Η Πράσινη Συμφωνία και ο μετασχηματισμός της κοινωνίας – Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία (ΚΑΛΟ)

Στα τέλη του 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα νέο Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία που περιλαμβάνει μέτρα για την τόνωση αυτού του τομέα και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αναγνωρίζοντας τη συμβολή των φορέων της Κοινωνικής Οικονομίας στην προώθηση της πράσινης μετάβασης, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο. Πρόκειται κυρίως για συνεταιρισμούς, κοινωνίες αλληλοβοήθειας (mutual benefit societies), ενώσεις (συμπεριλαμβανομένων των φιλανθρωπικών οργανώσεων), ιδρύματα και κοινωνικές επιχειρήσεις. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, στην Ευρώπη υπάρχουν 2,8 εκατομμύρια φορείς κοινωνικής οικονομίας, οι οποίοι απασχολούν 13,6 εκατομμύρια άτομα και προσφέρουν λύσεις σε βασικές προκλήσεις στις κοινωνίες μας.

Στα τέλη του 2021, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε ένα νέο Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία που περιλαμβάνει μέτρα για την τόνωση αυτού του τομέα και τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αναγνωρίζοντας τη συμβολή των φορέων της Κοινωνικής Οικονομίας στην προώθηση της πράσινης μετάβασης, ιδιαίτερα σε τοπικό επίπεδο

Αξίζει, σε αυτό το σημείο, να σταθούμε στη σχέση μεταξύ Κοινωνικής Οικονομίας και Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας, ή ΚΑΛΟ εν συντομία. Η ΚΑΛΟ αποτελεί τη σύνθεση ανάμεσα στις οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσουν οι επιχειρήσεις της κοινωνικής οικονομίας και τις πρακτικές που αναπτύσσουν οι πρωτοβουλίες της αλληλέγγυας οικονομίας. Αυτό γίνεται ακόμα πιο σαφές, εάν αναλύσουμε τα επιμέρους στοιχεία του όρου Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία[i]:

Με τον όρο κοινωνική οικονομία εννοούμε όλες τις οικονομικές δραστηριότητες που διεξάγονται από συλλογικές πρωτοβουλίες και διέπονται από τις εξής αρχές:

• Δίνουν προτεραιότητα στην εξυπηρέτηση των αναγκών των μελών τους, καθώς και της ευρύτερης κοινότητας, και όχι στο κέρδος.
• Έχουν αυτόνομη διοίκηση, δηλαδή αποφασίζουν αυτόνομα τον τρόπο λειτουργίας τους.
• Εφαρμόζουν δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων με βάση την αρχή «ένα μέλος – μία ψήφος», ανεξάρτητα από τη συνεισφορά του κάθε μέλους στο κεφάλαιο.
• Κατά τη διανομή των κερδών, προβάδισμα έχουν τα μέλη και οι εργαζόμενοι/εργαζόμενες έναντι του κεφαλαίου.

Η αλληλέγγυα οικονομία ενέχει περισσότερο τα χαρακτηριστικά κοινωνικού κινήματος:

• Δεν περιλαμβάνει μόνο τις δραστηριότητες που αναπτύσσουν οι επιχειρήσεις, αλλά και άλλες συλλογικές οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται από τους πολίτες (ακόμα κι αν δεν αποκτούν νομική μορφή, π.χ. παράλληλα νομίσματα).
• Δεν βασίζεται για τη βιωσιμότητά της αποκλειστικά στην αγορά, αλλά αντλεί πόρους και από τις πολιτικές αναδιανομής του κράτους και από τις σχέσεις αμοιβαιότητας που υπάρχουν μέσα στην κοινότητα αναφοράς.
• Στοχεύει συνήθως στην ευρύτερη κοινωνική ωφέλεια και όχι μόνο στην εξυπηρέτηση των συμφερόντων των μελών ενός εγχειρήματος.
• Χαρακτηρίζεται από μια πολιτική στόχευση, με την έννοια ότι επιχειρεί να μετασχηματίσει την υπάρχουσα κοινωνικοοικονομική οργάνωση.

Πλέον, χρησιμοποιείται όλο και συχνότερα ο όρος Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία – ΚΑΛΟ, σε μία προσπάθεια να τονιστεί η ώσμωση ανάμεσα στους δύο όρους και η μετασχηματιστική συστημική λογική τους.

Πώς μπορεί να συνεισφέρει η ΚΑΛΟ στην Πράσινη Συμφωνία;

Η ΚΑΛΟ είναι ένα ουσιαστικό εργαλείο για να αναιρέσουμε τα δομικά αίτια της σημερινής περιβαλλοντικής κρίσης και να διασφαλίσουμε ότι η πράσινη μετάβαση θα είναι κοινωνικά δίκαιη και συμπεριληπτική. Και αυτό γιατί, σε αντίθεση με τις επιχειρήσεις της κλασικής οικονομίας, οι οποίες στοχεύουν στη μεγιστοποίηση του κέρδους, οι επιχειρήσεις της ΚΑΛΟ:

• Έχουν στόχους πέραν του κέρδους, όπως κοινωνικούς (π.χ. κοινωνική ενσωμάτωση), πολιτιστικούς (π.χ. ενίσχυση τοπικών πολιτιστικών δράσεων), οικονομικούς (π.χ. συστήματα αμοιβαίας αποταμίευσης) και περιβαλλοντικούς (π.χ. δράσεις επαναχρησιμοποίησης). Με άλλα λόγια, πρωταρχικός στόχος των επιχειρήσεων ΚΑΛΟ δεν είναι το ατομικό οικονομικό κέρδος, αλλά το συλλογικό κοινωνικό όφελος.
• Έχουν δημοκρατική διακυβέρνηση και ισότιμη διανομή των κερδών και των κινδύνων. Σε αντίθεση με τις κλασικές επιχειρήσεις των απρόσωπων μετόχων, των διαφόρων funds και των πλουσιοπάροχα αμειβόμενων (αλλά ανεύθυνων σε περίπτωση κατάρρευσης) μελών του ΔΣ, στα εγχειρήματα ΚΑΛΟ οι μέτοχοι είναι πραγματικοί άνθρωποι, οι οποίοι συνήθως εργάζονται για το εγχείρημα ΚΑΛΟ, εκλέγουν δημοκρατικά το ΔΣ και μπορούν να συμμετάσχουν σε αυτό, είναι συνυπεύθυνοι για τις ζημίες, είναι αλληλέγγυοι με τα άλλα μέλη και άλλες παρόμοιες πρωτοβουλίες, διαμοιράζονται με ισότητα τα κέρδη και συναποφασίζουν για το πώς θα διαμοιραστούν ή πού θα κατευθυνθούν τα τυχόν πλεονάσματα.
• Είναι ενσωματωμένες στον τόπο και τον χρόνο. Τα περισσότερα εγχειρήματα ΚΑΛΟ ξεκινούν για να αντιμετωπίσουν ένα τοπικό πρόβλημα και, καθώς τα μέλη είναι και ιδιοκτήτες, το «μερίδιο» στην επιχείρηση ΚΑΛΟ, που συνηθέστερα έχει τη μορφή της συνεταιριστικής μερίδας, δεν μπορεί εύκολα να πωληθεί/ μεταβιβαστεί σε κάποιον τρίτο, παρά μόνο με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης. Επιπλέον, πολύ συχνά τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ συνεργάζονται με τοπικούς παραγωγούς/προμηθευτές και έχουν τοπικούς χρήστες/αποδέκτες. Γι’ αυτόν τον λόγο είναι «δεμένες» με τον τόπο, όπως είναι δεμένες και με τον χρόνο: βασικό μέλημα των μελών των εγχειρημάτων ΚΑΛΟ είναι πώς η δράση τους θα επηρεάσει και θα αλλάξει το μέλλον του τόπου και της κοινότητάς τους, και πώς αυτό θα επιτευχθεί με σεβασμό στο παρελθόν.

Ενισχύοντας την ΚΑΛΟ στην Ελλάδα

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεύθυνσης Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας, στην Ελλάδα στα τέλη του 2022 υπήρχαν 1.834 ενεργά εγχειρήματα ΚΑΛΟ. Ωστόσο, τα παραπάνω στοιχεία αντικατοπτρίζουν μόνο ένα μέρος του πανοράματος της ΚΑΛΟ στην Ελλάδα. Αυτό συμβαίνει γιατί στην Ελλάδα παρατηρείται το φαινόμενο της κατακερματισμένης συνεταιριστικής νομοθεσίας[ii], το οποίο με απλά λόγια σημαίνει ότι υπάρχουν διαφορετικές μορφές που διέπονται από διαφορετικούς νόμους, εποπτεύονται από διαφορετικές αρχές και καταχωρούνται σε διαφορετικά μητρώα. Έτσι, λοιπόν, δεν μπορούμε να έχουμε μια συνολική εικόνα των εγχειρημάτων με νομική μορφή (π.χ. Κοινωνικές Συνεταιριστικές Επιχειρήσεις, Συνεταιρισμοί Εργαζομένων, Αγροτικοί Συνεταιρισμοί, Δασεργατικοί Συνεταιρισμοί, Αστικοί Συνεταιρισμοί, Ιδρύματα, Σύλλογοι, Ενεργειακές Κοινότητες, κ.ο.κ.), των τομέων δραστηριοποίησής τους, του κύκλου εργασιών τους, των Ετήσιων Μονάδων Εργασίας (ΕΜΕ) τους και της συμβολής της ευρύτερης Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας στο ΑΕΠ της Ελλάδας. Δεδομένων των παραπάνω, προτείνονται σχετικά μέτρα για τη χαρτογράφηση και ενίσχυση των εγχειρημάτων ΚΑΛΟ:

• Ενοποίηση της συνεταιριστικής νομοθεσίας, είτε με έναν Νόμο-Πλαίσιο, όπως στην περίπτωση της Γαλλίας, είτε ακόμη και με τη δημιουργία ενός κώδικα νομοθεσίας για την ΚΑΛΟ, παρόμοια με τον Συνεταιριστικό Κώδικα της Πορτογαλίας.
• Αξιοποίηση διαθέσιμων θεσμικών εργαλείων, όπως ενδεικτικά: α) η παραχώρηση κινητής και ακίνητης περιουσίας, β) οι δημόσιες συμβάσεις κοινωνικής αναφοράς, γ) οι προγραμματικές συμβάσεις ανάμεσα σε εγχειρήματα ΚΑΛΟ και φορείς του δημοσίου, δ) η ενίσχυση φορέων ΚΑΛΟ από τη Δημόσια Υπηρεσία Απασχόλησης (ΔΥΠΑ) και η επιχορήγηση φορέων ΚΑΛΟ μέσω των Περιφερειακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων.
• Περαιτέρω θεσμικές κινήσεις για α) την ενεργοποίηση του Ταμείου Κοινωνικής Οικονομίας, που αν και έχει νομοθετηθεί δεν έχει λειτουργήσει, β) την επαναλειτουργία του προγράμματος των Κέντρων Στήριξης Φορέων ΚΑΛΟ[iii], και γ) την εκπόνηση Δημοτικών ή/και Περιφερειακών Στρατηγικών και Επιχειρησιακών Σχεδίων για την ΚΑΛΟ από τους αρμόδιους Οργανισμούς Τοπικής Αυτοδιοίκησης[iv] σε συνεργασία με Ενώσεις Φορέων ΚΑΛΟ[v].

Πέραν των παραπάνω και σύμφωνα με εξελίξεις που παρατηρούνται τόσο στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή όσο και σε διάφορες τοπικές αρχές ανά τον κόσμο, υπάρχει μια σειρά προτάσεων που θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάπτυξη βοηθητικών δημόσιων πολιτικών για την ΚΑΛΟ:

• Μετακίνηση της Διεύθυνσης Κοινωνικής και Αλληλέγγυας Οικονομίας από το Υπουργείο Εργασίας στο Υπουργείο Ανάπτυξης, ακολουθώντας τη λογική της ενσωμάτωσης της ΚΑΛΟ σε όλους τους τομείς, αντί της εστίασης μόνο στο εργασιακό σκέλος. Ενδεικτικά, το Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία εκπονήθηκε από τη Γενική Διεύθυνση Εσωτερικής Αγοράς, Βιομηχανίας, Επιχειρηματικότητας και ΜΜΕ (DG GROW) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.
• Η ενσωμάτωση (integration and mainstreaming) της ΚΑΛΟ σε αναπτυξιακά, περιβαλλοντικά και πολιτισμικά[vi] σχέδια, προγράμματα και στρατηγικές, τόσο σε τοπικό όσο και σε εθνικό επίπεδο.
• Δημιουργία ευνοϊκού πλαισίου μεταβιβάσεων/εξαγορών επιχειρήσεων από τα εργαζόμενα άτομα (workers’ buyout) και μετατροπής τους σε εγχειρήματα ΚΑΛΟ σε περιπτώσεις πτώχευσης και συνταξιοδότησης, με την υποστήριξη φορέων του Δημοσίου (π.χ. ΔΥΠΑ), χρηματοδοτικών φορέων (π.χ. συνεταιριστικές τράπεζες) και υποστηρικτικών φορέων για εγχειρήματα ΚΑΛΟ σε θέματα εκπαίδευσης και συμβουλευτικής.
• Σύμπραξη του δημόσιου τομέα με εγχειρήματα ΚΑΛΟ (π.χ. δημοτική αρχή με Ένωση Φορέων ΚΑΛΟ) για τη δημιουργία υποδομών ως κοινά, όπως ενδεικτικά α) η δημιουργία κεντρικού σημείου (hub) για τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ του δήμου και η διαχείρισή του από τα ίδια τα εγχειρήματα, β) η συμμετοχή δημόσιων φορέων σε εκστρατείες δημόσιας συμμετοχικής χρηματοδότησης (civic crowdfunding) για έργα με κοινωνικό, περιβαλλοντικό ή/και πολιτισμικό αντίκτυπο που υλοποιούνται από τυπικά και άτυπα εγχειρήματα ΚΑΛΟ μέσα από σχετικές πλατφόρμες.

Καλές πρακτικές: Κάν’ το όπως το Από Κοινού – Κοινωνικός Συνεταιρισμός Αυτάρκειας, Κρήτη (Ελλάδα)

Το Από Κοινού είναι ένας κοινωνικός συνεταιρισμός που ιδρύθηκε στο Ηράκλειο Κρήτης το 2013. Πρόκειται για ένα συνεργατικό εγχείρημα οριζόντιας ιεραρχίας που δραστηριοποιείται στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων, από καλλιέργειες μικρής κλίμακας με οικολογικές και απολύτως φυσικές μεθόδους. Όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται συλλογικά σε τακτικές εβδομαδιαίες συνελεύσεις μελών, εργαζόμενων και εθελοντών του συνεταιρισμού, και ο συνεταιρισμός υιοθετεί τις αρχές της ηθικής και δίκαια αμειβόμενης εργασίας. Από τα προϊόντα που παράγονται, φρέσκα και εποχικά, ένα μέρος διανέμεται κατ’ οίκον στους υποστηρικτές του συνεταιρισμού, ένα δεύτερο μέρος κατευθύνεται στο εστιατόριο του Από Κοινού στο κέντρο του Ηρακλείου και, τέλος, ένα άλλο μέρος χρησιμοποιείται στην παραγωγή τυποποιημένων/συσκευασμένων προϊόντων υψηλής διατροφικής αξίας που διατίθενται προς πώληση. Παράλληλα, το Από Κοινού δραστηριοποιείται στο πεδίο του πολιτισμού (με διοργάνωση και συμμετοχή σε σεμινάρια, εκθέσεις και συζητήσεις), της εκπαίδευσης (μέσα από τη συνεργασία με το παιδικό εργαστήρι ελεύθερης εκπαίδευσης της ΚΟΙΝΣΕΠ «Παιδόκηπος»), αλλά και της κοινωνικής αλληλεγγύης (μέσω της υποστήριξης ευάλωτων κοινωνικών ομάδων).

Πλατφόρμα κοινοτικής χρηματοδότησης goteo.org

Το Goteo είναι ένας δικτυακός τόπος συγκέντρωσης χρημάτων (crowdfunding) που επικεντρώνεται σε πρότζεκτ τα οποία προωθούν τα κοινά, τον ανοιχτό κώδικα και την ελεύθερη γνώση.