ΑΡΘΡΟ
Το άρθρο αυτό περιλαμβάνει προκαταρκτικά ευρήματα από το ερευνητικό έργο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) «Gender (in)equality in Greek media & politics» (GenderINmediaGR), το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη και πραγματοποιείται με χρηματοδότηση του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ.
Το ζήτημα της προβολής των γυναικών στα μέσα ενημέρωσης είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση και την αντιμετώπιση της έμφυλης ανισότητας σε κοινωνικό και πολιτικό επίπεδο. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, άλλωστε, αποτελούν δομικό στοιχείο των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών και κατασκευάζουν έναν δικό τους δημόσιο χώρο, με πολλαπλές και μακροχρόνιες επιπτώσεις, καθώς φτάνουν στην πλειοψηφία των πολιτών, συμβάλλουν στη διαμόρφωση των απόψεών τους και συνεπώς επηρεάζουν την εκλογική συμπεριφορά. Μελέτες έχουν πράγματι αποδείξει ότι ο βαθμός προβολής που λαμβάνουν από τα μέσα ενημέρωσης οι πολιτικοί και τα κόμματά τους, καθώς και ο τόνος με τον οποίο πλαισιώνονται, επηρεάζουν άμεσα την απήχησή τους στους ψηφοφόρους και, συνεπώς, τις προοπτικές τους για εκλογική επιτυχία. Σε επίπεδο πολιτικής επίσης, η υποεκπροσώπηση των γυναικών στα μέσα ενημέρωσης γενικότερα, και ιδίως όσον αφορά την πολιτική, μαζί με την υπερεκπροσώπηση των ανδρών, έχει αναγνωριστεί ευρέως ως πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί.
Η Ελλάδα ξεχωρίζει ως μια ιδιαίτερα αρνητική περίπτωση μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) όσον αφορά την έμφυλη (αν)ισότητα. Η χώρα είχε τη χειρότερη βαθμολογία στην ΕΕ στον Δείκτη Ισότητας των Φύλων του EIGE το 2022, μόνο για να βελτιωθεί ελαφρώς το 2023, καταλαμβάνοντας πλέον την 24η θέση μεταξύ των 27 κρατών μελών της ΕΕ. Οι έμφυλες ανισότητες στην Ελλάδα είναι πιο έντονες στον τομέα της συμμετοχής στην εξουσία και την πολιτική γενικότερα, με τη χώρα παραδοσιακά να υστερεί και να βρίσκεται πολύ κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ. Είναι ενδιαφέρον ότι η περίοδος της κρίσης, κατά την οποία σημειώθηκε μια σαρωτική ανανέωση του πολιτικού προσωπικού, σηματοδότησε ένα παράθυρο ευκαιρίας για την είσοδο περισσότερων γυναικών στο Κοινοβούλιο, αυξάνοντας το μερίδιό τους στο 23,3% το 2015 (Q3), το υψηλότερο ποσοστό που έχει επιτευχθεί μέχρι σήμερα. Ωστόσο, αυτό αποδείχθηκε βραχύβιο, ακολουθούμενο από σταθερή μείωση, μόνο για να ανακάμψει πρόσφατα στο 23% περίπου.
Στο πεδίο της εκτελεστικής εξουσίας, ορισμένα προηγούμενα κέρδη αντιστράφηκαν μετά τις εθνικές εκλογές του 2019, όταν η Νέα Δημοκρατία επέστρεψε στην εξουσία έχοντας απόλυτη πλειοψηφία στο Κοινοβούλιο. Όπως σημείωναν η Ζωή Λευκοφρύδη και η Σεβαστή Χατζοπούλου, το ποσοστό εκπροσώπησης των γυναικών στην πρώτη κυβέρνηση του Κυριάκου Μητσοτάκη μειώθηκε απότομα σε μόλις 8,9%, σε σύγκριση με το (ήδη χαμηλό) 25,5% του προηγούμενου υπουργικού συμβουλίου υπό τον Αλέξη Τσίπρα. Τα πράγματα βελτιώθηκαν κάπως στη δεύτερη κυβέρνηση Μητσοτάκη μετά τις εθνικές εκλογές του 2023, με 6 γυναίκες πλέον στο Υπουργικό Συμβούλιο, που αντιπροσωπεύουν περίπου 23% των μελών του. Αν στρέψουμε την προσοχή μας στην τοπική αυτοδιοίκηση, τα πράγματα δείχνουν ακόμα χειρότερα, με μόνον 1 στους/στις 10 υποψηφίους/ες να είναι γυναίκες στις πρόσφατες τοπικές εκλογές του 2023. Αυτό αποτυπώθηκε και στα αποτελέσματα των εκλογών, καθώς από «συνολικά 332 δήμους [...] μόνο 22 γυναίκες εξελέγησαν δήμαρχοι», ενώ σε σύνολο 13 Περιφερειών, δεν εξελέγη ούτε μία γυναίκα (!) Περιφερειάρχης. Ενώ στο ευρωπαϊκό επίπεδο, όπου επικεντρώνουμε την έρευνά μας, η υιοθέτηση του σταυρού προτίμησης μετά τις ευρωεκλογές του 2014 στην Ελλάδα, είχε ως αποτέλεσμα τη μείωση του αριθμού των γυναικών στο Ευρωκοινοβούλιο.
Φυσικά, η κατανόηση της έμφυλης ανισότητας ευρύτερα, και συγκεκριμένα στην πολιτική αρένα, είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο που περιλαμβάνει – μεταξύ άλλων – τις θεσμικές δομές και τη σχετική νομοθεσία, τη δράση των πολιτικών κομμάτων και των ηγεσιών τους, την πολιτική κουλτούρα και τις κυρίαρχες αξίες σε μια κοινωνία, καθώς και τις στάσεις και την εκλογική συμπεριφορά των πολιτών. Στο ερευνητικό μας πρόγραμμα (GenderINmediaGR), εστιάζουμε σε έναν συγκεκριμένο τομέα: αυτόν της προβολής των γυναικών στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης κατά τη διάρκεια των προεκλογικών εκστρατειών. Η κεντρική υπόθεση εργασίας μας είναι ότι οι πιθανές ανισορροπίες στην εκπροσώπηση ανδρών και γυναικών στη σφαίρα των μέσων ενημέρωσης μπορεί να επηρεάσουν τη συμπεριφορά των ψηφοφόρων (καθώς μπορεί να τείνουν να ψηφίσουν υποψηφίους/ες που είναι πιο ορατοί/ες), ενώ και η κυρίαρχη δημοσιογραφική κουλτούρα ενδέχεται να παράγει και αναπαράγει τις έμφυλες προκαταλήψεις. Ειδικά σε μια χώρα όπως η Ελλάδα, με μακροχρόνια και επίμονα προβλήματα γύρω από την ισότητα των φύλων, αξίζει να διαπιστωθεί εάν τα μέσα ενημέρωσης συμβάλλουν σε αυτό το πρόβλημα ή όχι. Η έρευνά μας κάνει ένα πρώτο μικρό βήμα προς την διερεύνηση αυτού του ζητήματος στο ελληνικό πλαίσιο.
Στη συνέχεια, παρουσιάζουμε ορισμένα βασικά προκαταρκτικά ευρήματα της έρευνάς μας με βάση τη μέτρηση της παρουσίας ανδρών και γυναικών σε τηλεοπτικά προγράμματα μεταξύ 10 και 27 Μαΐου 2024, καλύπτοντας ουσιαστικά το πρώτο μισό της προεκλογικής εκστρατείας για τις ευρωεκλογές του 2024. Το δείγμα μας περιλαμβάνει επτά (7) τηλεοπτικούς σταθμούς πανελλαδικής εμβέλειας, συμπεριλαμβανομένης της ΕΡΤ, καλύπτοντας έτσι το μεγαλύτερο μέρος της τηλεθέασης στην Ελλάδα, δίνοντάς μας μια αντιπροσωπευτική εικόνα του χώρου.[1] Εστιάζουμε ιδιαίτερα στους/στις πολιτικούς και τους/τις υποψηφίους/ες για τις επερχόμενες ευρωεκλογές, καθώς και στους/στις εμπειρογνώμονες/πανεπιστημιακούς και τους/τις δημοσιογράφους/σχολιαστές-στριες.
Γράφημα 1
Με μια πρώτη ματιά στη «μεγαλύτερη εικόνα», η αντίθεση ανισορροπία που προκύπτει είναι σαφής (βλέπε Γράφημα 1). Μεταξύ όλων των κατηγοριών που έχουν κωδικοποιηθεί, το 84,4% είναι άνδρες, με μόνο το 15,6% να είναι γυναίκες. Όσον αφορά ειδικότερα τους/ις υποψήφιους/ες ευρωβουλευτές για τις ευρωεκλογές του 2024, υπάρχει μια μικρή βελτίωση, με τους άνδρες στο 78,3% και τις γυναίκες στο 21,7% του δείγματος, να εξακολουθούν να υπολείπονται τρομερά από κάθε είδους ισόρροπη παρουσία. Είναι ενδιαφέρον ότι η παρουσία των γυναικών στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης, όπως καταγράφεται εδώ, τοποθετείται λίγο κάτω από το ποσοστό των γυναικών που εξελέγησαν στις ευρωεκλογές του 2019, ήτοι πέντε (5) σε σύνολο είκοσι ενός (21) ευρωβουλευτών, αντιπροσωπεύοντας έτσι το 23,8% των Ελλήνων ευρωβουλευτών. Αντικατοπτρίζει δε ακόμα πιο κοντά το ποσοστό των γυναικών που εκλέγονται στο ελληνικό κοινοβούλιο, το οποίο σήμερα ανέρχεται στο 22,7%, γεγονός που θα μπορούσε να αποτελεί ένδειξη ότι τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης προσαρμόζουν την παρουσία ανδρών και γυναικών στα προγράμματά τους σύμφωνα με την έμφυλη εκπροσώπηση στα εθνικά και ευρωπαϊκά νομοθετικά σώματα. Αν και το ερώτημα αν έκανε η «κότα το αυγό ή το αυγό την κότα» εδώ θα ήταν απολύτως εύλογο και θεμιτό.
Τόσο οι άνδρες όσο και οι γυναίκες εμφανίζονται περισσότερο στις βραδινές ειδήσεις και λιγότερο στα πρωινά προγράμματα. Ωστόσο, οι λίγες γυναίκες που τα καταφέρνουν να μιλήσουν στην τηλεόραση, κατανέμονται πιο ομοιόμορφα μεταξύ πρωινών και βραδινών ειδήσεων (βλ. Γράφημα 2), ενώ οι άνδρες εμφανίζονται πολύ περισσότερο στις βραδινές ειδήσεις. Υποθέτουμε ότι αυτό μπορεί να σχετίζεται με την τάση για «infotainement» και «ήπιες» ειδήσεις στις πρωινές εκπομπές, σε αντίθεση με τις πιο «σοβαρές» ή τις λεγόμενες «σκληρές» ειδήσεις των εμβληματικών ειδησεογραφικών προγραμμάτων των τηλεοπτικών καναλιών το βράδυ, οι οποίες φαίνεται να εμβαθύνουν περαιτέρω τα έμφυλα στερεότυπα (σε μια λογική «πιο σοβαρές ειδήσεις, πιο πολλοί άντρες σχολιαστές»).
Γράφημα 2
Προχωρώντας παραπέρα στην ανάλυση του δείγματός μας, παρατηρούμε ότι οι γυναίκες που εμφανίζονται στα τηλεοπτικά προγράμματα είναι (κατά σειρά εμφάνισης) κυρίως δημοσιογράφοι, λιγότερο ειδικοί/εμπειρογνώμονες, και ακόμη λιγότερο πανεπιστημιακοί και πολιτικοί, χωρίς καθόλου γυναίκες μεταξύ των συνδικαλιστών (τουλάχιστον στο έως τώρα συγκεντρωθέν δείγμα).
Γράφημα 3
Αυτά τα προκαταρκτικά ευρήματα νομίζουμε πως αναδεικνύουν ξεκάθαρα την έμφυλη ανισότητα στα ελληνικά μέσα ενημέρωσης ως ένα υπαρκτό πρόβλημα και μια σημαντική πρόκληση για τη δημοκρατία στη χώρα. Ακόμη και με τις υπάρχουσες νομοθετικές ρυθμίσεις για την ποσόστωση φύλου, που απαιτεί τουλάχιστον το 40% κάθε (ευρω-)ψηφοδελτίου να αποτελείται από το κάθε φύλο, φαίνεται ότι οι περισσότερες από τις γυναίκες υποψήφιες καθίστανται πρακτικά «αόρατες» στη δημόσια σφαίρα, καθώς δεν εμφανίζονται σε σχετικά τηλεοπτικά προγράμματα εθνικής εμβέλειας. Ακόμη και αν ορισμένες από αυτές τις υποψήφιες είναι πιο ενεργές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, εξακολουθούν να εισέρχονται στην εκλογική κούρσα από σημαντικά μειονεκτική θέση, καθώς οι άνδρες ομόλογοί τους απολαμβάνουν πολύ μεγαλύτερη προβολή στις τηλεοπτικές εκπομπές, οι οποίες παραμένουν μακράν η κυρίαρχη πηγή ειδήσεων μεταξύ των πολιτών/ψηφοφόρων σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία του Ευρωβαρόμετρου.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω ευρήματα, μαζί με τη συνολική αξιολόγηση του υλικού που έχουμε επεξεργαστεί και αναλύσει, διαπιστώνουμε ότι μέχρι στιγμής, η προεκλογική εκστρατεία που εκτυλίσσεται στην Ελλάδα, όπως αποτυπώνεται στα τηλεοπτικά δίκτυα, είναι συντριπτικά ανδροκρατούμενη, με τις γυναίκες να έχουν σημαντικά λιγότερες ευκαιρίες να εμφανιστούν στα μέσα ενημέρωσης. Επιπλέον, η εκστρατεία φαίνεται να επικεντρώνεται γύρω από τους αρχηγούς των κομμάτων, σχεδόν όλοι άνδρες (με εξαίρεση μία γυναίκα, τη Ζωή Κωνσταντοπούλου, αρχηγό του κόμματος Πλεύση Ελευθερίας), παρόλο που δεν είναι υποψήφιοι για τις ευρωεκλογές του 2024, γεγονός που καθιστά ακόμη πιο έντονη την έντονη ανισορροπία μεταξύ των φύλων. Αυτό, φυσικά, έχει να κάνει με το γεγονός ότι η αντιμετώπιση των ευρωεκλογών ως εθνικών αναμετρήσεων «δεύτερης τάξης» βρίσκει μια μάλλον ιδεοτυπική έκφραση στο ελληνικό πολιτικό πλαίσιο.
Μένει να δούμε αν αυτή η ανισορροπία θα αντικατοπτριστεί στην υπερεκπροσώπηση των ανδρών μεταξύ των Ελλήνων ευρωβουλευτών όταν βγουν τα αποτελέσματα, όπως έχει συμβεί και στο παρελθόν. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι απαιτείται περισσότερη έρευνα για την περαιτέρω ενίσχυση αυτής της ποσοτικής χαρτογράφησης της εκπροσώπησης/προβολής των φύλων στα μέσα ενημέρωσης, αλλά και να προχωρήσουμε πέρα από αυτήν. Μια τέτοια περαιτέρω έρευνα θα μπορούσε να περιλαμβάνει ποιοτικές αξιολογήσεις του τρόπου με τον οποίο οι άνδρες και οι γυναίκες υποψήφιοι και πολιτικοί παρουσιάζονται και πλαισιώνονται στα μέσα ενημέρωσης και, ακόμη πιο φιλόδοξα, διερευνήσεις πιθανών αιτιωδών σχέσεων μεταξύ τέτοιων ανισορροπιών εκπροσώπησης των φύλων στα μέσα ενημέρωσης και των προτιμήσεων που αποτυπώνονται στην εκάστοτε εκλογική κάλπη.
Τα ευρήματα που παρουσιάζονται σε αυτό το άρθρο βασίζονται στο ερευνητικό έργο του ΕΚΚΕ, «Gender (in)equality in Greek media & politics» (GenderINmediaGR), το οποίο βρίσκεται σε εξέλιξη. Ενώ λοιπόν είναι αντιπροσωπευτικά του χρονικού πλαισίου 10-27 Μαΐου, δεν είναι οριστικά, αφού ενδέχεται να υπάρξουν αλλαγές/αποκλίσεις καθώς προχωρά η έρευνα και το δείγμα μας εμπλουτίζεται με περισσότερα δεδομένα, καλύπτοντας ένα ευρύ φάσμα μέσων ενημέρωσης και ένα ακόμα μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά το Ίδρυμα Heinrich Böll, Γραφείο Θεσσαλονίκης, για τη χρηματοδότηση του έργου.
[1] Πιο συγκεκριμένα, αναλύσαμε πρωινές και βραδινές ενημερωτικές εκπομπές καθώς και τα κεντρικά δελτία ειδήσεων των εξής τηλεοπτικών σταθμών: ΕΡΤ1, ΑΝΤ1, MEGA, ΣΚΑΪ, STAR, OPEN και ALPHA. Για τα δελτία ειδήσεων η κωδικοποίηση αφορά μόνο σε παρουσίες με αναφορά στις εκλογές/την πολιτική επικαιρότητα.