Η επικεφαλής του τομέα περιβάλλοντος του ΟΗΕ Inger Andersen δήλωσε πρόσφατα: «Η φύση μας στέλνει ένα μήνυμα με την πανδημία του κορονοϊού και τη συνεχιζόμενη κλιματική κρίση. Η ανθρωπότητα ασκεί πάρα πολλές πιέσεις στον φυσικό κόσμο, με καταστροφικές συνέπειες. Η αποτυχία να φροντίσουμε τον πλανήτη σημαίνει αποτυχία να φροντίσουμε τους εαυτούς μας».
Σύμφωνα με την ίδια, ποτέ μέχρι τώρα δεν υπήρχαν τόσες πολλές ευκαιρίες για να περάσουν παθογόνοι μικροοργανισμοί από άγρια και κατοικίδια ζώα στους ανθρώπους. Το 75% όλων των νεοεμφανιζόμενων μολυσματικών ασθενειών προέρχεται από άγρια ζώα. Η συνεχιζόμενη καταστροφή τροπικών δασών και άλλων φυσικών περιοχών μας έφερε επικίνδυνα κοντά σε ζώα και φυτά που φιλοξενούν παθογόνους οργανισμούς που μπορούν να μεταδοθούν στους ανθρώπους. Αλλά υπάρχουν και άλλες πιέσεις, όπως οι πρόσφατες τεράστιες πυρκαγιές στην Αυστραλία, τα νέα ρεκόρ αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη και η χειρότερη εισβολή ακρίδων στην Κένυα τα τελευταία 70 χρόνια.
Μόλις τα τελευταία 40 χρόνια, έχουν καταστραφεί παγκοσμίως δάση σε έκταση ίση με το μέγεθος της Ευρώπης, ενώ τον περασμένο αιώνα καταστράφηκαν τα μισά από τα τροπικά δάση του πλανήτη.
Σύμφωνα με έναν άλλον ειδικό επιστήμονα, τον καθηγητή Andrew Cunningham της Ζωολογικής Εταιρείας του Λονδίνου, «Η εμφάνιση και εξάπλωση του νέου κορονοϊού ήταν όχι μόνο προβλέψιμη, αλλά είχε ήδη προβλεφθεί [με την έννοια] ότι θα υπήρχε κι άλλη εμφάνιση ιών από την άγρια πανίδα που θα αποτελούσε απειλή για τη δημόσια υγεία». Μια μελέτη του 2007 σχετικά με την έκρηξη του SARS την περίοδο 2002-03 κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η παρουσία μιας μεγάλης δεξαμενής ιών τύπου Sars-CoV σε νυχτερίδες, μαζί με την κουλτούρα της κατανάλωσης εξωτικών θηλαστικών στη νότια Κίνα, αποτελούν ωρολογιακή βόμβα.
Πολλά από τα ζώα των οποίων οι οικότοποι έχουν περιοριστεί ή κατακερματιστεί καταλήγουν στα κυκλώματα του παράνομου εμπορίου ή πωλούνται σε υπαίθριες αγορές ζώων (wet markets). Εκεί, είδη που σίγουρα δεν θα είχαν συναντηθεί ποτέ μέσα στη φύση, βρίσκονται σε διπλανά κλουβιά και τα μικρόβια μπορούν άνετα να περάσουν από το ένα ζώο στο άλλο.
Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, το παράνομο εμπόριο ήταν η οδός μέσω της οποίας τα ζώα που είχαν μολυνθεί από τον νέο κορονοϊό ήρθαν σε επαφή με τους ανθρώπους. Το παράνομο εμπόριο άγριων ζώων εκτιμάται ότι είναι το τέταρτο συχνότερο παράνομο έγκλημα στον κόσμο μετά από τα ναρκωτικά, τα πλαστά προϊόντα και την εμπορία ανθρώπων. Αν επιβεβαιωθεί ότι ο ενδιάμεσος ξενιστής του κορονοϊού ήταν οι πανγκολίνοι, (φολιδωτοί μυρμηγκοφάγοι), θα ήταν μια τραγική ειρωνεία, καθώς είναι το πιο εμπορεύσιμο άγριο θηλαστικό παγκοσμίως, αν και τα οκτώ συνολικά είδη του περιλαμβάνονται στον Κόκκινο Κατάλογο των απειλούμενων ειδών της Διεθνούς Ένωσης για την Προστασία της Φύσης (International Union for Conservation of Nature - IUCN) και τρία από αυτά ταξινομούνται στην κατηγορία των ειδών που απειλούνται με άμεση εξαφάνιση.
Τι μέτρα μπορούν να ληφθούν για την αντιμετώπιση της μετάδοσης επικίνδυνων ιών από άγρια ζώα στον άνθρωπο;
Ας εξετάσουμε τι μπορούμε να κάνουμε ως ανθρωπότητα για να μειώσουμε τις πιθανότητες εμφάνισης νέων επιδημιών που θα προέρχονται από άγρια ζώα, αν βέβαια καταφέρουν να συνεννοηθούν και να συνεργαστούν γι’ αυτό οι εκπρόσωποι των ισχυρότερων χωρών.
Πρώτο μέτρο είναι η απαγόρευση της εμπορίας άγριων ζώων και της πώλησής τους σε υπαίθριες αγορές. Το έχουν θέσει διακεκριμένοι επιστήμονες, όπως η γνωστή πρωτευοντολόγος και ανθρωπολόγος Jane Goodall, μαζί με την εκτελεστική γραμματέα του ΟΗΕ για τη βιοποικιλότητα, Elizabeth Maruma Mrema. Το ίδιο υποστηρίζει και ο Anthony Fauci, διευθυντής του NIAID των ΗΠΑ. Το νόμιμο εμπόριο άγριων ζώων ρυθμίζεται από τη διεθνή σύμβαση CITES, στόχος της οποίας είναι να διασφαλίσει ότι το εμπόριο δεν απειλεί την επιβίωση της άγριας πανίδας. Προφανώς τώρα, οι όροι της σύμβασης θα πρέπει να αναθεωρηθούν προς το αυστηρότερο ή να αντικατασταθεί με μια άλλη σύμβαση. Η Κίνα επέβαλε αρχικά συνολική απαγόρευση στην εμπορία και κατανάλωση ειδών της άγριας πανίδας, γεγονός που θεωρήθηκε ότι ανοίγει τον δρόμο για μια τέτοια αναθεώρηση. Ωστόσο, έναν μήνα αργότερα, άρχισε να επιτρέπει και πάλι το άνοιγμα ορισμένων από τις υπαίθριες αγορές όπου πωλούνται άγρια ζώα.
Μέλη του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και περιβαλλοντικές οργανώσεις απαιτούν ισχυρότερη καταστολή του νόμιμου και παράνομου εμπορίου εξωτικών ζώων στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα θα πρέπει να συμβάλει σ’ αυτό.
Δεύτερο μέτρο είναι η στενή επιτήρηση των χώρων όπου τα ζωικά μικρόβια είναι πιο πιθανό να μεταλλαχθούν σε παθογόνους οργανισμούς για τον άνθρωπο, και η εξουδετέρωση όσων εμφανίζουν τάσεις προσαρμογής στον ανθρώπινο οργανισμό, προτού προλάβουν να πυροδοτήσουν πανδημίες. Αυτό ακριβώς επιδιώκουν εδώ και δέκα χρόνια οι ερευνητές του προγράμματος Predict, το οποίο χρηματοδοτείται από την Αμερικανική Υπηρεσία για τη Διεθνή Ανάπτυξη (USAID). Έχουν ήδη εντοπίσει πάνω από 900 νέους ιούς, οι οποίοι συνδέονται με την αύξηση των ανθρωπογενών πιέσεων στα φυσικά οικοσυστήματα. Ανάμεσά τους, άγνωστα έως τώρα στελέχη κορονοϊού παρόμοια με εκείνα του SARS. Δυστυχώς, τον Οκτώβριο του 2019, η αμερικανική κυβέρνηση αποφάσισε να θέσει τέλος στο πρόγραμμα Predict. Επιπλέον, στις αρχές Φεβρουαρίου του 2020, ανακοίνωσε την πρόθεσή της να μειώσει κατά 53% τη συνεισφορά της στον προϋπολογισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ). Τελικά, στα μέσα Απριλίου, ο πρόεδρος Τραμπ ανακοίνωσε την πλήρη αναστολή της χρηματοδότησης των ΗΠΑ στον ΠΟΥ.
Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφερθεί η πρωτοβουλία One Health του CDC των ΗΠΑ. Πρόκειται για μια συνεργατική, πολυτομεακή και διεπιστημονική προσέγγιση, που έχει στόχο να επιφέρει βελτιώσεις στον τομέα της υγείας, αναγνωρίζοντας τη διασύνδεση μεταξύ ανθρώπων, ζώων, φυτών και του κοινού τους περιβάλλοντος. Είναι μια ολιστική προσέγγιση που εξετάζει ενιαία την υγεία ανθρώπων, ζώων και περιβάλλοντος. Θα άξιζε να υιοθετηθεί και από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, γεγονός που θα παρείχε πολύ μεγαλύτερη υποστήριξη και στους διεθνείς οργανισμούς προστασίας του περιβάλλοντος. Και βέβαια, θα μπορούσε να υιοθετηθεί και από τον ελληνικό ΕΟΔΥ.
Τρίτο μέτρο είναι να προστατέψουμε καλύτερα τους οικοτόπους της άγριας ζωής, ώστε τα ζώα να κρατούν τα μικρόβιά τους αντί να μας τα μεταδίδουν. Αυτό σημαίνει σταμάτημα της αποψίλωσης των δασών, της καταστροφής των εδαφών από την εντατική καλλιέργεια και τις εξορύξεις, αλλά και περιορισμό της αστικοποίησης. Επίσης, σημαίνει καλύτερες διαδικασίες θεσμικής εφαρμογής της προστασίας των οικοτόπων, με πιθανή επέκταση και αυστηροποίηση των απαγορεύσεων. Ωστόσο, το πρόσφατο νομοσχέδιο για τον εκσυγχρονισμό της περιβαλλοντικής νομοθεσίας που ψηφίστηκε πρόσφατα από την ελληνική βουλή, μόνο με τις ψήφους του κυβερνώντος κόμματος, φαίνεται πως κινείται στην αντίθετη κατεύθυνση, σύμφωνα με τις περιβαλλοντικές οργανώσεις.
Το αγροτοδιατροφικό σύμπλεγμα ως η άλλη μεγάλη απειλή εμφάνισης μιας μεγάλης πανδημίας
Το αγροτοδιατροφικό σύμπλεγμα δεν έχει παίξει σημαντικό ρόλο σε αυτή την πανδημία, εκτός ίσως από τη μεγάλη μεταδοτικότητα του κορονοϊού μεταξύ των εργαζόμενων σε μεγάλα εκτροφεία ζώων που παρατηρήθηκε σε μεγάλες χώρες, όπως οι ΗΠΑ.
Το κρέας που τρώμε τα τελευταία 40 χρόνια προέρχεται κατά κύριο λόγο από γενετικά ομοιόμορφα, ανοσολογικά καταβεβλημένα και συχνά ναρκωμένα ζώα, στοιβαγμένα κατά δεκάδες χιλιάδες σε εκτροφεία ή περιορισμένα σε κλουβιά. Αυτό το γεγονός καθιστά πολύ πιθανή τη ραγδαία ανάπτυξη παθογόνων μικροοργανισμών που μπορεί να προκαλέσουν πανδημία. Και αυτό αφορά τόσο ιούς όσο και βακτήρια.
Μετά από πρόσφατες απειλές πανδημίας από ιούς της γρίπης, όπως ο H1N1 (γρίπη των χοίρων) ή ο H5N1 (γρίπη των πτηνών), διαπιστώθηκε ότι οι ιοί αυτοί εξελίχθηκαν σε χοιροτροφεία και πτηνοτροφεία. Πρωταθλητές στην εμφάνιση ιών που έχουν μεταλλαχθεί από μια μορφή που βρίσκεται μόνο σε ζώα σε μια μορφή που βλάπτει τους ανθρώπους (αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν «αντιγονιδιακή μετατόπιση») είναι τα εκτροφεία πουλερικών. Σε αυτούς τους «νέους» ιούς το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα δεν είναι εξοικειωμένο και γι’ αυτό μπορούν να αποδειχθούν πιο θανατηφόροι.
Στη μαζική κτηνοτροφία χρησιμοποιούνται κατά κόρον αντιβιοτικές ουσίες σε ζώα που δεν είναι άρρωστα. Σκοπός είναι η προφύλαξη από ασθένειες που προκαλούνται από την ανάπτυξη παθογόνων βακτηρίων, ώστε να μην υπάρχουν πολλές απώλειες και να αυξηθεί η παραγωγική απόδοση. Και είναι εφικτή η χρήση τεράστιων ποσοτήτων αντιβιοτικών επειδή αυτά είναι φθηνά. Αυτό, μεταξύ άλλων παραγόντων, έχει οδηγήσει σε μια αύξηση της ανθεκτικότητας των βακτηρίων, καθιστώντας τις βιομηχανικές μονάδες εκτροφής ζώων μια από τις σημαντικότερες πηγές εμφάνισης ασθενειών παγκοσμίως.
«Η υγεία των ζώων είναι ο πιο αδύναμος κρίκος στην παγκόσμια αλυσίδα υγείας μας», σημείωνε ο Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ σε μια έκθεση του 2013. Ωστόσο, στην περίπτωση των εκτρεφόμενων ζώων, η έλλειψη κατανόησης του κοινού επέτρεψε σε μεγάλες αγροτοδιατροφικές εταιρείες να ασκήσουν πολιτικές πιέσεις σε εντελώς λάθος κατεύθυνση, καταφέρνοντας να εξασφαλίσουν δημόσιους πόρους με τη μορφή επιδοτήσεων για την ανάπτυξη της βιομηχανικής κτηνοτροφίας.
Ο Δρ. Michael Greger, συγγραφέας του βιβλίου «Γρίπη των πτηνών: Ένας ιός δικής μας εκκόλαψης» προτείνει την απο-εντατικοποίηση της κτηνοτροφίας, θεωρώντας ότι θα συμβάλει σημαντικά στη μείωση του κινδύνου πανδημίας. Εννοεί κυρίως τη μετάβαση σε μικρότερες και λιγότερο συνωστισμένες εκμεταλλεύσεις, χωρίς πρακτικές περιορισμού, όπως τα κιβώτια κύησης, όπου οι χοίροι φυλάσσονται σε χώρους τόσο μικρούς που δεν μπορούν καν να γυρίσουν. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι θα πρέπει να επανεισάγουμε περισσότερη βιοποικιλότητα στα αγροκτήματα, με την έννοια της μεγαλύτερης γενετικής ποικιλομορφίας μεταξύ των εκτρεφόμενων ζώων. Χρειαζόμαστε λοιπόν ένα πιο ανθεκτικό σύστημα διατροφής που θα ασκεί μικρότερες πιέσεις στον πλανήτη και στη δημόσια υγεία. Σε αυτή την κατεύθυνση θα μπορούσαν να εξεταστούν τρεις παρεμβάσεις. Η πρώτη είναι ο τερματισμός των επιδοτήσεων στην κτηνοτροφική βιομηχανία και η φορολόγηση των ζωικών προϊόντων για την ενσωμάτωση του κόστους των εξωτερικών επιπτώσεων του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας. Το δεύτερο είναι η υποστήριξη της τοπικής, βιώσιμης καλλιέργειας φυτικών τροφίμων για την αντικατάσταση της παρούσας κατάστασης που εστιάζει στην εντατική μονοκαλλιέργεια, ώστε να ανακουφιστεί η πίεση στο έδαφος και την άγρια ζωή δημιουργώντας καλύτερες και ασφαλέστερες θέσεις εργασίας στον αγροτικό τομέα. Το τρίτο είναι οι δημόσιες επενδύσεις για την ανάπτυξη φυτικών εναλλακτικών λύσεων στο κρέας.
Οι παλιές συνήθειες μπορούν να αλλάξουν. Τις τελευταίες εβδομάδες, καθώς ο κοροναϊός εξαπλώθηκε και εκατομμύρια έμειναν σπίτι τους σε καραντίνα, οι πωλήσεις οσπρίων αυξήθηκαν. Οι άνθρωποι, φαίνεται, είναι πρόθυμοι να φάνε περισσότερα όσπρια εάν είναι μέρος μιας προσπάθειας δημόσιας υγείας. Όταν τελειώσει αυτή η πανδημία, θα πρέπει να συνεχίσουν να κάνουν ακριβώς αυτό, για να μην προκύψει μια πιο θανατηφόρα καταστροφή.
Στην Ελλάδα θα μπορούσε να συνδυαστεί μια μείωση στην κατανάλωση του κρέατος με μια ενίσχυση της βιολογικής γεωργίας και με μια ενθάρρυνση της εκτατικής κτηνοτροφίας αντί της εντατικής βιομηχανικής, στρεφόμενη ταυτόχρονα σε πιο βιολογικές/οργανικές προδιαγραφές. Η εκτατική κτηνοτροφία έχει δεχτεί δικαιολογημένη κριτική στο παρελθόν, αλλά κινδυνεύουμε να φτάσουμε στο άλλο άκρο, της πλήρους εξάλειψής της από την ελληνική ύπαιθρο, ενδεχόμενο που ενέχει σοβαρές επιπτώσεις για τη βιοποικιλότητα και το ελληνικό τοπίο. Επίσης η ενίσχυση της καλλιέργειας ελληνικών κτηνοτροφικών φυτών μπορεί να απαλλάξει τη χώρα από το βάρος των εισαγωγών γενετικά τροποποιημένων ζωοτροφών.
Να αναγνωριστεί από τον ΟΗΕ ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα το υγιές φυσικό περιβάλλον
Όπως δήλωσε ο επιδημιολόγος Λάρυ Μπρίλιαντ, «οι εμφανίσεις ιών είναι αναπόφευκτες, όχι όμως και οι επιδημίες». Ωστόσο, δεν θα απαλλαγούμε από αυτές παρά μόνο αν επιδείξουμε τόσο μεγάλη αποφασιστικότητα για να αλλάξουμε πολιτική όση επιδείξαμε για να διαταράξουμε τη φύση και τη ζωή των ζώων.
Σύμφωνα με τη συγγραφέα του βιβλίου Pandemic, δημοσιογράφο Σόνια Σαχ, «φαινόμενα όπως οι πανδημίες και οι κλιματικές καταστροφές σχετίζονται με το τεράστιο αποτύπωμα μας στον πλανήτη. Έχουμε χρησιμοποιήσει πολλούς φυσικούς πόρους και τώρα πρέπει να πληρώσουμε τον λογαριασμό. Γι’ αυτό είναι καιρός να αρχίσουμε πραγματικά να αλλάζουμε τη θεμελιώδη σχέση μας με τη φύση».
Η διεθνής περιβαλλοντική οργάνωση για την προστασία των πουλιών BirdLife International κατέθεσε πρόσφατα στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών το αίτημα να αναγνωριστεί ως θεμελιώδες ανθρώπινο δικαίωμα το υγιές φυσικό περιβάλλον, στέλνοντας ανοιχτή επιστολή στον γενικό γραμματέα Αντόνιο Γκουτέρες, με αφορμή την Ημέρα της Γης. Η αποδοχή του αιτήματος θα είναι μια πράξη συνειδητοποίησης και ξεκάθαρης πολιτικής τοποθέτησης, που θα αναδείξει την πραγματικότητα της απόλυτης πλέον ανάγκης προστασίας και διατήρησης των οικοσυστημάτων της Γης στην πρώτη θέση των θεμάτων που θα χαράξουν τις πολιτικές του μέλλοντος.
Το άρθρο αυτό είναι μέρος του αφιερώματος "COVID-19 Αίτια, συνέπειες και προτάσεις για το μέλλον στην Ελλάδα και την Ευρώπη"