Η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία ως στρατηγική μετριασμού της Κλιματικής Κρίσης

Το πρόβλημα με την κυρίαρχη καπιταλιστική επιχείρηση

Η κλιματική κρίση προκαλείται από ένα οικονομικό σύστημα που στοχεύει στην αέναη αύξηση της παραγωγής και της κατανάλωσης. Η αύξηση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών οδηγεί σε μεγαλύτερες επιπτώσεις στο περιβάλλον: περισσότερες εξορύξεις πόρων και μεγαλύτερη ρύπανση, συμπεριλαμβάνοντας την εκπομπή περισσότερων αερίων του θερμοκηπίου. Επιπλέον, στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη οικονομία, η μεταφορά τεράστιων ποσοτήτων αγαθών μεταξύ των ηπείρων, αυξάνει σημαντικά τα ήδη υπάρχοντα προβλήματα: τόσο άμεσα, μέσω της καύσης ορυκτών καυσίμων κατά τη μεταφορά όσο και έμμεσα, με την κατασκευή υποδομών μεταφορών (όλο και περισσότεροι δρόμοι, αερολιμένες κ.λπ.).

Σημαντικός παράγοντας στη διαδικασία αυτή είναι η καπιταλιστική επιχείρηση, συνήθως μια ανώνυμη εταιρεία. Σκοπός μιας τέτοιας επιχείρησης είναι η αύξηση της αξίας των μετοχών ή, με άλλα λόγια, η συσσώρευση κεφαλαίου. Η επιτυχία της μετράται επομένως από τα οικονομικά της κέρδη, ανεξάρτητα από το αν τα κέρδη αυτά έχουν πραγματοποιηθεί εις βάρος της φύσης, του κλίματος ή της ανθρώπινης κοινότητας. Για να καταλάβει όλο και μεγαλύτερο μερίδιο αγοράς, μια τέτοια επιχείρηση τείνει να αναπτύσσεται αυξάνοντας τον όγκο παραγωγής της και τα περιουσιακά της στοιχεία (π.χ. τον αριθμό των εργοστασίων της). Αυτό ονομάζεται "επιταγή της ανάπτυξης”. Μια καπιταλιστική επιχείρηση τείνει επίσης να επεκτείνει τις δραστηριότητές της σε άλλες χώρες. Κι όλα αυτά, χωρίς να λαμβάνει υπόψη της τις επιπτώσεις της ανάπτυξης και της επέκτασής της στο περιβάλλον και στις τοπικές κοινότητες. Μια τέτοιου είδους επιχείρηση συνήθως δεν ενδιαφέρεται ούτε και για την πραγματική χρησιμότητα και ποιότητα των προϊόντων της. Αντιθέτως, συχνά χρησιμοποιεί τη διαφήμιση για να κάνει ένα άχρηστο προϊόν ή υπηρεσία να φαίνονται αναγκαία και πραγματικά απαραίτητα. Από τη σκοπιά της καπιταλιστικής επιχείρησης, το σημαντικό είναι να δημιουργηθεί ζήτηση. Από τη σκοπιά του πλανήτη, μια τέτοια προσέγγιση είναι σπάταλη και παράλογη.

Στις καπιταλιστικές αγορές, οι πραγματικές ανάγκες συχνά δεν ικανοποιούνται, ενώ δημιουργούνται πολλά άχρηστα προϊόντα. Αυτό συμβαίνει διότι ότι πολλοί άνθρωποι δεν είναι σε θέση να πληρώσουν για αγαθά ή υπηρεσίες που πραγματικά έχουν ανάγκη. Αυτό οδηγεί σε εκκλήσεις για περισσότερη ανάπτυξη, έτσι ώστε ο πλούτος που παράγουν οι επιχειρήσεις να διαχυθεί και η φτώχεια να μειωθεί. Ωστόσο, αυτό συμβαίνει σπάνια στην πράξη, καθώς στις κυρίαρχες οικονομίες το χάσμα ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς συνεχίζει να μεγαλώνει.

Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά καθιστούν την καπιταλιστική επιχείρηση (την κινητήρια δύναμη της οικονομικής ανάπτυξης, της οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της σπάταλης παραγωγής) βασικό παράγοντα της υποβάθμισης του περιβάλλοντος και της κλιματικής αλλαγής.

Κοινωνική αλληλέγγυα οικονομία. Το μονοπάτι προς έναν πιο δροσερό και πράσινο πλανήτη

Η Kοινωνική Aλληλέγγυα Oικονομία (ΚΑΛΟ), από την άλλη πλευρά, είναι πολύ λιγότερο επιθετική απέναντι στη φύση και καταστροφική για το κλιματικό σύστημα. Γιατί συμβαίνει αυτό; Οι λόγοι είναι πολλοί:

1. Στοχεύοντας πέρα από τα κέρδη: Ενώ μια τυπική καπιταλιστική επιχείρηση έχει ως κύριο στόχο της το οικονομικό κέρδος, η ΚΑΛΟ έχει άλλους στόχους πέρα από το κέρδος. Αυτοί μπορεί να είναι κοινωνικοί, όπως η κοινωνική ένταξη ή η φροντίδα για τους ηλικιωμένους, πολιτιστικοί, όπως οι εκδόσεις βιβλίων ή οι τοπικές θεατρικές ομάδες, οικονομικοί, όπως τα ιδρύματα αμοιβαίων αποταμιεύσεων και πίστωσης ή περιβαλλοντικοί, όπως η ανακύκλωση, η επαναχρησιμοποίηση ή η βιολογική καλλιέργεια. Πολύ συχνά, η ΚΑΛΟ υπηρετεί τα μέλη της ή μια συγκεκριμένη ομάδα ανθρώπων ή έναν τόπο - φροντίζοντας ίσως και για τη φυσική ή πολιτισμική κληρονομιά του. Οι δραστηριότητες, τα προϊόντα και οι υπηρεσίες της ανταποκρίνονται σε πραγματικές ανάγκες, ενώ συχνά η ΚΑΛΟ βρίσκει τρόπους να εξυπηρετηθούν ομάδες ανθρώπων που δεν έχουν πρόσβαση σε ορισμένες υπηρεσίες της αγοράς. Όταν ικανοποιούνται οι πραγματικές ανάγκες, δημιουργείται πραγματικός πλούτος (στη σφαίρα της κοινότητας, του πολιτισμού και του περιβάλλοντος) και μειώνεται η πολιτική και οικονομική πίεση για μεγαλύτερη οικονομική ανάπτυξη (για την ικανοποίηση των ανεκπλήρωτων αναγκών). Ταυτόχρονα, καθώς η ΚΑΛΟ δεν αποσκοπεί στο κέρδος με κάθε κόστος, έχει τη δυνατότητα να επιδείξει μεγαλύτερη ευαισθησία σε πιθανές αρνητικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων της. Τέτοιες αρνητικές επιπτώσεις συνιστούν το κρυφό κόστος που «πληρώνει» η φύση, οι εργαζόμενοι ή οι ανθρώπινες κοινότητες όταν μια επιχείρηση προσπαθεί συνεχώς να ενισχύσει την «αποτελεσματικότητά» της χρησιμοποιώντας, για παράδειγμα, φθηνή εργασία, μειώνοντας το εργατικό της δυναμικό λόγω της αυτοματοποίησης ή επεκτείνοντας τις δραστηριότητές της σε χώρες με χαμηλά επίπεδα περιβαλλοντικής προστασίας.

2. Η δημοκρατική διοίκηση και η ισότιμη κατανομή των κερδών και των κινδύνων: Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες επιχειρήσεις, η ΚΑΛΟ συνήθως δεν έχει μετόχους. Επομένως, η δομή της δεν είναι του τύπου ένα ευρώ-μία ψήφος, όπου όσο περισσότερες μετοχές της εταιρείας κατέχει κάποιο άτομο, τόσο περισσότερη δύναμη και ψήφους έχει για να καθορίσει τις δραστηριότητες και τις στρατηγικές της εταιρείας. Αντ 'αυτού, η ΚΑΛΟ τείνει να έχει τη δομή ένα μέλος-μία ψήφος: τα μέλη συμμετέχουν ισότιμα και άμεσα στη λήψη αποφάσεων ή εκλέγουν, με δημοκρατικό τρόπο, εκπροσώπους σε ένα όργανο λήψης αποφάσεων. Η δημοκρατική διοίκηση ευθυγραμμίζεται στενά με την αυτόνομη δομή ιδιοκτησίας: σε πολλά εγχειρήματα ΚΑΛΟ, τα άτομα που εργάζονται στην επιχείρηση είναι επίσης ιδιοκτήτες της.

Μια τέτοια δημοκρατική και αυτόνομη δομή ιδιοκτησίας έχει πολλές προεκτάσεις. Σε ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ, τα μέλη ή οι εργαζόμενοι/ες δεν ελέγχονται από ιδιοκτήτες και αφεντικά. Αντίθετα, οι ίδιοι καταγράφουν την πρόοδο και αποφασίζουν για τις λειτουργίες και τους στόχους του οργανισμού τους. Αυτό αλλάζει τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αισθάνονται και σκέφτονται  τη δουλειά τους. Νοιώθουν ότι έχουν περισσότερο έλεγχο της ζωής τους και η δουλειά τους τους «γεμίζει» περισσότερο: ικανοποιεί συχνά τις ανάγκες τους για νόημα, αναγνώριση και δημιουργικότητα. Αυτό καθιστά τα άτομα αυτά λιγότερο επιρρεπή σε καταναλωτικούς τρόπους ζωής, οι οποίοι χρησιμοποιούν συχνά τεχνητούς τρόπους ικανοποίησης των αναγκών, όπως τα ψώνια. Κι αυτό είναι κάτι εξίσου καλό για το περιβάλλον.

Τα μέλη ενός εγχειρήματος ΚΑΛΟ συνήθως δεν προσδοκούν να λάβουν αυτόματα τα μερίσματα  στο τέλος του έτους. Η απόφαση σχετικά με τον τρόπο που θα χρησιμοποιηθεί το κέρδος (ή το πλεόνασμα, όπως μας έμαθε η μαρξική σκέψη) που δημιουργήθηκε λαμβάνεται με δημοκρατικό τρόπο από τα μέλη. Μπορεί να διανεμηθεί στα μέλη, ίσως ανάλογα με το πόση εργασία προσέφεραν κατά τη διάρκεια του έτους. Όμως μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί για την ανασύσταση εκείνων των κοινοτήτων και των φυσικών πόρων που επέτρεψαν τη δημιουργία του πλούτου. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί με αλληλέγγυο τρόπο για να υποστηρίξει άλλα εκκολαπτόμενα εγχειρήματα της ΚΑΛΟ, προκειμένου να ενισχυθεί το κίνημα (ή μπορεί φυσικά να χρησιμοποιηθεί για περαιτέρω επέκταση και ανάπτυξη της ΚΑΛΟ, και θα συζητήσουμε τη διάσταση αυτή παρακάτω). Tο κέρδος χρησιμοποιείται, επομένως, συχνά για καλό σκοπό, όπως για την υποστήριξη των φυσικών συστημάτων από τα οποία εξαρτόμαστε. Το χρήμα εδώ γίνεται «υπηρέτης» και όχι «αφέντης». Το γεγονός ότι σε ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ τα κέρδη δεν επιστρέφουν αυτόματα σε μερίσματα για τους επενδυτές (κάτι που συμβαίνει σε μια κανονική καπιταλιστική επιχείρηση) είναι επίσης θετικό για τη μετάβαση σε ένα πιο δροσερό και πράσινο πλανήτη: Φρενάρει τη συσσώρευση κεφαλαίου (όπου συνήθως οι επενδυτές αποκομίζουν κέρδος και το επενδύουν σε νέα, ίσως προβληματικά σχέδια, αποκομίζουν πάλι κέρδος, επενδύουν και πάλι, κλπ.) κι επομένως και την καταστροφή του πλανήτη από την αέναα επεκτεινόμενη, συχνά χωρίς νόημα, «ανάπτυξη». Επιπλέον, με την ακριβοδίκαιη κατανομή των κερδών, οι φορείς ΚΑΛΟ συμβάλλουν στην κοινωνική ισότητα, κάτι που μειώνει τις πιέσεις για περισσότερη οικονομική ανάπτυξη.

3. Μια διαφορετική αντίληψη για βασικούς τομείς της οικονομίας: Η αρχή της ισότητας και της αλληλεγγύης, που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της ΚΑΛΟ, είναι ιδιαίτερα σημαντική στον τομέα της διατροφής και της γεωργίας. Σήμερα, τα μικρά οικογενειακά αγροκτήματα είναι πολύ σημαντικά όσον αφορά τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, της πολιτιστικής πολυμορφίας, της γενετικής ποικιλότητας, της απασχόλησης, της επισιτιστικής ασφάλειας και της τοπικής τεχνογνωσίας. Παρά την περιβαλλοντική σημασία των μικρών αγροκτημάτων, για διάφορους κοινωνικοοικονομικούς λόγους, ο αριθμός τους μειώνεται σταθερά. Η κατάσταση είναι ακόμα πιο δύσκολη για τα μικρά βιολογικά αγροκτήματα, τα οποία χρειάζονται εντατική εργασία. Αυτό αυξάνει το κόστος τους και καθιστά πιο δύσκολη την επιβίωσή τους. Πολλά εγχειρήματα ΚΑΛΟ διατηρούν δεσμούς με μικρούς τοπικούς βιοκαλλιεργητές, μοιράζοντας τους κινδύνους που αντιμετωπίζουν (όπως κακοκαιρία ή ξηρασία, παράσιτα κλπ., που μπορεί να μειώσουν τις αποδόσεις τους) και προσφέροντας προκαταβολές και σταθερή ζήτηση για τα προϊόντα τους. Η στήριξη μικρών οικογενειακών και μικρών βιολογικών αγροκτημάτων αποτελεί βασική δραστηριότητα των δικτύων ΚΑΛΟ. Από τη σκοπιά της υπερθέρμανσης του πλανήτη, οι άμεσες σχέσεις κοινότητας-αγροκτήματος και γενικότερα οι αγροτο-οικολογικές πρακτικές εντός της ΚΑΛΟ είναι ιδιαίτερα σημαντικές για την επισιτιστική ασφάλεια (σημαντικά συστατικά της οποίας είναι η τοπική τεχνογνωσία και η γενετική ποικιλομορφία) και για την ανθεκτικότητα της γεωργίας ενόψει της αναμενόμενης παγκόσμιας αύξησης των κοινωνικοοικονομικών αναταραχών. Ένας άλλος βασικός τομέας όπου απαιτείται η παρουσία της ΚΑΛΟ είναι τα ιδρύματα αμοιβαίων αποταμιεύσεων και πίστωσης καθώς και η κοινωνική τραπεζική. Οι κυρίαρχοι τραπεζικοί κλάδοι τροφοδοτούν την οικονομική ανάπτυξη και την κλιματική αλλαγή με πολλούς τρόπους, μεταξύ άλλων επενδύοντας συχνά σε περιβαλλοντικά επιβλαβείς δραστηριότητες. Τα τραπεζικά και πιστωτικά ιδρύματα ΚΑΛΟ συμβάλλουν στη διοχέτευση χρημάτων σε λιγότερο βλαβερές κατευθύνσεις, περιορίζοντας τις αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις των επενδύσεων.

4. Μια διαφορετική αντίληψη για τη μεγέθυνση/ανάπτυξη: Σε αντίθεση με τις κυρίαρχες καπιταλιστικές επιχειρήσεις, οι οργανισμοί ΚΑΛΟ δεν υποχρεούνται να αναπτυχθούν για να μεγιστοποιήσουν τα κέρδη των μετόχων. Αυτό οφείλεται στη στόχευση πέρα από τα κέρδη, όπως προαναφέρθηκε, καθώς και στην οργανωτική τους δομή · πολλοί οργανώνονται ως συνεταιρισμοί και στους συνεταιρισμούς η αξία των μετοχών συνήθως δεν αυξάνεται μαζί με την αξία της επιχείρησης. Επομένως, οι φορείς ΚΑΛΟ δεν υπόκεινται, κατά κανόνα, στην επιτακτική ανάγκη ανάπτυξης που περιγράψαμε παραπάνω και η οποία αποτελεί έναν από τους παράγοντες που ωθούν στην κλιματική αλλαγή και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Εάν ένας φορέας ΚΑΛΟ αποφασίσει να επεκτείνει τις δραστηριότητές του, συνήθως δεν το κάνει επειδή πρέπει να αναπτυχθεί με κάθε κόστος. Πολλά εγχειρήματα ΚΑΛΟ δεν επιθυμούν να αναπτυχθούν πέρα από ένα ορισμένο όριο. Συχνά, αυτό έχει να κάνει με ανησυχίες σχετικά με την υπευθυνότητα των μελών και με τη δέσμευσή τους στο εγχείρημα: αυτά τα δύο είναι πιο δύσκολο να διατηρηθούν όταν το εγχείρημα μεγαλώσει και αποδυναμωθούν οι προσωπικοί δεσμοί μεταξύ των μελών. Αντί της μεγέθυνσης, ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ μπορεί να αποφασίσει από ένα σημείο και μετά να στηρίξει επιχειρήσεις παρακλάδια: νέα μικρά εγχειρήματα που προσομοιάζουν στο αρχικό ή σε άλλα παρόμοιου τύπου, τα οποία μοιράζονται τον ίδιο στόχο και διατηρούν τα πλεονεκτήματα της μικρής κλίμακας. Μια άλλη εναλλακτική για την ανάπτυξη μιας ομάδας ή ενός οργανισμού είναι αυτό που ο θεωρητικός της ΚΑΛΟ Peter Utting έχει ονομάσει «εγκαρσιότητα» (transversality). Η εγκαρσιότητα λαμβάνει χώρα όταν τα εγχειρήματα της ΚΑΛΟ αναπτύσσονται σε διάφορους τομείς, δημιουργούν οργανισμούς δεύτερης και τρίτης βαθμίδας, ενδιάμεσους οργανισμούς και δίκτυα, επιτρέποντας έναν ουσιαστικό αμοιβαίο διάλογο, συντονισμό και επικοινωνία με το δημόσιο τομέα σε θέματα όπως η χρηματοδότηση και η νομοθεσία. Ένα τέτοιο αναδυόμενο οικονομικό τοπίο μικρών, τοπικά ριζωμένων, δικτυωμένων και συνεργαζόμενων οντοτήτων ΚΑΛΟ μπορεί να είναι πιο ανθεκτικό και αξιόπιστο έναντι των συστημικών αναταραχών που προκαλούνται από την κλιματική αλλαγή από τις μεγάλες, ανεξέλεγκτες και ανταγωνιστικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις, που περιορίζονται μόνο από τις επιταγές του κέρδους.

5. Τοπικοποίηση και εδραίωση στον τόπο και το χρόνο: Πολλά εγχειρήματα ΚΑΛΟ ξεκινούν ως οργανώσεις της κοινωνικής βάσης με στόχο την αντιμετώπιση ενός τοπικού προβλήματος. Επιπλέον, πολλά έχουν μια συνεταιριστική (ή παρόμοια) δομή, πράγμα που σημαίνει ότι τα μερίδια μετοχών της επιχείρησης δεν είναι μεταβιβάσιμα: ο ιδιοκτήτης-μέλος, συνήθως δεν μπορεί να πουλήσει απευθείας το μερίδιό του σε κάποιο άλλο άτομο. Αυτό εμποδίζει την κερδοσκοπία και ενθαρρύνει τη μακράς διάρκειας συμμετοχή. Επομένως, τα μέλη των οργανισμών ΚΑΛΟ τείνουν, για πολλούς λόγους, να έχουν μια ισχυρή και μακροχρόνια δέσμευση με τον τόπο τους. Με άλλα λόγια, είναι ριζωμένοι στον τόπο. Συχνά, είναι και «ριζωμένοι στο χρόνο»: η στάθμιση των μακροχρόνιων επιπτώσεων της δραστηριότητάς τους καθώς και το «μέλλον» του τόπου και της κοινότητας «τους» (καθώς και ο σεβασμός στο παρελθόν τους) έχει καθοριστική σημασία στη λήψη αποφάσεων από μεριάς τους. Και μια σημαντική πτυχή της δραστηριότητας πολλών εγχειρημάτων ΚΑΛΟ είναι η «επανα-τοπικοποίηση»: μια τάση μείωσης της απόστασης μεταξύ καταναλωτών και παραγωγών, ανοικοδόμησης των τοπικών κοινοτήτων και των οικονομιών τους και τοποθέτησης φραγμών στις εκροές τοπικών υλικών και ενέργειας. Η δέσμευση στον τόπο, το ρίζωμα στο χρόνο και η επανα-τοπικοποίηση έχουν πολλές θετικές επιπτώσεις στο μετριασμό της κλιματικής αλλαγής και την προσαρμογή σε αυτή. Για παράδειγμα, οι περισσότερο τοπικοποιημένες οικονομικές, υλικές και ενεργειακές ροές είναι λιγότερο σπάταλες (μετριασμός της κλιματικής αλλαγής) και μπορούν να συμβάλουν στην ανθεκτικότητα ενόψει παγκόσμιων αναταραχών (προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή). Το ίδιο ισχύει και για τις πιο συνεκτικές και ζωντανές κοινότητες. Και η προσήλωση στις μακροχρόνιες και σύνθετες επιπτώσεις των οικονομικών αποφάσεων αποτελεί βασικό στοιχείο της περιβαλλοντικής βιωσιμότητας.

Συμπέρασμα

Το συμπέρασμα είναι σαφές: για να σταθεροποιήσουμε το κλίμα και να περιορίσουμε την καταστροφή του φυσικού μας περιβάλλοντος, πρέπει να υποστηρίξουμε την ανάδυση εγχειρημάτων  κοινωνικής αλληλέγγυας οικονομίας, καθώς και των ενδιάμεσων οργανώσεων και δικτύων τους. Αποτελούν σημαντικό κομμάτι του κοινωνικο-οικολογικού μετασχηματισμού που απαιτείται για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής καταστροφής.