Τα καστανοπερίβολα του Πάικου

Οι καστανεώνες στην Ελλάδα είναι δύο μορφών: οι ορεινοί, με καστανιές των δασών –αλλιώς καστανοπερίβολα– και οι πεδινοί, που δημιουργήθηκαν σε αγρούς. Στις πλαγιές του Πάικου, στην Κεντρική Μακεδονία, γύρω από τα χωριά Γρίβα, Κάρπη και Καστανερή, υπάρχει ένα δάσος περίπου 10.000 στρεμμάτων με καστανιές, αποτελούμενο από ιδιωτικές, κοινοτικές-δημοτικές αλλά και δημόσιες εκτάσεις. Από αυτά τα στρέμματα, περισσότερα από 6.500 καλλιεργούνται ενώ τα υπόλοιπα θεωρούνται «άγρια». Η καστανιά είναι ένα δέντρο αυτοφυές στο Πάικο, αλλά τα καστανοπερίβολα αυτά προέκυψαν τον προηγούμενο αιώνα, όταν μπολιάστηκαν οι άγριες καστανιές.

Τα κάστανα αποτελούν βασικό άξονα ανάπτυξης της ορεινής οικονομίας και επιβίωσης των κατοίκων της περιοχής του Πάικου και μεγάλο μέρος της παραγωγής εξάγεται. Το κύριο πρόβλημα, σύμφωνα με τους ίδιους τους καστανοπαραγωγούς, είναι ότι η κοινοτική νομοθεσία δεν προβλέπει ότι από το δάσος μπορεί να παραχθεί αγροτικό προϊόν. Επομένως, αυτό που ζητούν οι καστανοπαραγωγοί είναι να χαρακτηριστούν τα καστανοπερίβολα στους δασικούς χάρτες ως δενδρώδης καλλιέργεια, τουλάχιστον ως προς τη χρήση[1].

Προστατευόμενη περιοχή

Με τον κωδικό 9260 «Δάση Καστανιάς» η περιοχή Όρος Πάικο (GR1240009) καταλαμβάνει 11.160 στρέμματα δάση καστανιάς και αποτελεί μία εκ των 24 περιοχών του δικτύου NATURA 2000 στην Ελλάδα με αυτό τον οικότοπο. Η διαχείριση της προστατευόμενης περιοχής ανήκει στη Μονάδα Διαχείρισης Εθνικού Πάρκου Πρεσπών και Προστατευόμενων Περιοχών Δυτικής Μακεδονίας του Οργανισμού Φυσικού Περιβάλλοντος και Κλιματικής Αλλαγής (Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.), που εποπτεύεται από το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας.

Όπως αναφέρεται στον ιστότοπο του Ο.ΦΥ.ΠΕ.Κ.Α.: «Οι γεωργικές δραστηριότητες στο Πάικο όρος ανήκουν στο παρελθόν και ως αποτέλεσμα σήμερα υπάρχει μια μεγάλη ποικιλία οικοτόπων. Η αναδάσωση πολλών εγκαταλελειμμένων βοσκοτόπων και μικρών κομματιών πρώην γεωργικής γης δημιουργεί τώρα ένα τοπίο πλούσιας βλάστησης. Έτσι, η ποικιλομορφία των οικοτόπων που δημιουργούνται είναι ένα από τα πιο πολύτιμα χαρακτηριστικά της περιοχής. Η ποικιλότητα της δομής της βλάστησης και η γειτνίαση του Πάικου με την Τζένα και την κοιλάδα του Αξιού ποταμού δημιουργούν έναν κατάλληλο βιότοπο για αρκετά αρπακτικά. […] Η κύρια απειλή για τα δάση του όρους Πάικο είναι η συνεχώς εντατική παραγωγή ξυλείας. Το νότιο τμήμα του βουνού έχει υπερβόσκηση και έχει σοβαρές περιπτώσεις διάβρωσης του εδάφους. Λόγω της αυξανόμενης συγκομιδής ξυλείας, έχει αναπτυχθεί ένα πυκνό οδικό δίκτυο και πολλά εκτάρια έχουν αναδασωθεί με κωνοφόρα. Τα δάση λόγω κακοδιαχείρισης των προηγούμενων δεκαετιών απαιτούν ιδιαίτερη προσοχή για το μέλλον. […] Στο Πάικο είναι το μεγαλύτερο δάσος καστανιάς της Ελλάδας. […] Λόγω του κλίματος που επικρατεί στην περιοχή το κάστανο που παράγεται είναι ιδιαίτερα γλυκό και γευστικό»[2].

Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Καστανοπαραγωγών Πάικου

Ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Καστανοπαραγωγών Πάικου ιδρύθηκε το 2019 και σ’ αυτόν συμμετέχουν ως μέλη 27 από τους 150 περίπου παραγωγούς της περιοχής. Σκοπός του είναι αφενός η καλύτερη προώθηση, προβολή και αξιοποίηση του κάστανου και αφετέρου η ενδυνάμωση της συνεργασίας μεταξύ των παραγωγών με αντίστοιχη ενημέρωσή τους στα σχετικά θέματα του κάστανου και της καλλιέργειάς του. Σήμερα η υποδομή του συνεταιρισμού μπορεί να εξυπηρετήσει κατά μέσο όρο 250 τόνους από τους 1.000-1.200 τόνους που παράγει συνολικά η περιοχή, και ο συνεταιρισμός σχεδιάζει νέες υποδομές προκειμένου στο μέλλον να μπορεί να τους εξυπηρετήσει όλους. Συγκεκριμένα, το 2022 ο Συνεταιρισμός διαχειρίστηκε 270 τόνους κάστανου, από τους οποίους το 90% εξήχθη.

Από το 1997, την τελευταία Κυριακή του Οκτωβρίου πραγματοποιείται η ετήσια γιορτή κάστανου στο χωριό της Γρίβας, όπου βρίσκονται οι περισσότεροι καστανοπαραγωγοί. Η πρόεδρος του Αγροτικού Συνεταιρισμού Καστανοπαραγωγών Πάικου, Φωτεινή Βαϊρλή, θεωρεί πως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα είναι η γήρανση του πληθυσμού που ασχολείται με την καλλιέργεια κάστανου. Το κάστανο είναι αυτό που συγκρατεί τον πληθυσμό στην περιοχή και γι’ αυτό, όπως τονίζει η ίδια, έχει γίνει στροφή σε πιο οργανωμένες μεθόδους καλλιέργειας, ώστε να δοθεί ένα κίνητρο στους νέους να μείνουν στα χωριά, ενώ γίνονται προσπάθειες να υπάρξουν επενδύσεις στη μεταποίηση.

Μεταποίηση και προστασία του προϊόντος

Η μεταποίηση του κάστανου μπορεί να προσδώσει μεγάλη υπεραξία στο προϊόν, αλλά και να αυξήσει την περίοδο κατανάλωσής του. Προϊόντα μεταποίησης είναι το στεγνό κάστανο για τη μαγειρική και τη ζαχαροπλαστική, τα ηδύποτα όπως το μαροντσέλο ή η μπίρα από κάστανο, αρτοσκευάσματα φτιαγμένα από καστανάλευρο κ.ά. Όπως όμως εξηγεί ο Στέφανος Διαμαντής, τ. Τακτικός Ερευνητής του Ινστιτούτου Δασικών Ερευνητών Θεσσαλονίκης, το προϊόν κάστανου με τη μεγαλύτερη υπεραξία είναι το μαρόν γλασέ. Ωστόσο, προκειμένου να είναι βιώσιμη μια μεταποιητική επιχείρηση μαρόν γλασέ, χρειάζεται ακριβό μηχανολογικό εξοπλισμό και μεγάλες ποσότητες πρώτης ύλης. Γι’ αυτό και στην περιοχή του Πάικου, όπου έχουν γίνει κάποια δειλά βήματα μεταποίησης, υπάρχουν μόνο κάποιες μονάδες παρασκευής πουρέ (πολτοποιημένη σάρκα κάστανου) και κρέμας κάστανου (πουρές με πρόσθετα όπως γλυκόζη, βανίλια κ.ά.)[3].

Πέραν της μεταποίησης, ο Αγροτικός Συνεταιρισμός Καστανοπαραγωγών Πάικου συνεργάζεται με την Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς προκειμένου το κάστανο Πάικου να κατοχυρώσει τη σήμανση ποιότητας Προστασία Γεωγραφικής Ένδειξης (ΠΓΕ)[4].