Στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, για τις περιόδους τουλάχιστον που η ανακάλυψη της γραφής επέτρεψε τη διάσωση ιστορικών δεδομένων, έχει καταγραφεί ένας μεγάλος αριθμός πανδημιών, που οφείλονται σε νέους ιούς και ασθένειες. Με πιο χαρακτηριστική, ίσως, αυτή της ισπανικής γρίπης, όπως έμεινε στην ιστορία και στη συλλογική μνήμη των περισσότερων συμπολιτών μας, για πολλούς και ποικίλους λόγους και αιτίες: είτε για λόγους γεωγραφικής ή χρονικής εγγύτητας, είτε εξαιτίας του μεγάλου αριθμού θυμάτων, είτε λόγω της οικονομικής καταστροφής που ακολούθησε.
Σε καθεμιά από τις παραπάνω περιπτώσεις, η αποτίμηση της έκτασης της πανδημικής κρίσης βασιζόταν σε δύο κυρίως αριθμητικά στοιχεία: στο πλήθος των ανθρώπων που μολύνθηκαν και στον αριθμό των θανάτων. Και σε ένα επιπλέον στοιχείο, που προστέθηκε σε δεύτερο χρόνο: το οικονομικό κόστος της πανδημίας. Εξάλλου, με τα δύο πρώτα στοιχεία ξεκίνησαν και οι πρόσφατες ενημερώσεις των υπευθύνων. Και αμέσως μετά, στην επόμενη φάση, όπως συνήθως λέγεται, το βάρος μετατοπίστηκε σταδιακά προς τον οικονομικό παράγοντα, προς τον οικονομικό αντίκτυπο της κρίσης. Και ακολούθησαν οι αλλεπάλληλες ανακοινώσεις για μέτρα ενίσχυσης της «ασθενούσας» οικονομίας.
Έτσι, οι πανδημικές κρίσεις έχουν καταγραφεί στο ατομικό και στο συλλογικό μας ασυνείδητο ως υγειονομικές κρίσεις με οικονομικό αντίκτυπο. Είναι όμως στ’ αλήθεια μόνον αυτό;
Υγεία – Ψυχική υγεία και ανθρώπινα δικαιώματα
Ας ξεκινήσουμε από τα βασικά: σε μια οργανωμένη πολιτεία, η υγεία κάθε μέλους της κοινότητας γενικά και, ειδικότερα, η ψυχική του υγεία (με ό,τι αυτό συμπεριλαμβάνει: πρόληψη και προαγωγή, συμβουλευτική και ψυχολογική υποστήριξη, θεραπευτική αντιμετώπιση, φαρμακευτική κάλυψη) είναι ή πρέπει να είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα. Συνάμα, αποτελεί ένα κρίσιμο συστατικό στοιχείο ισονομίας και δημοκρατίας, χωρίς το οποίο τίθενται σε κίνδυνο η κοινωνική συγκρότηση και η αρμονική εξισορρόπηση του κοινωνικού σώματος. Σε ποιο βαθμό, άραγε, λαμβάνεται υπόψη το στοιχείο αυτό κάθε φορά που προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε και, στη συνέχεια, να αποτιμήσουμε κρίσεις αυτού του μεγέθους;
Ήταν αναγκαίο να ζήσουμε μιας τέτοιας κλίμακας απειλητική πανδημία για να τεθεί επί τάπητος το αυτονόητο, η υποχρέωση, δηλαδή, μιας οργανωμένης πολιτείας να αναλάβει τη φροντίδα των πολιτών της; Φαίνεται πως ναι… Ας πάμε, όμως, ένα βήμα παρακάτω…
Ο «ψυχο-κορονοϊός»: μια καθολική ψυχική πανδημία
Σε συζητήσεις και ανταλλαγές απόψεων και προβληματισμών που είχαμε όλον αυτό τον καιρό με συμπολίτες μας, εισπράξαμε μια άλλη οπτική γι’ αυτό που ζούμε. Διαπιστώσαμε -με πολύ προσωπικό/βιωματικό τρόπο- ότι η πανδημία πολύ γρήγορα είχε προσβάλει καθοριστικά την ψυχική μας υγεία και λειτουργικότητα. Και μάλιστα, όχι ενός μέρους του γενικού πληθυσμού -όπως θα κάνει ο κορονοϊός- αλλά του συνόλου των ανθρώπων, με ηπιότερο ή εντονότερο τρόπο. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι πολλοί/ές από εμάς θα «κολλήσουμε» τον ιό σε βιοσωματικό επίπεδο, κάποιοι/ες θα εμφανίσουμε τα σχετικά συμπτώματα, κι ένα μικρό ποσοστό θα χάσει τη μάχη της ζωής. Όμως, σε ψυχολογικό επίπεδο, η πανδημία έχει ήδη επηρεάσει το σύνολο του πληθυσμού. Βασικές ψυχολογικές λειτουργίες, που στηρίζονται στην ομαλή ροή εκπλήρωσης θεμελιωδών ψυχολογικών αναγκών, εμφάνισαν από πολύ νωρίς σοβαρές δυσλειτουργίες.
Ας αναστοχαστούμε κάποιες, ενδεικτικές, ανάγκες (πανανθρώπινες, όπως τις περιγράφει ο Μάρσαλ Ρόζενμπεργκ και τις έχει επισημάνει ο Άμπραχαμ Μάσλοου στην περίφημη πυραμίδα των αναγκών) που έχουν ήδη ανασταλεί ή παρεμποδιστεί: συναισθηματική ασφάλεια, ελευθερία-αυτονομία, κοινωνικότητα, σωματική επαφή, εγγύτητα-άγγιγμα, επικοινωνία, σταθερότητα, γέλιο και διασκέδαση, σεξουαλική έκφραση, προστασία από απειλή ζωής ή υγείας, ακόμη και αυτή η θεμελιώδης ανάγκη απόδοσης τιμής στους νεκρούς.
Ίσως, τώρα, πλέον να είναι πιο σαφές και εξηγήσιμο γιατί η ψυχική υγεία -ένας κλάδος της γενικής υγείας- εμφάνισε ξαφνικά τόσο έντονο ενδιαφέρον και πήρε τέτοια έκταση η κινητοποίηση για την εξασφάλιση παροχής υπηρεσιών ψυχολογικής υποστήριξης των πολιτών. Ήταν αναγκαίο να ζήσουμε μιας τέτοιας κλίμακας απειλητική πανδημία για να το συνειδητοποιήσουμε και αυτό;
Ο «έμφυλος κορονοϊός»: μια καθολική κοινωνική πανδημία
Τι μπορεί να σημαίνει και τι να προδιαγράφει, σε ένα επόμενο επίπεδο, κοινωνικό αυτή τη φορά, μια υγειονομική, οικονομική και ψυχολογική πανδημία; Ας δούμε, αντί της δικής μας περιγραφής αυτή τη φορά, τα στοιχεία:
Η οργάνωση του ΟΗΕ για τις γυναίκες (UN WOMEN) σε πρόσφατη δημοσίευσή της με τίτλο «Η σκιώδης πανδημία: βία κατά των γυναικών και των κοριτσιών και COVID-19», αναφέρει ότι στα 249 εκατομμύρια γυναικών και κοριτσιών, που έχουν υποστεί σεξουαλική ή/και φυσική βία τους 12 τελευταίους μήνες, αναμένεται να προστεθεί ένα ακόμη μεγαλύτερο κύμα θυμάτων έμφυλης βίας. Στοιχεία που συνεχώς έρχονται στο προσκήνιο -από τη στιγμή που ξέσπασε η πανδημία- καταγράφουν μία συνεχόμενη όξυνση των κρουσμάτων βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών, ειδικότερα στο ενδοοικογενειακό πλαίσιο. Ενδεικτικά: στη Γαλλία, από την ημέρα του κατ’ οίκον περιορισμού (17 Μάρτη) καταγράφεται αύξηση 30% στις αναφορές για ενδοοικογενειακή βία. Στην Αργεντινή, οι αντίστοιχες κλήσεις έκτακτης ανάγκης έχουν αυξηθεί κατά 25% από τις 20 Μάρτη (lockdown). Στην Κύπρο και τη Σιγκαπούρη, οι γραμμές βοήθειας έχουν καταγράψει αύξηση 30% και 33% αντίστοιχα. Τέλος, αύξηση στα περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας και στα επείγοντα αιτήματα καταφυγής σε ξενώνες προστασίας (εν μέσω της πανδημίας) αναφέρονται επίσης σε Καναδά, Γερμανία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο και Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής.
Στην Ελλάδα, η Γενική Γραμματεία Οικογενειακής Πολιτικής και Ισότητας των Φύλων επιβεβαίωσε -με αντίστοιχα στοιχεία- την ίδια έμφυλη κοινωνική πραγματικότητα: στις μέρες της καραντίνας και του υποχρεωτικού εγκλεισμού στο σπίτι, όλα τα στοιχεία από το δίκτυο δομών υποστήριξης γυναικών θυμάτων βίας και από την τηλεφωνική γραμμή SOS 15900 δείχνουν ότι είχαμε σημαντική αύξηση ανάλογων με τα άλλα κράτη περιστατικών. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά ένα μόνο στοιχείο: το ότι τον μήνα της καραντίνας σχεδόν τετραπλασιάστηκαν σε σχέση με τον αμέσως προηγούμενο.
Η υποχρεωτική παραμονή στο σπίτι, σε συνδυασμό με την παράλληλη υποχρέωση -εξαιτίας των μέτρων- για εργασία από το σπίτι (τηλεργασία), τι μπορεί να «αποκαλύψει»; Μήπως τώρα αυξάνεται κατακόρυφα φτάνοντας στο ζενίθ η απαίτηση για την επιβεβαίωση ενός από τα πιο ισχυρά έμφυλα στερεότυπα για τις γυναίκες και τις θηλυκότητες εν γένει; Ας ξαναθυμηθούμε (ίσως;) πολύ επιγραμματικά «ποια είναι η γυναίκα» για τις πατριαρχικά δομημένες έμφυλες κοινωνικές νόρμες και ποιος ο κυρίαρχος και αδιόρατα επιβεβλημένος ρόλος της. Τώρα λοιπόν, περισσότερο παρά ποτέ, το «δομικά ευάλωτο» για τον εκεί έξω κόσμο θηλυκό καλείται να επιστρέψει στην οικιακή γαλήνη και θαλπωρή, και εκεί, ως ένα μοναδικό «από τη φύση του» πολυ-εργαλείο φροντίδας, θα μπορέσει να επιτελέσει γλυκά και ρομαντικά αυτό που η «φύση» το καλεί να κάνει. Ως τρυφερό λοιπόν και ευαίσθητο πλάσμα, μιας άλλης εσωτερικότητας και ποιότητας, η γυναίκα θα εξυψωθεί «σε σύζυγο-μητέρα-φροντίδα». Με βάση τα παραπάνω, ακούγεται παράξενο που η πανδημία του COVID-19 καθίσταται συνάμα και μια έμφυλη κοινωνική βόμβα;
Ο αντρικός πληθυσμός και οι ψυχοκοινωνικές του ανάγκες: μύθοι με πρίγκιπες και βασιλοπούλες ή μια αδήριτη ανάγκη;
Ας ρίξουμε, τώρα, μια ματιά στον άντρα, στον άνθρωπο που του αποδόθηκε κατά τη γέννησή του το αρσενικό γένος, το οποίο όχι μόνο διατήρησε, αλλά και το ανέπτυξε περαιτέρω προσαρμόζοντάς το στις επιβεβλημένες ψυχοκοινωνικές νόρμες του καιρού του. Τι είναι άντρας: μύθοι και στερεότυπα παντοδυναμίας, κυριαρχίας, ηρωοποίησης. Ο «μπαμπάς», ο «σύζυγος», ο «εραστής», ο «ηγέτης». Το παντοδύναμο (και απρόσβλητο από ιούς;!) αρσενικό πρότυπο-αρχέτυπο. Το εκ Φύσεως ή εκ Θεού (ανάλογα με τις φυσικές ή μεταφυσικές πεποιθήσεις του κάθε ανθρώπου) προικισμένο με υπερφυσικές ιδιότητες και δυνάμεις πλάσμα, που ζει και βασιλεύει και τον κόσμο κυριεύει και… τα «γυναικόπαιδα» προστατεύει (sic).
Αυτή η χαρακτηριστική και άκρως σεξιστική, φαντασιωτική ψευδαίσθηση που υπερτιμά καθετί αρσενικό και υποτιμά καθετί θηλυκό συνιστά μια μόνιμη στρέβλωση: ψυχολογική, σχεσιακή, κοινωνική, πολιτική∙ η οποία -και εδώ έχει σημασία να σταθούμε ιδιαιτέρως ώστε να αντλήσουμε πιθανά εργαλεία αποκωδικοποίησης και νοηματοδότησης των όσων συμβαίνουν στις μέρες μας- σε περιόδους κρίσης παροξύνεται επικίνδυνα και καταρρέει ακόμη πιο εκκωφαντικά! Αλλά πιο πριν έχει προλάβει να προκαλέσει σοβαρές βλάβες στο ατομικό, σχεσιακό, οικογενειακό και κοινωνικό σώμα: όξυνση των εντάσεων, ανεξέλεγκτος θυμός και τυφλές συγκρούσεις, επιθετικότητα, κακοποιητικές συμπεριφορές, βία στις συντροφικές σχέσεις, ενδοοικογενειακή βία και -σε ακραίες περιπτώσεις- γυναικοκτονίες. Όλα τα στοιχεία που παρουσιάζονται τις τελευταίες ημέρες, σε όλες τις χώρες όπου οξύνεται η υγειονομική κρίση, επιβεβαιώνουν την παραπάνω εικόνα.
Τι ακριβώς συμβαίνει τώρα, στη συνθήκη της αναπόφευκτης κρίσης; Σαν να αποκαλύπτεται η σαθρότητα που ενσωματώνει τούτος ο (έμφυλος) βασιλιάς-προστάτης-ήρωας: αμφισβητείται η παντοδυναμία-ηγεμονία του, φανερώνεται η γύμνια του (ανθρώπινη και αναπόφευκτη), καταρρέει ο μύθος του, αποδεικνύεται ψεύτικη η φορεσιά (ο έμφυλος κοινωνικός του ρόλος). Μετατρέπεται, έτσι, σε ένα πλάσμα που, μπροστά στον τρόμο της επαπειλούμενης κατάρρευσής του, οδηγείται (ασύνειδα κάποιες φορές) στο να οξύνει την άσκηση της εξουσίας του, και καταφεύγει στην αξιοποίηση της φονικής του φαρέτρας, σε ένα αμείλικτο strike back. Αυτή η ανορθολογική, αντιεπιστημονική και εντέλει αντιδημοκρατική «ανδροκρατία» γίνεται σκληρότερη, σκοτεινότερη και πιο φονική. Χρειάζεται να βιώσουμε μιας τέτοιας κλίμακας απειλητική πανδημία για να το συνειδητοποιήσουμε και αυτό; Ίσως ναι…
Οι άντρες και το δικαίωμα στην ψυχολογική υποστήριξη: δύο καλές πρακτικές στην περίοδο του COVID-19
Ας θέσουμε στο σημείο αυτό μερικά πιο συγκεκριμένα ερωτήματα: Μήπως χρειαζόμαστε ως κοινωνία, ως οικογένειες, στις σχέσεις μας -ειδικά σε αυτή τη συνθήκη της κρίσης- εναλλακτικές εκδοχές της αρρενωπότητας; Μήπως έχουμε τη δυνατότητα να παρέμβουμε στους άντρες, και στις αρρενωπότητες γενικότερα, ώστε να υποστηρίξουμε έναν εσωτερικό αναστοχασμό για τα ζητήματα των αντρικών ταυτοτήτων; Να ενεργοποιήσουμε, να εμπνεύσουμε και να υποστηρίξουμε διεργασίες -προσωπικές και κοινωνικές- μεταστοιχείωσης των ηγεμονικών-κυριαρχικών εκφάνσεων αρρενωπότητας προς την κατεύθυνση συγκρότησης νέων; Να διευκολύνουμε τη διερεύνηση και ανάπτυξη υγιών, φροντιστικών μορφών αρρενωπότητας;
Το Men-Engage Alliance είναι ένα παγκόσμιο δίκτυο ανθρώπων, ομάδων και οργανώσεων που έχουν στόχο τη συμμετοχή-εμπλοκή αντρών και αγοριών στον αγώνα για την έμφυλη ισότητα και δικαιοσύνη. Η Gender Alliance Initiative – Η Συμμαχία των Φύλων συμμετέχει στο Men-Engage Europe, το αντίστοιχο δίκτυο της Ευρώπης με ενεργή παρουσία σε 27 ευρωπαϊκές χώρες.
Μία πρόσφατη πρωτοβουλία είναι και η δημιουργία του Οδηγού Επιβίωσης για Άντρες που Βιώνουν Πίεση και Στρες στην εποχή του COVID-19, που έχει στόχο την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του γενικού πληθυσμού και, ειδικότερα, των αντρών και των αγοριών, και τονίζει πως «η Βία δεν είναι η λύση». Ο οδηγός εξηγεί πόσο φυσιολογικό και ανθρώπινο είναι να αισθάνεται κανείς φόβο, ανασφάλεια και περιορισμό τώρα που βιώνουμε αυτή την πρωτόγνωρη εμπειρία εγκλεισμού. Πόσο φυσιολογικό και ανθρώπινο είναι να φοβάται (και) ένας άντρας για την υγεία του. Περιλαμβάνει, επίσης, προτάσεις και στρατηγικές για την αντιμετώπιση του στρες καθώς και χρήσιμα τηλέφωνα ψυχοκοινωνικής στήριξης. Η ιδέα ξεκίνησε από την ελβετική οργάνωση Maenner.Ch, επίσης μέλος του δικτύου Men-Engage Europe. Για την απόδοση – μετάφραση στα ελληνικά συνεργάστηκαν από κοινού δύο ελληνικές και μία κυπριακή οργάνωση: η Συμμαχία των Φύλων, οι Women On Top και ο Σύνδεσμος για την Αντιμετώπιση της Βίας στην Οικογένεια. Αναλυτικές πληροφορίες για τον οδηγό, καθώς και την απόδοσή του σε άλλες γλώσσες, μπορείτε να βρείτε εδώ.
Μια δεύτερη πρωτοβουλία της Συμμαχίας των Φύλων αποτελεί η απόδοση στην ελληνική γλώσσα και η μεταφορά της σχετικής τεχνογνωσίας στην ελληνική κοινωνία -τόσο στους ειδικούς όσο και κυρίως στους ίδιους τους ενδιαφερόμενους πολίτες- ενός ακόμη οδηγού με τίτλο: Έξι προτάσεις προς τους άντρες για την πρόληψη της ενδοοικογενειακής βίας. Πρόκειται για έναν σύντομο οδηγό βοήθειας προς άντρες, με στόχο την ενίσχυση της προσπάθειάς τους για αποτελεσματικότερη διαχείριση συναισθημάτων και συμπεριφορών, σε περιόδους αυξημένης συναισθηματικής έντασης, όπως αυτή που ζούμε. Η ιδέα και η δημιουργία των 6 steps ανήκει στους Bill Pelz-Walsh και John Ungerleider (εικαστική επιμέλεια του Shai Dinnar), οι οποίοι συντονίζουν εδώ και 28 χρόνια, στο Windham County του Βερμόντ των ΗΠΑ, προγράμματα ευαισθητοποίησης αντρών για την αντιμετώπιση της ενδοοικογενειακής βίας. Είναι σημαντικό να επισημάνουμε ότι τα 6 βήματα απευθύνονται σε ανθρώπους που έχουν αποδεχτεί το πρόβλημα της έμφυλης και ειδικότερα της ενδοοικογενειακής βίας και αναζητούν τρόπους πρόληψης και αντιμετώπισής του, μέσα και από τη συμμετοχή τους σε ειδικά προγράμματα. Γι’ αυτό και στην εισαγωγή του (πριν τα 6 βήματα) γίνεται αναφορά στην ανάγκη συνειδητοποίησης της βλαπτικότητας και απόφασης/επιθυμίας για αλλαγή. Περισσότερες πληροφορίες για τον συγκεκριμένο οδηγό μπορεί να βρει κανείς εδώ.
Επίλογος
Αναλαμβάνοντας την ευθύνη για την επικοινωνία και διάχυση στην Ελλάδα των δύο παραπάνω οδηγών, βρεθήκαμε μπροστά σε μια απρόσμενη ανταπόκριση. Παρακολουθώντας τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διαπιστώσαμε ότι χιλιάδες συμπολίτες μας είδαν, αλληλεπίδρασαν και μοιράστηκαν τα δύο φυλλάδια με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και προβληματισμό γι’ αυτή τη διάσταση του προβλήματος. Στη συνέχεια, τα μηνύματα που λάβαμε από τις άμεσες επαφές με συν-ανθρώπους μας ήταν ακόμη πιο ενθαρρυντικά. Επιβεβαιώθηκε, έτσι, η αρχική μας άποψη, ότι στους καιρούς που ζούμε, είναι σημαντικό να παίρνουμε και να δίνουμε βοήθεια∙ ότι η ψυχολογική υποστήριξη για την αντιμετώπιση των προσωπικών μας κρίσεων μπορεί -και είναι ανάγκη- να μετουσιώνεται σε υγιείς και ειρηνικές σχέσεις∙ ότι η αναγνώριση της ευαλωτότητάς μας και το αίτημα για βοήθεια δεν είναι ντροπή. Και σε αυτό είμαστε όλες/οι/α ίσ@...
Ως Συμμαχία των Φύλων τονίζουμε με κάθε ευκαιρία ότι οι προσπάθειες για έμφυλες συμμαχίες, στο πλαίσιο ενός νέου διαθεματικού και συμπεριληπτικού φεμινισμού, απελευθερώνουν δυνάμεις και δημιουργούν συνθήκες που ευνοούν την καλλιέργεια συνείδησης, χειραφέτησης, αυτοπροσδιορισμού και ελευθερίας. Και σ’ αυτή την προσπάθεια χρειάζεται να εργαστούμε, αποφασιστικά και με ειλικρίνεια, άντρες, γυναίκες και λοατκι+ άτομα. Να προσπαθήσουμε να αποτινάξουμε από πάνω μας στερεότυπα, μύθους και προκαταλήψεις αιώνων. Να εργαστούμε από κοινού στην προσπάθεια αλλαγής των συνειδήσεών μας προς μια κατεύθυνση φροντιστικών, συμμαχικών και αλληλέγγυων μορφών αρρενωπότητας και θηλυκότητας έναντι των (πατριαρχικά δομημένων) ηγεμονικών, κυριαρχικών και τοξικών εκδοχών και εκφάνσεών τους.
Η προσπάθειά μας αυτή δεν είναι παρά στην αρχή. Είναι όμως πιο στέρεη και πιο ελπιδοφόρα από ποτέ..
Το άρθρο αυτό είναι μέρος του αφιερώματος "COVID-19 Αίτια, συνέπειες και προτάσεις για το μέλλον στην Ελλάδα και την Ευρώπη"