Ακαδημία των Εναλλακτικών: Ένα τετραήμερο αναστοχασμού και στρατηγικών σχεδιασμών για την ΚΑΛΟ

Η Ακαδημία των Εναλλακτικών ξεκίνησε τις εργασίες της το απόγευμα της Πέμπτης 11 Σεπτεμβρίου στο χωριό Φυλακτή, και συγκεκριμένα εντός του παλιού σχολικού κτιρίου, το οποίο, άδειο από μαθητές εδώ και χρόνια, λειτουργεί ως λαογραφικό μουσείο και χώρος εκδηλώσεων. Εκεί διεξήχθη συζήτηση με τίτλο «Από τις κρίσεις σε νέες πολιτικές αφηγήσεις», η οποία έθεσε το γενικό πολιτικό πλαίσιο μέσα στο οποίο θα πραγματοποιούνταν όλες οι επιμέρους εργασίες της διοργάνωσης. 

Όπως σημειώθηκε εισαγωγικά, την τελευταία δεκαετία η ελληνική κοινωνία βιώνει ένα πλέγμα πολυκρίσεων –οικονομική κρίση, ενεργειακή κρίση, κρίση κόστους ζωής, στεγαστική κρίση, κρίση της δημοκρατίας, κλιματική κρίση, κρίση φροντίδας– που δεν είναι ούτε προσωρινές ούτε ανεξάρτητες μεταξύ τους. Αντίθετα, αλληλοτροφοδοτούνται και αναδεικνύουν τις βαθιές ανεπάρκειες του κυρίαρχου μοντέλου. Παρ’ όλα αυτά, κάτω από προϋποθέσεις η κρίση μπορεί να αποτελέσει και αφετηρία για συστημικές αλλαγές, νέες πολιτικές κατευθύνσεις και εναλλακτικές αφηγήσεις. 

Μέσα από τη συμμετοχική συζήτηση αναδείχθηκε η ανάγκη των ανθρώπων της ΚΑΛΟ να γνωριστούν και να συνεργαστούν, να επιδείξουν και να εισπράξουν αλληλεγγύη και υποστήριξη, να προχωρήσουν σε πράξεις, να προτάξουν το όραμα έναντι των δυσκολιών και τα κοινά σημεία τους έναντι των διαφωνιών.

Ενδυνάμωση και συντονισμός εγχειρημάτων ΚΑΛΟ

Ο πρώτος στόχος της Ακαδημίας των Εναλλακτικών, δηλαδή η δικτύωση, η ενδυνάμωση και ο συντονισμός πρωτοβουλιών και ειδικών στον τομέα της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ), υπηρετήθηκε κυρίως μέσα από τις πρωινές συνεδρίες της Παρασκευής 12 και του Σαββάτου 13 Σεπτεμβρίου, οι οποίες εστίασαν στο εσωτερικό των οικοσυστημάτων ΚΑΛΟ και στη δημιουργία πειραματισμών.

Έτσι, στο εργαστήριο «Συλλογικές αφηγήσεις για την Κοινωνική και Αλληλέγγυα Οικονομία: Ένα παιχνίδι με το χρόνο», με συντονιστή τον ερευνητή του Open Lab Athens Γιάννη Ζγέρα, τα συμμετέχοντα άτομα κλήθηκαν να διαμορφώσουν τρία προσχέδια μανιφέστων για τον συνεργατισμό στην Ελλάδα σε τρεις διαφορετικές στιγμές: στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Μέσα από τη συλλογική συγγραφή αυτών των κειμένων, αναδείχθηκαν οι πολιτικές προκλήσεις των εγχειρημάτων και αναλύθηκαν ζητήματα όπως η σχέση των συνεταιρισμών με το κράτος και το πλέγμα διαδικασιών και σχέσεων εξουσίας που διαμορφώνουν την ιστορική πορεία του συνεταιριστικού κινήματος.

Στη συνέχεια η διδάκτορας Συνεταιριστικού Δικαίου της Νομικής Σχολής του ΔΠΘ Ιφιγένεια Δουβίτσα διεξήγαγε το εργαστήριο «Η φαντασία ως συλλογικό εργαλείο: Συν-δημιουργώντας ανοιχτούς συνεταιρισμούς» παρουσιάζοντας καταρχήν την έκδοση του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ «Ανοιχτά, συνεργατικά και ευέλικτα». Το βιβλίο αυτό εξετάζει ένα νέο συνεταιριστικό μοντέλο, τον λεγόμενο ανοιχτό συνεταιρισμό, όπου ελεύθεροι επαγγελματίες ενώνουν τις δυνάμεις τους δημιουργώντας και αξιοποιώντας κοινές υποδομές βασισμένες σε νέες τεχνολογίες και στη λογική των ψηφιακών κοινών, ώστε να διευκολύνεται η διαχείριση καθημερινών οικονομικών και λοιπών γραφειοκρατικών θεμάτων. Στη συνέχεια του εργαστηρίου, επιμέρους ομάδες επεξεργάστηκαν τα βιωματικά σενάρια «Επιβιώνοντας στην ύπαιθρο» και «Επιβιώνοντας στην πόλη». Μέσα απ’ αυτά, οι ομάδες δοκίμασαν να φανταστούν συνεργατικά εγχειρήματα που γεννιούνται ως απάντηση σε υπαρκτά αδιέξοδα –την εγκατάλειψη της υπαίθρου, τον υπερτουρισμό, την εμπορευματοποίηση των γειτονιών, την ακρίβεια και την αποξένωση της καθημερινής ζωής– και ενεργοποίησαν τη συλλογική φαντασία αναδεικνύοντας τον ανοιχτό συνεργατισμό ως στρατηγικό εργαλείο κοινωνικής αλλαγής.

Σε ένα άλλο εργαστήριο, με τον τίτλο «Σχεδιάζοντας σκαριφήματα στρατηγικής», ο συντονιστής Προγράμματος ΚΑΛΟ στο Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ, Γιώργος Μελισσουργός, παρουσίασε τρία διαφορετικά μοτίβα στρατηγικής σκέψης που δεν μένουν στη θεωρία, αλλά πατάνε στην πράξη και στις εμπειρίες μας. Πηγαίνοντας πέρα από τα όρια της οικονομίας και ανοίγοντας τον ορίζοντα της οπτικής μας μέχρι τα παγκόσμια κινήματα, το εργαστήριο αυτό λειτούργησε σαν πηγή έμπνευσης και σαν συλλογικός πειραματισμός: σκαριφήματα στρατηγικής που δεν κλείνουν, αλλά ανοίγουν δυνατότητες που ίσως δεν τις είχαμε ξανασκεφτεί.

Όλο αυτό λειτούργησε και ως ένα προοίμιο για το επόμενο εργαστήριο «Από τη φαντασία στην πράξη: Συν-σχεδιάζοντας χειροπιαστούς πειραματισμούς», με τον ίδιο συντονιστή, το οποίο σχετιζόταν άμεσα με τον στρατηγικό σχεδιασμό του προγράμματος ΚΑΛΟ του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ για τα έτη 2026-2027. Συγκεκριμένα, στον σχεδιασμό του Ιδρύματος για το εν λόγω διάστημα περιλαμβάνεται μεταξύ άλλων και η στήριξη χειροπιαστών πειραματισμών που θα προτείνουν τα τυπικά και άτυπα δίκτυα των πέντε περιοχών (Θεσσαλονίκη, Μεσσηνία, Καρδίτσα, Ήπειρος, Αττική). Το εργαστήριο αυτό λοιπόν αποτέλεσε ένα κρίσιμο βήμα προετοιμασίας προς αυτή την κατεύθυνση, καθώς στόχος του ήταν η συλλογική παραγωγή πρωτότυπων ιδεών και η μετουσίωσή τους σε στρατηγικά μονοπάτια δράσης. Τα συμμετέχοντα άτομα χωρίστηκαν ανά τοπικό οικοσύστημα και κλήθηκαν να συν-διαμορφώσουν πειραματισμούς που απαντούν σε κοινωνικές ανάγκες οι οποίες δεν καλύπτονται ή καλύπτονται πλημμελώς, καθώς και να χαρτογραφήσουν συγκεκριμένα βήματα για την υλοποίησή τους μέχρι το 2030, κάνοντας μια «πρόβα» για τις πραγματικές προτάσεις που αναμένεται να καταθέσουν. 

Τέλος, μέσα από τη σύντομη αλλά περιεκτική παρουσίαση της εκπαιδεύτριας στη μη τυπική μάθηση Ολυμπίας Δάτση, το χρησιμότατο εργαστήριο «Χαρτογραφώντας ποικίλους τρόπους χρηματοδότησης» εστίασε στις δυνατότητες που έχουν οι συνεταιρισμοί, οι συλλογικότητες και οι φορείς ΚΑΛΟ να εξασφαλίσουν τους απαραίτητους πόρους για τη λειτουργία και την ανάπτυξή τους. Κομμάτι του παραπάνω εργαστηρίου ήταν και η παρουσίαση της Συνεταιριστικής Τράπεζας Καρδίτσας από τον διευθύνοντα σύμβουλό της, Παναγιώτη Τουρναβίτη. Η τράπεζα εστιάζει ιδιαίτερα στις μικρές επιχειρήσεις, τους αγρότες και τους ιδιώτες, που συχνά δεν εξυπηρετούνται επαρκώς από τα μεγαλύτερα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα, υλοποιώντας προγράμματα μικροχρηματοδοτήσεων ή εξειδικευμένα προγράμματα κοινωνικής επιχειρηματικότητας και διαμορφώνοντας έτσι το χρηματοδοτικό τοπίο της κοινωνικής οικονομίας στην Ελλάδα.

Σύνδεση και ανάδειξη της περιοχής της Καρδίτσας

Ο δεύτερος στόχος της Ακαδημίας των Εναλλακτικών, δηλαδή η σύνδεση, ανάδειξη και ενδυνάμωση της περιοχής της Καρδίτσας και ειδικότερα του Δήμου Λίμνης Πλαστήρα, διερευνήθηκε κυρίως στις απογευματινές συνεδρίες, που ήταν ανοιχτές και στην τοπική κοινωνία – κάποιες απ’ αυτές, δε, εντάσσονταν σε ένα πλαίσιο πολιτικής εκπαίδευσης εστιάζοντας στην τρέχουσα κατάσταση.

Ενδεικτική ήταν η συζήτηση της Παρασκευής 12 Σεπτεμβρίου με τον τίτλο «Τι κάνουμε μετά την ανάπτυξη ή αν αυτή δεν έρθει ποτέ;», με την οποία έγινε προσπάθεια να προταθεί μια εναλλακτική αφήγηση στο μοντέλο που προκρίνει την ατέρμονη μεγέθυνση της οικονομίας. Η πλατεία της Φυλακτής, ενός πανέμορφου αλλά αποδυναμωμένου χωριού, όπου η ανάπτυξη με την τρέχουσα σημασία της δεν έφτασε ποτέ, ήταν το ιδανικό σκηνικό για την πραγματοποίηση αυτής της συζήτησης. Εκεί έγινε λόγος για τη φροντίδα όχι ως ατομική ευθύνη αλλά ως συλλογική υποδομή, για τις ενεργειακές κοινότητες όχι ως μέσο εξοικονόμησης χρημάτων αλλά ως εργαλείο τοπικής δύναμης, για τα κοινά όχι ως θεωρία αλλά ως πράξη, για τις τοπικές κοινότητες όχι ως αποδέκτες «σωτήριων» λύσεων από πάνω αλλά ως οντότητες που χτίζουν το μέλλον συλλογικά.

«Στο πλαίσιο της απομεγέθυνσης, αυτό που επιδιώκουμε είναι μια καλή, αυτόνομη ζωή έξω από το πλαίσιο του καταναλωτισμού, χωρίς να κάνουμε κακό στην κοινότητα ή στο περιβάλλον», είπε χαρακτηριστικά ο Χρήστος Γιωτίτσας, ερευνητής και μέλος της ερευνητικής κολεκτίβας P2P Lab. «Δεν είναι δύσκολο οι κοινότητες να συμμετέχουν σε μια διαδικασία λήψης αποφάσεων, αλλά αυτό πρέπει να γίνει με τον τρόπο που θέλουν αυτές», ανέφερε η Έλενα Τζαμουράνου, που δραστηριοποιείται κυρίως στην περιοχή της Μεσσηνίας ως μέλος του Villages in Action. «Χρειαζόμαστε μια καινούργια ρεφορμιστική ουτοπία, που περνά μέσα από τη μείωση του χρόνου εργασίας, τη διασφάλιση καθολικών βασικών υπηρεσιών και την αυτοοργάνωση», πρότεινε από τη μεριά της η επίκουρη καθηγήτρια στο τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του ΔΠΘ Σοφία Αδάμ. Τέλος, ο ομότιμος καθηγητής από το Τμήμα Γεωγραφίας στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Κωστής Χατζημιχάλης επεσήμανε πως «το αναπτυξιακό πρότυπο που επιθυμούμε θα πρέπει να περιλαμβάνει και τα θέματα δημόσιας υγείας, αλλιώς θα είναι ναρκοθετημένο – διότι τα εγχειρήματα πρέπει να καλύπτουν όλες τις πραγματικές ανάγκες». Τη συζήτηση συντόνισε η Βαρβάρα Αγγέλη, δημοσιογράφος στο συνεταιριστικό ΜΜΕ www.typos-i.gr με έδρα τα Ιωάννινα.

Εστιασμένη πιο ειδικά στο τοπικό επίπεδο ήταν η συζήτηση της επόμενης μέρας με τον τίτλο «Συνέργειες τοπικής αυτοδιοίκησης με συνεργατικά οικοσυστήματα», η οποία εξέτασε πώς θα μπορούσε η τοπική αυτοδιοίκηση από παθητικός εκτελεστής εθνικών στρατηγικών να μετατραπεί σε θεσμό που συν-κατασκευάζει πολιτικές και εφαρμόσιμα μέτρα μαζί με τις κοινότητες, και ποιον ρόλο μπορούν να παίξουν σ’ αυτή την κατεύθυνση τα συνεργατικά οικοσυστήματα. 

Ο δήμαρχος Λίμνης Πλαστήρα, Παναγιώτης Νάνος, παρουσίασε το πρόγραμμα «Επιστροφή στην πατρίδα», μια πολιτική πρόταση για την επανακατοίκηση της περιοχής με τέσσερις άξονες: 1. Παραχώρηση καλλιεργήσιμων χωραφιών μέσα από μια «τράπεζα γης», 2. Μπόλιασμα δέντρων άγριας καστανιάς και μετατροπή τους σε συνεταιριστικό καστανεώνα, 3. Εκμετάλλευση της πολιτιστικής υπεραξίας από το Υπαίθριο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, 4. Παροχή δωρεάν επαγγελματικής στέγης σε start-up επιχειρήσεις. Παράλληλα, σχεδιάζονται δράσεις για το στεγαστικό στην κατεύθυνση αφενός της κοινωνικής κατοικίας, αφετέρου της στεγαστικής αποκατάστασης. Από την πλευρά του ο καθηγητής στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας & Ανάπτυξης του ΑΠΘ Γιώργος Γριτζάς έφερε δύο επιτυχημένα διεθνή παραδείγματα τοπικών συμπράξεων ανάμεσα σε οικοσυστήματα συνεργατισμού και σε δήμους (Κλίβελαντ, ΗΠΑ και Πρέστον, ΗΒ). Την πολύτιμη εμπειρία της από τον χώρο της τοπικής αυτοδιοίκησης, ιδιαίτερα όσον αφορά το νομικό πλαίσιο που υπάρχει για τη συνεργασία μεταξύ φορέων ΚΑΛΟ και ΟΤΑ, μετέφερε η Χρυσαυγή Σέγγη, στέλεχος της ΑΝΚΑ (Αναπτυξιακή Καρδίτσας – Αναπτυξιακή Ανώνυμη Εταιρεία ΟΤΑ). Τέλος, την πλευρά του πεδίου εκπροσώπησε η Θάλεια Παντούλα, μέλος της ΚΟΙΝΣΕΠ «Τα Ψηλά Βουνά», η οποία αναφέρθηκε στο προσωπικό της βίωμα από τη συνεργασία της με την τοπική αυτοδιοίκηση που δεν ήταν απολύτως αρνητικό, καταλήγοντας πως είναι σημαντικό στους δήμους το υπηρεσιακό προσωπικό να έχει εκπαίδευση και τεχνογνωσία και το πολιτικό προσωπικό να έχει βούληση και όραμα.

Την πρακτική πλευρά αυτής της συνεργασίας μεταξύ δήμων και φορέων ΚΑΛΟ ανέδειξε το εργαστήριο «Μπολιάζοντας το Innovation Hub του Δήμου Λίμνης Πλαστήρα», το οποίο συντόνισε ο Γιώργος Μπέλλης από τον Κόμβο Social Hub, έναν υποστηρικτικό φορέα συνεργατικών εγχειρημάτων που δραστηριοποιείται στην περιοχή της Καρδίτσας. Ο Κόμβος είναι άλλωστε αυτός που συνδράμει το Innovation Hub της Λίμνης Πλαστήρα, έναν χώρο που θα στεγάσει την ιδέα του τοπικού δήμου για φιλοξενία, ενδυνάμωση και διασύνδεση κοινωνικά καινοτόμων δράσεων και οργανισμών. Το εργαστήριο αυτό προέκρινε πέντε βασικούς θεματικούς άξονες από τη συνολική πολιτική του Δήμου και τους ανέπτυξε περαιτέρω με νέα στοιχεία, ιδέες και προοπτικές. Συγκεκριμένα, οι πέντε θεματικές ήταν η διοργάνωση ενημερωτικών - επιστημονικών εκδηλώσεων, η δημιουργία χώρου επαγγελματικής εκπαίδευσης, η λειτουργία κοινόχρηστου τεχνικού εργαστηρίου, η παροχή δωρεάν επαγγελματικής έδρας και η συνεταιριστική παραγωγή αγροτικών προϊόντων. Οι ενδιαφέρουσες ιδέες που προέκυψαν αποτέλεσαν αντικείμενο περαιτέρω επεξεργασίας ενός άλλου εργαστηρίου, που πραγματοποιήθηκε από τον Κόμβο λίγες μέρες αργότερα χαράσσοντας τον δρόμο για τα επόμενα βήματα.

Η Ακαδημία των Εναλλακτικών ολοκληρώθηκε την Κυριακή 14 Σεπτεμβρίου με μια ξενάγηση στο Υπαίθριο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης στο Μορφοβούνι από τον ίδιο τον δήμαρχο Λίμνης Πλαστήρα, Παναγιώτη Νάνο. Η ξενάγηση, πέρα από την επαφή των «μελών» της Ακαδημίας με την τέχνη σε ένα αναπάντεχο σημείο, επέτρεψε τη γνωριμία τους με το ξεχωριστό τοπίο, καθώς και με το πλούσιο παρελθόν των Αγράφων, προσφέροντάς τους μια σημαντική αίσθηση του τόπου – απαραίτητη για οποιαδήποτε δράση και στρατηγική απευθύνεται στο τοπικό επίπεδο.