

Λουσία: Ναι, κατά κάποιον τρόπο συνδυάστηκαν.

Χριστίνα: Σε αυτό το επεισόδιο θα επικεντρωθούμε στη φεμινιστική εξωτερική πολιτική και τις ακαδημαϊκές συζητήσεις. Θα αξιοποιήσουμε, λοιπόν, εδώ το διάστημα, κατά το οποίο έκανες διδακτορικό στην εκπροσώπηση. Και θα θέλαμε να ξεκινήσουμε με μερικούς από τους συνήθεις ορισμούς στις διεθνείς σχέσεις, τους ορισμούς της «εξουσίας», της «κυριαρχίας», της «ηγεμονίας» και της «ασφάλειας». Πώς μεταβάλλονται αυτοί οι ορισμοί λόγω της φεμινιστικής προσέγγισης στις διεθνείς σχέσεις και πώς μεταβάλλονται μάλλον προς το καλύτερο;

0:04:57
Λουσία: Οι ακαδημαϊκοί του φεμινισμού πράγματι λένε ή υποστηρίζουν ότι αυτές οι έννοιες συχνά γίνονται κατανοητές ή ίσως αναλύονται μέσα από έναν φακό που χαρακτηρίζεται από κάποια άγνοια σχετικά με το φύλο. Αγνοούν ή αγνοούσαν στο παρελθόν αυτές τις δυναμικές των φύλων, τις δυναμικές εξουσίας. Αυτή η παραδοσιακή αντίληψη της εξουσίας δεν είναι τόσο επίκαιρη πλέον. Για τον λόγο αυτό, όταν υπάρχει κάποιο είδος ορισμού σε σχέση με το τι σημαίνει η προώθηση των φεμινιστικών διεθνών σχέσεων ή των φεμινιστικών πολιτικών, δεν εστιάζουμε πλέον σε αυτό το είδος αναγκών των πιο προνομιούχων. Αφορούν πολύ περισσότερο τις ανάγκες όλων των ανθρώπων πρωταρχικά. Γι΄ αυτόν τον λόγο η έννοια της ανθρώπινης ασφάλειας ή της ευημερίας συγκαταλέγεται στους ορισμούς ή στους όρους που έρχονται στο μυαλό στο πλαίσιο των νέων ορισμών, όταν οι φεμινιστές κάνουν λόγο για την εξωτερική πολιτική. Ο ίδιος ο ορισμός, ο ορισμός της «φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής» εξελίσσεται επίσης. Στις αρχές της δεκαετίας του 80 που ξεκίνησε να χρησιμοποιείται, επικεντρωνόταν πολύ περισσότερο στα δικαιώματα των γυναικών, αντί να διέρχεται μέσα από θέματα, όπως η διατομεακότητα. Νομίζω ότι θα το αναφέρουμε πολύ αυτό, αυτό το είδος αντίληψης, σύμφωνα με το οποίο βασικά το φύλο διασταυρώνεται με άλλες κοινωνικές κατηγορίες, όπως η τάξη, η φυλή, η σεξουαλικότητα. Ένα είδος εσωτερικής κριτικής που προκύπτει, επίσης, είναι ότι δεν περιλαμβάνει ανθρώπους μη συμμορφούμενους με το φύλο, ότι κατά κάποιο τρόπο αναπαράγει αυτήν την εικόνα του δυαδικού κόσμου, η οποία προφανώς δεν ισχύει. Πιστεύω, όμως, ότι ειδικά οι νέες γενιές στοχάζονται επ΄αυτού πολύ έντονα και μιλούν πραγματικά πολύ περισσότερο για την ανθρώπινη ασφάλεια, εστιάζουν σε περιθωριοποιημένες ομάδες, όχι μόνο στις γυναίκες, γιατί πραγματικά δεν αφορά μόνο τις γυναίκες το θέμα.

0:07:00
Τζορτζ: Μπορούμε να προχωρήσουμε και να μιλήσουμε λίγο για τους φορείς που παράγουν γνώση σε σχέση με τον φεμινισμό, όπως τη θεωρία των διεθνών σχέσεων και τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική; Ποιοι είναι; Ποιο είναι αυτό το είδος ειδικών; Έχεις παραδείγματα κυβερνήσεων ή οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών; Ίσως παραδείγματα από κάποιους στοχαστές;

Λουσία: Νομίζω ότι βλέπουμε τους πάντες στον ακαδημαϊκό χώρο να εξετάζουν αυτό το ζήτημα. Ξαφνικά εμφανίζονται ολοένα και περισσότερα άρθρα για αυτά τα ζητήματα. Προφανώς, τα πρώτα παραδείγματα παρουσιάστηκαν ήδη από τη δεκαετία του 80, αλλά τώρα έγιναν πολύ πιο συχνά. Ακτιβιστές και οργανώσεις υπέρ του φεμινισμού ήρθαν πραγματικά στο φως της δημοσιότητας, νομίζω ιδιαιτέρως μια οργάνωση στο Βερολίνο που υποστηρίζει τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική. Νομίζω πως πρέπει να την αναφέρουμε προς απάντηση στην ερώτησή σου. Έπειτα, ανέφερες κυβερνήσεις, προφανώς. Εδώ πιστεύω και πάλι ότι θα αναφέρουμε τη Σουηδία, τη χώρα που κατά κάποιο τρόπο εισήγαγε τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική στην πράξη, αλλά και άλλες χώρες, όπως τη Γαλλία, το Λουξεμβούργο, τον Καναδά, ακόμα και το Μεξικό, τη Λιβύη, την Ισπανία, την Ολλανδία που δεν διστάζουν να εκφραστούν τα τελευταία χρόνια και προφανώς τη Γερμανία, η οποία στην ουσία ξεκίνησε αυτή τη διαδικασία αποκαλώντας πραγματικά την εξωτερική πολιτική της χώρας φεμινιστική. Κι έχουμε, επίσης, και διεθνείς οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένου του ΟΗΕ, της Παγκόσμιας Τράπεζας, του Οργανισμού Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης. Όλοι τους έχουν αναλύσεις πολιτικών έρευνας, εκθέσεις κι επίσης, καταρτίζουν πολύ σημαντικούς δείκτες δεδομένων και τελικώς κάποιες κατευθυντήριες γραμμές, οι οποίες είναι προφανώς ισχυρές και σημαντικές. Στο επίπεδο της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχουμε, επίσης, μερικά παραδείγματα, όπως την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Εξωτερικής Δράσης, η οποία μεριμνά για την ισότητα των φύλων και την ενδυνάμωση των γυναικών στην εξωτερική δράση της ΕΕ. Έπειτα, έχουμε επίσης των Έκθεση της ΕΕ για την ισότητα των φύλων. Αυτή είναι λίγο παλιότερη, αλλά αποτέλεσε ένα είδος διαμάχης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Βασικά μιλάει για την ισότητα των φύλων στην Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική Ασφαλείας της ΕΕ. Κατάφεραν ακόμα και να συμπεριλάβουν τη λέξη «φεμινιστικός» σε αυτήν την έκθεση. Επομένως, αυτό ήταν αρκετά σημαντικό επίτευγμα για το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο.

0:09:12
Χριστίνα: Φανταστικά. Πότε κυκλοφόρησε η έκθεση;

Λουσία: Το 2019-20, αν δεν κάνω λάθος.

Χριστίνα: Είναι αρκετά πρόσφατη, επομένως. Ξέρω ότι η επόμενη ερώτηση ενδεχομένως να είναι λίγο τρομακτική, επειδή είναι αρκετά μεγάλη. Όμως, ποια είναι τα αποτελέσματα της φεμινιστικής έρευνας στις διεθνείς σχέσεις; Σε ποια βασικά ευρήματα των τελευταίων ετών θα ήθελες να επιστήσεις την προσοχή μας;

0:09:41
Λουσία: Προφανώς γίνεται πολλή συζήτηση και έρευνα για την ένταξη της διάστασης του φύλου. Στην ουσία αυτό σημαίνει ότι η φεμινιστική εξωτερική πολιτική τονίζει την ενσωμάτωση της προοπτικής του φύλου βασικά σε όλες τις πτυχές της εξωτερικής πολιτικής. Το φύλο αναγνωρίζεται ως αυτή η θεμελιώδης κοινωνική κατηγορία που διασταυρώνεται με άλλες ταυτότητες. Και πιστεύω ότι αυτό συνιστά ένα σημαντικό είδος προσθήκης στην τρέχουσα έρευνα, καθώς τα πάντα διέπονται από διατομεακότητα με κάποιον τρόπο. Είναι πολυεπίπεδα. Ιδιαιτέρως ο ΟΗΕ και ο ΟΟΣΑ επιτελούν αρκετά καλό έργο παρέχοντας δεδομένα, όπως ανέφερα, κι έπειτα κατευθυντήριες γραμμές. 

Έχει γίνει έρευνα που αποδεικνύει ότι εάν εμπλέκονται οι γυναίκες και η κοινωνία των πολιτών στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, το γεγονός αυτό μειώνει την πιθανότητα αποτυχίας μιας τέτοιας συμφωνίας κατά 64%. Πρόκειται για έρευνα που φέρει τη σφραγίδα του ΟΗΕ

Από την έρευνα προκύπτει ότι η συμπερίληψη των γυναικών στις ειρηνευτικές διαδικασίες και τις πρωτοβουλίες για την ασφάλεια πραγματικά οδηγεί σε πιο βιώσιμες ειρηνευτικές συμφωνίες. Έχει γίνει πράγματι έρευνα που αποδεικνύει, για παράδειγμα, ότι εάν εμπλέκονται οι γυναίκες και η κοινωνία των πολιτών στις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις, το γεγονός αυτό μειώνει την πιθανότητα αποτυχίας μιας τέτοιας συμφωνίας κατά 64%. Πρόκειται για έρευνα που φέρει ήδη κατά κάποιο τρόπο τη σφραγίδα του ΟΗΕ. Είναι πράγματι διαφορετικός ο αντίκτυπος, όταν συμμετέχουν γυναίκες στις διαπραγματεύσεις και τη συζήτηση των πολιτικών. Έπειτα, οι μελέτες μας δείχνουν, επίσης, πολλά σε σχέση με το πώς η εκπαίδευση, η υγεία, η οικονομική ενδυνάμωση κτλ. των γυναικών οδηγούν κατά βάση σε θετικά κοινωνικά και οικονομικά αποτελέσματα. Αυτό αποτελεί κατά κάποιο τρόπο θεμελιώδες στοιχείο για τη φεμινιστική έρευνα, τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική. Εισήχθη από τους ακαδημαϊκούς. Επομένως, τα δικαιώματα, οι πόροι και η εκπροσώπηση, αυτοί οι 3 πυλώνες, έχουν ήδη τεθεί σε εφαρμογή στις εξωτερικές πολιτικές κάποιων χωρών. Πιστεύω, λοιπόν, πως αυτό αποτελεί ένα αρκετά σημαντικό κατόρθωμα των ερευνητών που επιτεύχθηκε βασικά μέσα σε λίγα χρόνια.

0:11:43
Τζορτζ: Υπέροχα, μας έδωσες πραγματικά τις βάσεις για το πού βρισκόμαστε τώρα σε σχέση με την έρευνα και τα ευρήματα, αλλά από πού προέρχεται αυτό το είδος κύματος της φεμινιστικής θεωρίας διεθνών σχέσεων; Δεν γνωρίζουν πολλοί τις παραδόσεις ή τα κινήματα, στα οποία έχει τις ρίζες του. Θα μπορούσες να μας μιλήσεις λίγο για την ιστορία και τη στιγμή, κατά την οποία ξεκινήσαμε να το βλέπουμε να διαμορφώνεται;

0:12:07
Λουσία: Ναι, οι απόψεις διίστανται σε σχέση με το από πού μπορεί να έχει ξεκινήσει. Μερικοί υποστηρίζουν ότι ξεκίνησε από τα τέλη του 19ου αιώνα και από το κίνημα με τις σουφραζέτες, το γυναικείο κίνημα με τις σουφραζέτες και την ίδρυση διεθνών οργανισμών, όπως του Διεθνούς Συμβουλίου Γυναικών το 1888, της Διεθνής Ένωσης Γυναικών για την Ειρήνη και την Ελευθερία το 1915 και του ΟΗΕ το 1945. Οι οργανισμοί αυτοί αποτέλεσαν σημαντικούς φορείς και πλατφόρμες για τη συνεργασία των γυναικών επ΄ αυτών των ζητημάτων. Πιστεύω, όμως, ότι οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν κατά κάποιο τρόπο ότι η Σύνοδος για τις Γυναίκες και την Ειρήνη που διοργανώθηκε κατά τη διάρκεια του Ά Παγκοσμίου Πολέμου το 1915 στη Χάγη, στην οποία συγκεντρώθηκαν στην ουσία πάνω από χίλιες γυναίκες για να ζητήσουν η ασφάλεια να διαμορφώνεται με γνώμονα τον άνθρωπο και όχι τις στρατιωτικές πτυχές, εστιάζοντας στην εκπαίδευση, την αποαποικιοποίηση και σε έννοιες αυτού του είδους, αποτέλεσε ενδεχομένως τη βασική ρηξικέλευθη εκδήλωση που συνέβη εντός του πεδίου ανάπτυξης της έννοιας της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής. Η έρευνα για τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική ξεκίνησε στο τέλος της δεκαετίας του 80. Βασικά, αυτή η φεμινιστική αντίληψη στις διεθνείς σχέσεις που ανέφερες, Τζορτζ, στον ακαδημαϊκό χώρο εμφανίστηκε στην ουσία στην επονομαζόμενη «τρίτη συζήτηση». Μεταξύ των θετικιστών και των μεταθετικιστών ακαδημαϊκών, εάν προσεγγίσουμε το θέμα σε μεγάλο ακαδημαϊκό βάθος. 

Το βιβλίο της Cynthia Enloe που δημοσιεύτηκε το 1990 με τον τίτλο ‘Μπανάνες, Παραλίες και Βάσεις’ θεωρείται κατά κάποιο τρόπο ως το πρώτο έργο σχετικά με τις φεμινιστικές διεθνείς σχέσεις

Έπειτα, οι φεμινιστικές διεθνείς σχέσεις προέκυψαν στην πραγματικότητα από τη δεκαετία του 80 και μετά. Το βιβλίο της Cynthia Enloe που δημοσιεύτηκε το 1990 με τον τίτλο «Μπανάνες, Παραλίες και Βάσεις» (Bananas, Beaches and Bases) θεωρείται κατά κάποιο τρόπο ως το πρώτο έργο σχετικά με τις φεμινιστικές διεθνείς σχέσεις. Το έγραψε στο τέλος της δεκαετίας του 80 και δημοσιεύτηκε ακριβώς το 1990. Η Enloe έκανε λόγο για διαφορετικούς ρόλους που παίζουν στην ουσία οι γυναίκες στη διεθνή πολιτική, αλλά μιλούσε περισσότερο για τις γυναίκες διπλωματών, τις εργαζόμενες στη βιομηχανία του σεξ σε στρατιωτικές βάσεις ή τις εργάτριες στον τομέα των φυτειών. Επρόκειτο, λοιπόν, για μια κάπως διαφορετική προσέγγιση. Για παράδειγμα, αργότερα εισήχθησαν σε αυτήν την έρευνα πολλά στοιχεία φιλειρηνισμού. Ο αφοπλισμός θα μπορούσε να γίνει αντιληπτός ως ένα κατά κάποιο τρόπο αποδυναμωτικό στοιχείο. Πάντα, λοιπόν, υπήρχε αυτή η πίεση προς τον φεμινισμό. Έτσι το είδα εγώ. Όμως και πάλι, εκείνες οι έννοιες αναθεωρούνται, επαναξιολογούνται, ειδικά στον πόλεμο στην Ουκρανία. Και θα αναφέρω ως ορόσημο το ψήφισμα 1325 του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Νομίζω ότι όποιος μελέτησε αυτό το θέμα, πρέπει σίγουρα να έχει πέσει πάνω σε αυτό το ψήφισμα του 2000. Αφορά την ατζέντα για τις Γυναίκες, την Ειρήνη και την Ασφάλεια και συνιστά πραγματικά ένα ψήφισμα ορόσημο, το οποίο κατά βάση αναγνωρίζει τον ανάρμοστο αντίκτυπο των ένοπλων συρράξεων στις γυναίκες και τα παιδιά, βασικά στους ανθρώπους. Το ψήφισμα προβλέπει, επίσης, την αυξημένη συμμετοχή των παραπάνω στις ειρηνευτικές διαδικασίες και τη λήψη αποφάσεων. Επομένως, καλεί πραγματικά τις γυναίκες να λάβουν μέρος στις διαπραγματεύσεις.

0:15:38
Τζορτζ: Θα έλεγες, λοιπόν, ότι είναι η πρώτη φορά που βλέπεις την ακαδημαϊκή έρευνα και τη θεωρία διεθνών σχέσεων να ματώνουν για να εισέλθουν στον χώρο μια πιο κρατούσας πολιτικής αλλαγής ή πολιτικής;

Λουσία: Η ένταξη στο κυρίαρχο ρεύμα νομίζω ότι συνέβη όταν η Σουηδία υιοθέτησε για πρώτη φορά τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική και την ενέταξε στις πολιτικές της το 2014. Νομίζω ότι αυτή ήταν η στιγμή που ο κόσμος αντιλήφθηκε την ενσωμάτωση του φεμινισμού στην εξωτερική πολιτική πολύ περισσότερο ως κρατούσα έννοια. Η Margot Wallström που διατελούσε τότε Υπουργός Εξωτερικών, ήταν αυτή που πρότεινε την έννοια. Όταν πήρα συνέντευξη από μια εκ των πρέσβεων, νομίζω για την ισότητα των φύλων, ήταν μια ειδική περίπτωση, η Anna Burns. Μου έλεγε ότι όταν μιλούσε με τη Wallström, αυτή έλεγε: «ναι, βάλαμε τη λέξη «φεμινιστική» στον τίτλο της εξωτερικής μας πολιτικής για να πυροδοτήσουμε κατά κάποιον τρόπο την προσοχή, για να κεντρίσουμε την προσοχή σε κάτι διαφορετικό που προσπαθούμε να κάνουμε. Θέλουμε πραγματικά να βάλουμε στο επίκεντρο τον άνθρωπο και την ανθρώπινη εμπειρία στην ασφάλεια, τις εξωτερικές υποθέσεις και τον παγκοσμιοποιημένο κόσμο». Και ακριβώς γι΄αυτόν τον λόγο φέτος, ή πέρυσι νομίζω, πέρυσι τον Μάρτιο, η φεμινιστική εξωτερική πολιτική ακυρώθηκε κατά κάποιο τρόπο όταν εξελέγη η νέα κυβέρνηση.  Η νέα κυβέρνηση ήρθε και είπε: «Αυτή η ετικέτα είναι κάπως αντιπαραγωγική, προκαλεί μεγάλη πόλωση. Ας βρούμε, λοιπόν, ένα διαφορετικό όνομα γιατί ο «φεμινισμός» είναι κάπως τρομακτική λέξη». Νομίζω ότι αυτού του είδους οι συζητήσεις σε παγκόσμιο επίπεδο φέρνουν την έννοια τώρα στο προσκήνιο. Και ολοένα και περισσότεροι φοιτητές, για παράδειγμα, δείχνουν ενδιαφέρον. Είχα ξαφνικά φοιτητές, από το 2016, που έδειχναν πολύ περισσότερο ενδιαφέρον για τη θέση των γυναικών στη διπλωματία, την ασφάλεια, τις διαπραγματεύσεις κτλ. Φυσικά δεν συνιστά ένα νέο θέμα. Υπήρχε από πάντα το ζήτημα. Πρόσφατα μίλησα με μια διπλωμάτη που συνταξιοδοτήθηκε, μια εκ των πρώτων στη Σλοβακία, η οποία εδώ και πολλά χρόνια λέει το εξής: «εντάξει, ας το μετατοπίσουμε στην μπροστινή γραμμή και τώρα ίσως λάμπει κάπως καλύτερα».

0:18:28
Χριστίνα: Πριν φύγουμε από το θέμα της έρευνας, ήθελα να μιλήσουμε λίγο για τη μεθοδολογία, καθώς φαίνεται πως η έρευνα στις φεμινιστικές διεθνείς σχέσεις ακολουθεί ένα διαφορετικό είδος μεθοδολογίας σε σχέση με την παραδοσιακή έρευνα. Ίσως αυτό να ήταν το στοιχείο, στο οποίο αναφερόσουν, όταν είπες ότι τη δεκαετία του 80 σημειώθηκε μια μετατόπιση από τη θετικιστική στη μεταθετικιστική έρευνα. Διόρθωσέ με αν κάνω λάθος. Μπορείς να περιγράψεις σύντομα πώς είναι οι μεθοδολογίες της φεμινιστικής έρευνας; 

0:19:02
Λουσία: Η φεμινιστική έρευνα και οι μεθοδολογίες της δεν είναι μονολιθικές. Βασίζονται πραγματικά σε θεωρητικά πλαίσια, ερευνητικούς στόχους και γενικώς είναι πολύ πλούσιες. Έκανα κι εγώ τη δική μου έρευνα με βάση τις φεμινιστικές μεθοδολογίες και βλέπω ότι αν πραγματικά εμβαθύνεις σε αυτό, το πεδίο είναι πολύ ευρύ. Ένα κάπως ενωτικό στοιχείο είναι η διατομεακότητα που ανέφερα μερικές φορές. Πολύ ισχυρή είναι η αντανακλαστικότητα και η θέση που παίρνει ο καθένας. Πρόκειται για μια αρκετά ενδιαφέρουσα έννοια, η οποία δεν βλέπω να εφαρμόζεται σε πολλές μεθοδολογίες. Βασικά σημαίνει ότι οι ερευνητές του φεμινισμού αναγνωρίζουν στην ουσία τη δική τους κοινωνική θέση, τη δική τους υποκειμενικότητα στην ερευνητική διαδικασία. Αναλογίζονται βασικά πώς η δική τους ταυτότητα εμπεριέχει μεροληψίες και με αυτόν τον τρόπο προκύπτει η έρευνα. Η συμμετοχική και συνεργατική προσέγγιση συνιστά επίσης τμήμα των μεθόδων που χρησιμοποιούνται. Συμμετέχοντες και κοινότητες επίσης διαμορφώνονται εντός της ερευνητικής διαδικασίας.

0:20:11
Υπάρχει ένα είδος σχέσεων ενδυνάμωσης ανάμεσα στον ερευνητή και τον συμμετέχοντα. Πρόκειται για μια αρκετά ενδιαφέρουσα δυναμική ισχύος, η οποία παραδοσιακά, ενδεχομένως σε μια έρευνα, δεν παρατηρείται συνήθως. Φυσικά υπάρχουν επίσης οι ποιοτικές και οι αφηγηματικές μέθοδοι. Χρησιμοποιούνται πάρα πολύ επειδή αυτή η εξερεύνηση των ζωντανών βιωματικών αφηγημάτων και των κοινωνικών συνθηκών είναι απίστευτα σημαντική σε κάθε είδος φεμινιστικής έρευνας. Αυτή η διαδικασία περιλαμβάνει συνεντεύξεις, ομάδες έρευνας, εξιστορήσεις, ανάλυση περιεχομένου. Αυτές ακριβώς είναι οι μέθοδοι που βλέπουμε περισσότερο από άλλες στη φεμινιστική έρευνα. Αυτή η δεοντολογική ευαισθησία, αυτό το είδος συγκατάθεσης κατόπιν ενημέρωσης προβάλλεται πολύ ισχυρά στην πρώτη γραμμή στη φεμινιστική έρευνα. Και πολύ σημαντικό είναι ότι επικεντρωνόμαστε σε εκείνες τις φωνές που ιστορικά περιθωριοποιούνται, για τις οποίες συνήθως δεν μιλάμε πολύ. Οι φεμινιστές πηγαίνουν και μιλάνε ακριβώς σε αυτές τις γυναίκες, σε αυτές τις ομάδες. Νομίζω είναι σημαντικό αυτό το στοιχείο. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχνάμε να είμαστε πολύ ενεργοί μέσα σε αυτήν τη διαδικασία και να θέτουμε μετασχηματιστικούς στόχους. Αυτό συνιστά επίσης ένα αρκετά ενωτικό στοιχείο και ίσως έναν αμφιλεγόμενο τρόπο διεξαγωγής της φεμινιστικής έρευνας. Δηλαδή όταν ένας ερευνητής του φεμινισμού μεταβαίνει στο πεδίο, στοχεύει πραγματικά να αμφισβητήσει κατά κάποιο τρόπο, ακόμα και να διαταράξει τις υπάρχουσες σχέσεις εξουσίας. Πιστεύω, λοιπόν, πως αυτός ο μετασχηματιστικός χαρακτήρας των μεθοδολογιών παρουσιάζει, επίσης, αρκετό ενδιαφέρον.

0:21:59
Τζορτζ: Ας πάμε τώρα σε κάτι που ενδεχομένως να είναι κάπως δύσκολο να προσδιοριστεί, δεν ξέρω κιόλας. Θέλαμε να ρωτήσουμε πόσο κοντά είμαστε σε έναν ακαδημαϊκό ορισμό στης «φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής»; Μπορούμε να ορίσουμε κάτι όπως μια «φεμινιστική εξωτερική πολιτική»; Ανέφερες ήδη ότι εξελίσσεται διαρκώς και είναι αρκετά ρευστή. Τι γνώμη έχεις γι΄ αυτό;

0:22:23
Λουσία: Νομίζω ότι θα διατηρήσω την άποψή μου, ότι δηλαδή επηρεάζεται πραγματικά από ποικίλες αντιλήψεις και προσεγγίσεις εντός του συνόλου αυτών των φεμινιστικών ακαδημαϊκών γνώσεων. Διαφορετικοί ακαδημαϊκοί ενδέχεται πραγματικά να τονίζουν διαφορετικές πτυχές της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής, όταν προσπαθούμε να δώσουμε τον ορισμό. 

Οι ορισμοί που υπάρχουν ήδη φαίνεται να εξετάζουν πραγματικά θεμελιωδώς τις ανάγκες όλων των ανθρώπων πρώτα

Πιστεύω, όμως, ότι οι ορισμοί που υπάρχουν ήδη φαίνεται να εξετάζουν πραγματικά θεμελιωδώς τις ανάγκες όλων των ανθρώπων πρώτα και ότι γίνεται επίκληση σε διαδικασίες αυτοστοχασμού σε σχέση με εξωτερικές πολιτικές. Αυτά τα στοιχεία είναι λίγο πολύ παρόντα σε όλους τους ορισμούς που συνάντησα. Κατά τη γνώμη μου δεν χρειάζεται να τους ενοποιήσουμε. Οι φεμινιστές γενικώς προσπαθούν να αποφύγουν να βάζουν πράγματα σε κουτάκια. Ας κρατήσουμε, λοιπόν, ένα φάσμα και πιστεύω ότι ο ορισμός θα έρθει κι εδώ.

0:23:28
Χριστίνα: Νομίζω ότι αυτό σχετίζεται με την επόμενη ερώτησή μου. Ήμουν έτοιμη να σε προκαλέσω λίγο και να σε ρωτήσω γιατί χρειαζόμαστε έναν ακαδημαϊκό ορισμό της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής κατ΄ αρχάς. Από τα λεγόμενά σου, φαίνεται πως έχουμε έναν ευρύ ορισμό. Ακόμα και σ΄αυτήν την περίπτωση, σε τι χρησιμεύει ένας ευρύς ορισμός; Γιατί είναι απαραίτητος; Και τι είδους πρακτικές επιπτώσεις υπάρχουν λόγω της ύπαρξης του ορισμού;

0:23:53
Λουσία: Νομίζω ότι οι ακαδημαϊκοί ψάχνουν πάντα για ορισμούς. Στην πράξη, όμως, οι χώρες που κάνουν, για παράδειγμα, εκκλήσεις για τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική ή έχουν κάποιου είδους στοιχεία φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής στις δικές τους δομές που υλοποιούνται ήδη, οι χώρες αυτές ορίζουν την έννοια με τον δικό τους τρόπο κι έπειτα δουλεύουν μ΄αυτό. Για παράδειγμα, η Γαλλία κάνει πολύ περισσότερο λόγο για τη φεμινιστική διπλωματία. Έχει την πρόθεση να φέρει περισσότερες γυναίκες στις διαπραγματεύσεις. Στο Λουξεμβούργο, γίνεται λόγος για τα δικαιώματα και την εκπροσώπηση των γυναικών και των ΛΟΑΤΙ στις πολιτικές και την προώθηση αυτών στο εξωτερικό. Έχουν ένα διαφορετικό είδος προσέγγισης για το πώς βλέπουν τη «φεμινιστική εξωτερική πολιτική» όπως την αποκαλούν. Ο Καναδάς, για παράδειγμα, ήταν η πρώτη χώρα που εισήγαγε τη Φεμινιστική Πολιτική Διεθνούς Βοήθειας, επομένως επικεντρώνεται πολύ περισσότερο στην ανάπτυξη και την ανθρωπιστική βοήθεια. Γιατί, για παράδειγμα, αν έχεις κεφάλαια για αναπτυξιακή βοήθεια, ας το πούμε έτσι πολύ πρακτικά, και θέλεις να πας και να βοηθήσεις, ας πούμε, ένα εκπαιδευτικό σύστημα στο Αφγανιστάν, τότε, προφανώς, αν οι γυναίκες δεν έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση, δεν θα μπορέσουν να συμμετάσχουν στη βοήθεια που προσφέρεις ως χώρα.

0:25:14
Προφανώς, λοιπόν, τα περισσότερα χρήματα ή βασικά όλα τα χρήματα θα πάνε για την εκπαίδευση των αγοριών. Έχοντας αυτό το είδος αντίληψης, βλέποντας τα πράγματα μέσα από τον φακό του φύλου, μέσα από τα γυαλιά του φύλου όταν υλοποιείς τέτοιου είδους πολιτικές, όπως για παράδειγμα ο Καναδάς, θα σκεφτείς ως εξής: «οι άνθρωποι που θα κερδίσουν κάποιο είδος βοήθειας από εμάς ή θα λάβουν βοήθεια από εμάς, θα είναι ομάδες που ίσως είναι ήδη οι πλουσιότερες, οι πιο εξέχουσες ή οι πιο μορφωμένες, ας πούμε, οι πιο υγιείς;» Υπάρχουν, λοιπόν, πρακτικοί τρόποι. Ο καθένας το αντιλαμβάνεται με τον δικό του τρόπο, αλλά δημιουργείται, επίσης, ένα κοινό έδαφος. Για παράδειγμα, όταν μιλώ με την Ισπανίδα πρέσβη στη Σλοβακία μου λέει ότι βλέπει πως αυτές οι χώρες που συζητούν ήδη ή προβάλλουν την έννοια στην πρώτη γραμμή, μπορούν να συναντηθούν πίσω από τις κλειστές πόρτες της διπλωματίας. Ανταλλάσσουν ιδέες κι αυτό δημιουργεί ήδη μια κοινότητα κι έπειτα ανυψώνει περαιτέρω την όλη έννοια.

0:26:48
Χριστίνα: Πολύ ενδιαφέρον, καθώς από τα λεγόμενά σου βλέπω ότι υπάρχουν ψήγματα μιας δυναμικής σχέσης ανάμεσα στην οικοδόμηση των εννοιών και την οικοδόμηση της πολιτικής επίσης. Εννοώ δηλαδή ότι ο ορισμός κατά κάποιον τρόπο καθιστά τις πολιτικές υπεύθυνες, εάν βγάζει νόημα αυτό που λέω, κι έπειτα οι πολιτικές που οικοδομούνται εμπλουτίζουν την έννοια με τον καιρό. Νομίζω ότι αυτό είναι πολύ ωραίο.

0:27:15
Λουσία: Ακριβώς. Συγγνώμη που πετάγομαι, αλλά νομίζω ότι ακριβώς με αυτόν τον τρόπο θα πρέπει να δουλεύει η ακαδημαϊκή έρευνα. Δεν πρέπει να εξωθούμε τους ακαδημαϊκούς σε μια διαφορετική αίθουσα. Δεν πρέπει να διαχωρίζουμε τους ακαδημαϊκούς από τα επιστημονικά επιτελεία, από τους πολιτικούς. Πάντα χρειάζεται να βρίσκουν κοινό έδαφος αυτοί. Και νομίζω ότι η φεμινιστική εξωτερική πολιτική υποτίθεται ότι δημιουργεί αυτόν τον χώρο συγκέντρωσης όλων αυτών των στοιχείων και αυτό το βλέπουμε να συμβαίνει. 

Δεν πρέπει να διαχωρίζουμε τους ακαδημαϊκούς από τα επιστημονικά επιτελεία, από τους πολιτικούς

Για παράδειγμα, και πάλι όχι τόσο λαμπρό, το Μεξικό αποτελεί τέτοιο παράδειγμα. Ακόμα κι αν η υλοποίηση της φεμινιστικής εξωτερικής του πολιτικής δεν επήλθε ως κάποιο είδος κινήματος λαϊκής βάσης, αλλά εφαρμοζόταν από πάνω προς τα κάτω, ελαφρώς επιβαλλόταν, δεν έγιναν συζητήσεις για τον τρόπο υλοποίησής της. Αργότερα δε, όταν το γεγονός αυτό επικρίθηκε πολύ από τα επιστημονικά επιτελεία ή τους ακαδημαϊκούς, η υπουργός εξωτερικών ταξίδεψε σε όλη τη χώρα για να ακούσει τον κόσμο. Άκουσα όσα είχαν να πουν ή ήθελαν να πουν επ΄ αυτού οι ακαδημαϊκοί, τα επιστημονικά επιτελεία, οι οργανώσεις, αλλά δεν έκανε συζήτηση. Το να κάνουμε συζήτηση, επομένως, είναι εξαιρετικά κρίσιμο στη φεμινιστική εξωτερική πολιτική.

0:28:42
Τζορτζ: Πολλή από τη δουλειά που γίνεται στη φεμινιστική εξωτερική πολιτική, ίσως φαίνεται με μια πρώτη ματιά ότι αποτελεί κάτι νέο στον Παγκόσμιο Βορρά, αλλά έχω δει αυτές τις φεμινιστικές πρακτικές στην εξωτερική πολιτική στη Νότια Ασία. Έχω δει επίσης μαύρους στοχαστές περί φεμινισμού που εδώ και καιρό καλούν τα κράτη να χαράξουν εξωτερικές πολιτικές με τρόπο που αναδεικνύει τη σημασία των ζωών ανθρώπων μαύρου ή καφέ χρώματος. Στην έρευνά μας, όμως, έχουμε δει κατά κάποιο τρόπο τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική να εμφανίζεται ως ένα προϊόν και μια εφεύρεση του Παγκόσμιου Βορρά, βλέποντάς το εκ των έξω. Ποια είναι η γνώμη σου γι΄αυτήν την αντίληψη και πώς μπορούμε να την αλλάξουμε;

0:29:18
Λουσία: Είναι ξεκάθαρο ότι η προέλευση της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής ή οι απαρχές της εντοπίζονται σε χώρες του Παγκόσμιου Βορρά, αλλά η φεμινιστική εξωτερική πολιτική δεν αποτελεί αποκλειστικότητα του Παγκόσμιου Βορρά. Αναφέραμε τη Λιβύη, το Μεξικό. Ο ακτιβισμός και οι γνώσεις περί φεμινισμού έχουν ισχυρή παρουσία και σε άλλες χώρες. Ακούμε συζητήσεις που εκτυλίσσονται στη Χιλή, στην Κόστα Ρίκα και άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής. Το θέμα προκύπτει πάντα ως δίκοπο μαχαίρι, επειδή, αν οι χώρες αντιμετωπίζουν προβλήματα στο εσωτερικό τους με περιθωριοποιημένες ομάδες, όπως οι γυναίκες, θα το πω έτσι, τότε είναι πολύ δύσκολο να εξάγει κανείς αυτήν την πολιτική ή να έρθει σε διεθνείς συναντήσεις και να πει: «γεια σας, είμαστε εδώ για να προωθήσουμε τον φεμινισμό».
Πιστεύω, λοιπόν, ότι ενδεχομένως να είναι λίγο δύσκολο σε αυτές τις περιπτώσεις, αλλά οι γνώσεις και ο ακτιβισμός υπάρχουν αναμφίβολα κι εκεί. Η υπεράσπιση της ισότητας των φύλων, της κοινωνικής δικαιοσύνης στις διεθνείς σχέσεις αναδύεται πραγματικά από ποικίλα παγκόσμια περιβάλλοντα, μεταξύ αυτών και από τον Παγκόσμιο Νότο. Επίσης, η φεμινιστική έρευνα δεν προέρχεται μόνο από τη Δύση ή τον επονομαζόμενο Παγκόσμιο Νότο. Έρχεται, επίσης, από χώρες, όπως η Σλοβακία, η Τσεχική Δημοκρατία, η Πολωνία, χώρες στις οποίες οι φεμινιστές αυξάνονται πραγματικά. Προφανώς η χρηματοδότηση δεν είναι τόσο μεγάλη, αλλά είναι σημαντικό που συμβαίνει εδώ, λόγω κάποιων μη δημοκρατικών τάσεων που παρατηρούνται. Είμαστε μέλη της ΕΕ, αλλά συγχρόνως βρισκόμαστε κάπως στην περιφέρεια. Ωστόσο, υπάρχει αυτή η γενική εικόνα και οι γνώσεις κι αυτή η ιδιαίτερη εμπειρία που μπορεί να έχουν οι μετασοβιετικές χώρες. Κι αυτό είναι πολύ ενδιαφέρον.

0:31:38
Χριστίνα: Στην τελευταία ερώτηση, θα ήθελα να σε ρωτήσω σε τι έχει εστιάσει η γνώση για τη φεμινιστική εξωτερική πολιτική τα τελευταία χρόνια και τι θα ήθελες να δεις περισσότερο τα επόμενα χρόνια.

Λουσία: Νομίζω ότι σε μεγάλο βαθμό σημείο εστίασης αποτελεί η συμμετοχή των γυναικών στην ειρήνη και την ασφάλεια. Η έρευνα αυτή είναι, επίσης, πολύ εμπλουτιστική όταν εμφανίζεσαι κάπου, για παράδειγμα στην τηλεόραση, και δίνεις αριθμούς. Τότε ο κόσμος ενδιαφέρεται να ακούσει περισσότερα. Η φεμινιστική κριτική της παγκόσμιας διακυβέρνησης συνιστά τέτοιο θέμα. Η ένταξη της διάστασης του φύλου, η ενσωμάτωση πολιτικών είναι επίσης σημαντικά. Επίσης, οι πρακτικές συνέπειες, όπως αναφέραμε. Οι ακαδημαϊκοί παρακολουθούν πολύ την υλοποίησή τους και τον τρόπο που προχωρούν. Η μέτρηση των αποτελεσμάτων της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής είναι κι αυτή ένα αρκετά «ελκυστικό» θέμα, θα έλεγα, τα τελευταία χρόνια. Κατά τη γνώμη μου είναι πολύ σημαντικό. Προσωπικά με ενδιαφέρουν πολύ οι πρακτικές δράσεις, επειδή συχνά η συζήτηση έχει πολύ τεχνικό και πολύ γενικό χαρακτήρα. Χρειαζόμαστε, επομένως, πολλά περισσότερα παραδείγματα για τη μορφή που παίρνει η φεμινιστική εξωτερική πολιτική στην πράξη. Στη Μεσόγειο και στην Ελλάδα έχετε ενδεχομένως πολύ περισσότερη εμπειρία επ΄αυτού. Όταν, όμως, προετοίμαζαν τις αποστολές για τη Μεσόγειο, τις ναυτικές αποστολές, καθώς οι περισσότεροι που προετοιμάζονταν για τέτοιες αποστολές ήταν άντρες κατά το παρελθόν, δεν σκέφτονταν πολύ, για παράδειγμα, τι χρειάζονται οι γυναίκες, όταν διασώζονται. Τα μεγάλα πλοία που τις μάζευαν δεν είχαν σερβιέτες ή προϊόντα υγιεινής που χρειάζονται τα παιδιά, πάνες κτλ., επειδή η γυναικεία αντίληψη απουσίαζε. Κι έπειτα, καθώς η ΕΕ πίεσε για την παρουσία περισσότερων γυναικών εκεί, η συζήτηση έγινε πιο συμπεριληπτική και περιέλαβε, επίσης, αντιλήψεις άλλων προσώπων, τα οποία, εντάξει μπορεί να μην έχουν βρεθεί σε τέτοια πλοία στο παρελθόν, αλλά έχουν εμπειρία για το πώς είναι να είσαι γυναίκα, το πώς αισθάνεται μια γυναίκα όταν γενικώς νιώθει ανασφάλεια. Αυτό είναι πολύ σημαντικό. Αναμένω, λοιπόν, να δω απτά παραδείγματα από χώρες. Τώρα ειδικά τα βλέπουμε στη Γερμανία, αλλά και στον Παγκόσμιο Νότο, βλέπουμε τις συζητήσεις στην Κολομβία που συνεχίζονται σε σχέση με τους τρόπους υλοποίησης φεμινιστικών εξωτερικών πολιτικών. Τα παραδείγματα αυτά είναι πάντα συναρπαστικά, επειδή μας δείχνουν ότι είναι εφικτό, ότι μπορεί να υλοποιηθεί και ότι δεν πρόκειται απλώς για μια λέξη που προωθούν μερικές χώρες απλώς και μόνο για να φαίνονται προοδευτικές.

0:34:40
Χριστίνα: Νομίζω ότι όσο περνάνε τα χρόνια, αυτά τα πράγματα θα ξεκινήσουν να τεκμηριώνονται και θα δούμε τον αντίκτυπο της φεμινιστικής εξωτερικής πολιτικής. Ας ελπίσουμε αυτό να ενθαρρύνει περισσότερες χώρες να την εφαρμόσουν στην πράξη. Είναι συναρπαστικό.
Σ΄ ευχαριστούμε πολύ Λουσία για τον χρόνο σου. Ήταν υπέροχη η συνέντευξη και που σ’ ακούσαμε.

0:35:01
Λουσία: Σας ευχαριστώ πολύ και τους δύο που δείξατε ενδιαφέρον γι’ αυτό το θέμα και που μιλήσατε, επίσης, σε κάποιον από τη Σλοβακία. Είναι πολύ πρωτότυπο αυτό για το podcast. Καλή επιτυχία με το έργο σας. Ακούγεται πολύ ενδιαφέρον αυτό που κάνετε.

Τζορτζ: Σας ευχαριστούμε που ακούσατε τη σειρά «Retrieved». Στο επόμενο και τελευταία επεισόδιό μας, θα μιλήσουμε με την Κύπρια συγγραφέα, καθηγήτρια και εμπειρογνώμονα για την οικοδόμηση της ειρήνης, Μαρία Χατζηπαύλου, σε σχέση με τη σημασία διεξαγωγής προσπαθειών για την εδραίωση της ειρήνης μέσα από έναν φακό που λαμβάνει υπόψη τη διάσταση του φύλου. Μείνετε συντονισμένοι.

Χριστίνα: Η σειρά podcast παράγεται από το Ελληνικό Πρόγραμμα των Podcast και υποστηρίζεται από το γραφείο Θεσσαλονίκης του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ. Διανέμεται βάσει άδειας για μη εμπορική χρήση και παρόμοια διανομή με αναφορά του δημιουργού από την οργάνωση Creative Commons (Creative Commons NonCommercial-ShareAlike).