Οι όψεις του συνεργατικού οικοσυστήματος στην Καρδίτσα

Η Καρδίτσα είναι μια μικρή πόλη της Θεσσαλίας. Δεν είναι από τις πόλεις που αποτελούν προορισμό για κάποιον ταξιδιώτη – ίσως μόνο ένα πέρασμα για όποιον ή όποια αναζητά τη διαδρομή προς τη λίμνη Πλαστήρα. 

Είναι μια πόλη με τις «παραδοσιακές» πολυκατοικίες που χαρακτηρίζουν όλες τις ελληνικές πόλεις, αλλά που παράλληλα συνεχίζει να φιλοξενεί, κι όχι μακριά από το κέντρο της, μονοκατοικίες και διώροφα σπίτια με κήπους. Που έχει πεζόδρομους, ανοιχτούς δημόσιους χώρους και πάρκα και που έχει μπει εδώ και χρόνια στον χάρτη των βιώσιμων πόλεων λόγω της όλο και αυξανόμενης χρήσης ποδηλάτου. Αρκετός κόσμος εκεί… ποδηλατεί συνειδητά και πηγαίνει στις δουλειές του κάνοντας πετάλι – και όχι μόνο τις μέρες χωρίς αυτοκίνητο.

Η Περιφερειακή Ενότητα Καρδίτσας έμελλε να είναι μία από τις περιοχές που επλήγησαν πολύ από τις καιρικές-οικολογικές καταστροφές τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, οι οποίες άφησαν πίσω τους έναν κάμπο ρημαγμένο. Στην κακοκαιρία του 2018 πλημμύρισαν περίπου 100.000 στρέμματα και το 2023 λόγω της κακοκαιρίας «Ντάνιελ» σχεδόν η επταπλάσια έκταση.

Καμία πόλη ή περιοχή όμως δεν είναι μόνο οι αριθμοί της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, όπως δεν είναι μόνο αυτά που βλέπουμε ή συμβαίνουν. Οι αόρατες όψεις της κάθε περιοχής, όπως οι κοινωνικές διεργασίες, είναι αυτές που καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό την ταυτότητά της και τη δυναμική της. 

Η πόλη της Καρδίτσας, και γενικότερα η ευρύτερη περιοχή, φαίνεται ότι έχει καταφέρει να καλλιεργήσει ιδιαίτερα την αίσθηση του ανήκειν στους κατοίκους της. Δεν είναι ένας απρόσωπος τόπος. Είναι ένας τόπος όπου το «ανθρώπινο στοιχείο» –το στοιχείο αυτό που τόσο πολύ απασχολεί πια τη διεθνή βιβλιογραφία και τις πολιτικές στρατηγικές για τις «έξυπνες πόλεις»– παραμένει στην πρώτη γραμμή. Οι κάτοικοι έχουν μια ταύτιση με την κοινότητα στην οποία ζουν. 

Παρά τις καταστροφές των τελευταίων ετών, η περιοχή παραμένει παραγωγική, με έντονη δραστηριότητα στον πρωτογενή τομέα. Αυτό δεν σημαίνει ωστόσο ότι δεν υφίσταται τις συνέπειες φαινομένων με γενικότερη ισχύ στον ελλαδικό χώρο. Μερικά από αυτά είναι ότι, για παράδειγμα, η ύπαιθρος αδειάζει, ότι ο πληθυσμός των χωριών μειώνεται διαρκώς, ότι νεότεροι άνθρωποι προτιμούν την καθημερινότητα (και τις ευκολίες) ενός αστικού κέντρου, έστω και αν η βασική τους επαγγελματική δραστηριότητα (όπως π.χ. μια γεωργική εκμετάλλευση) παραμένει ακόμα στο χωριό.

Αυτή είναι η μία διάσταση του θέματος, στο επίπεδο της παρατήρησης και της ανάλυσης. Η άλλη διάσταση είναι ότι αρκετοί φορείς του νομού Καρδίτσας επενδύουν σε μια εκδοχή συνεργατισμού που την αντιλαμβάνονται με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά ως μια πιθανή λύση, όχι μόνο για να στηριχτούν οι νέες επιχειρήσεις, οι startups, οι καινοτόμες επιχειρηματικές προτάσεις, ο μικρομεσαίος επιχειρηματικός κόσμος κλπ., αλλά και για να γίνει πιο δελεαστικό το ενδεχόμενο παραμονής εκτός άστεως, στην ύπαιθρο.

Πάντα όμως σε αυτές τις συνθήκες, η επιβίωση και η επιτυχία τέτοιων εγχειρημάτων, όπως το να αναδειχθεί το μοντέλο του συνεργατισμού όχι απλά ως μια εναλλακτική πρόταση, αλλά ως ένας τρόπος δουλειάς, ανάπτυξης και τελικά αξιοπρεπούς διαβίωσης για τα εταιρικά σχήματα και τους ανθρώπους που τα αποτελούν, προϋποθέτει την ύπαρξη ενός «οικοσυστήματος».

Το βασικό ερώτημα λοιπόν είναι αν υπάρχει τελικά «συνεργατικό οικοσύστημα» στην Καρδίτσα και, το δεύτερο, τι θέλει να… γίνει όταν μεγαλώσει.

Η καταρχήν απάντηση είναι ότι ναι, υπάρχει μια βασική προϋπόθεση για τέτοια πράγματα: οι άνθρωποι που κινούνται στο πλαίσιο της συνεργατικής αντίληψης ή που θέλουν να ασχοληθούν ενεργά με τον συγκεκριμένο χώρο. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που με τέτοιο υπόβαθρο μπόρεσε να αναπτυχθεί ένα συνεργατικό οικοσύστημα, με τις όποιες δυσκολίες και προκλήσεις. Τα δεδομένα του 2025 περιγράφουν μια σχετικά προχωρημένη εκδοχή ενός τέτοιου οικοσυστήματος στην περιοχή της Καρδίτσας. 

Για ένα πιο ενδελεχές συμπέρασμα, μερικά στοιχεία που αφορούν τη στήριξη την οποία μπορεί να βρει ένα συνεργατικό σχήμα στην Καρδίτσα θα φανούν βοηθητικά.

Η Αναπτυξιακή Καρδίτσας, για παράδειγμα, είναι μια αναπτυξιακή ανώνυμη εταιρία, στην οποία συμμετέχουν η αυτοδιοίκηση και των δύο βαθμών, καθώς και φορείς όπως η Συνεταιριστική Τράπεζα Καρδίτσας, το Επιμελητήριο και η Ένωση Αγροτικών Συνεταιρισμών. Όπως λέει ο Βαγγέλης Σακελλαρίου, γενικός διευθυντής της Αναπτυξιακής Καρδίτσας: «Η δουλειά της Αναπτυξιακής Καρδίτσας περιστρέφεται εδώ και πάρα πολλά χρόνια γύρω από τον συνεργατισμό» προωθώντας και επιδιώκοντας «τη συνεργασία οποιωνδήποτε φορέων ή πολιτών σε οποιοδήποτε πεδίο ή αντικείμενο: από τον μικρό σύλλογο μέχρι τον πιο μεγάλο συνεταιρισμό – ενώσεις ανθρώπων, αθλητικοί ή πολιτιστικοί σύλλογοι, εγχειρήματα που μπορεί να έχουν ακόμα και άτυπη μορφή». Η Αναπτυξιακή Καρδίτσας παίζει έναν ρόλο «συντονιστή», λόγω τόσο της σύστασής της όσο και του τρόπου με τον οποίο λειτουργεί, με τον ρόλο της συμμετέχουσας ή της διαχειρίστριας προγραμματικών χρηματοδοτήσεων κλπ. 

Ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο (όπως παντού) είναι η χρηματική στήριξη. Η Συνεταιριστική Τράπεζα Καρδίτσας, η τράπεζα που «θα παραμείνει συνεταιριστική» σύμφωνα με δηλώσεις στελεχών της, σε μια συγκυρία που ο συστημικός τραπεζικός χώρος στην Ελλάδα δεν καλοβλέπει τέτοιου είδους εγχειρήματα, συμμετέχει στην Αναπτυξιακή Καρδίτσας και στηρίζει ως τραπεζικός οργανισμός συνεργατικά εγχειρήματα. Ο διευθύνων σύμβουλός της, Παναγιώτης Τουρναβίτης, είναι περιγραφικός σε ό,τι αφορά το «συνεργατικό DNA» του οργανισμού: «Σίγουρα ο συνεταιριστικός χαρακτήρας της τράπεζας είναι αποτυπωμένος στο DNA μας. Αλλά δεν είναι μόνο θέμα ιστορικών καταβολών ή κάποια εμμονή μας, αν θέλετε, με την εν λόγω νομική μορφή. Έχει να κάνει με τη φιλοσοφία και την κουλτούρα που έχουμε ως οργανισμός και ως διοίκηση». 

Η αντίληψη του συνεργατισμού ως μιας προωθητικής κίνησης συναντάται σποραδικά και στην τοπική αυτοδιοίκηση. Ο Δήμος Λίμνης Πλαστήρα στηρίζει ένα σημαντικό κομμάτι του αναπτυξιακού του προγραμματισμού στη λειτουργία συνεργατικών μοντέλων. Ενδεικτικό στοιχείο των διαφορετικών τρόπων με τον οποίο αντιλαμβάνονται τη συνεργατικότητα οι φορείς είναι και η παραπομπή του Δήμου Λίμνης Πλαστήρα στην παράδοση της περιοχής, στις πρώτες βιοτεχνίες και με πιο συγκεκριμένα παραδείγματα από την κοινωνική και οικονομική ζωή των Αγράφων. Σήμερα ο Δήμος θέλει να βάλει σε εφαρμογή ένα αναπτυξιακό πρόγραμμα (που αφορά άλλους δύο δήμους των Αγράφων), με συνολική χρηματοδότηση 90 εκατ. ευρώ, για τη στήριξη των υποδομών, της αγροτικής οικονομίας, του τουρισμού κ.ά. Σε όλο αυτό το εγχείρημα ο Δήμος βλέπει και την ανανέωση του ανθρώπινου δυναμικού του, την ανάσχεση της αποχώρησης από την ύπαιθρο και τη δημογραφική τόνωσή του. 

Επιστρέφουμε λοιπόν στο βασικό ερώτημα: «Υπάρχει συνεργατικό οικοσύστημα στην περιοχή της Καρδίτσας;».

Ο Γιώργος Μπέλλης, μέλος του Κόμβου Social Hub, μιας ΚΟΙΝΣΕΠ που στηρίζει άλλες ΚΟΙΝΣΕΠ και εταιρείες με υπηρεσίες που πολύ σχηματικά και περιοριστικά θα μπορούσαν να ενταχθούν στο χαρτοφυλάκιο ενός «συμβούλου επιχειρήσεων», λέει πως ναι, υπάρχει τέτοιο πράγμα. «Αυτή τη στιγμή στην περιοχή της Καρδίτσας υπάρχει οικοσύστημα. Δεν είναι όμως ένα συνειδητοποιημένο οικοσύστημα» λέει χαρακτηριστικά, περιγράφοντας τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν και συνεργάζονται τα εγχειρήματα σε μικρές ομάδες, χωρίς ωστόσο να βλέπουν (ακόμα τουλάχιστον) τη «μεγάλη εικόνα» και να συνειδητοποιούν τις κοινές ανάγκες που υπάρχουν.

Και ο κόσμος πώς αντιμετωπίζει τα εγχειρήματα αυτά;

Η αίσθηση του υπαρκτού αλλά όχι εντελώς συνειδητοποιημένου συνεργατικού οικοσυστήματος επιβεβαιώνεται και από τις εκφάνσεις του. Εκτός από τους φορείς ΚΑΛΟ που λειτουργούν ήδη στην περιοχή, οι συνεργατικές προτάσεις αντικατοπτρίζουν τις πολλές διαστάσεις και ιδέες που έχουν οι συμμετέχοντες και συμμετέχουσες για το τι είναι συνεργατισμός. «Κάποια από αυτά που λέμε έχουν την αποδοχή του κόσμου, τα περιμένει ο κόσμος. Κάποια από αυτά που προτείνουμε μπορεί να μην έχουν την επιθυμητή κατάληξη. Και αυτό γιατί οι ορεινές κοινότητες έχουν αποψιλωθεί πληθυσμιακά» λέει χαρακτηριστικά ο δήμαρχος της περιοχής Παναγιώτης Νάνος, περιγράφοντας και την εξοικείωση του κόσμου.

Η ύπαρξη «πυλώνων» που στηρίζουν τις συνεργατικές απόπειρες, ωστόσο, είναι μια πολύ καλή αφορμή για την ύπαρξη ενός τέτοιου οικοσυστήματος, αλλά και μια δικλείδα εξασφάλισης της αξιοπιστίας και της βιωσιμότητάς του. Με τα λόγια του κ. Τουρναβίτη: «Η μοναδικότητα της περιοχής μας είναι ότι όλοι οι φορείς συνεργαζόμαστε πάρα πολύ στενά. Ο ένας βοηθάει τον άλλον. Δεν χαράζει ο κάθε ένας μία ατομική στρατηγική. Προσπαθούμε, ανεξαρτήτως της όποιας στρατηγικής έχει ο κάθε φορέας, να βρίσκουμε μια κοινή συνισταμένη».

Το τελευταίο διάστημα, την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2025 ειδικότερα, υπήρξε έντονη κινητικότητα στο «συνεργατικό οικοσύστημα» της περιοχής, καθώς ήταν σε εξέλιξη μια σειρά προγραμματικές παρεμβάσεις. Συνεργατικά σχήματα, φορείς ΚΑΛΟ, επιχειρηματικές προτάσεις, παρουσιάστηκαν σε μια σειρά εκδηλώσεων και διαγωνίστηκαν κιόλας μεταξύ τους σε hackathons. 

Οι προτάσεις καθαυτές κινούνταν σε ένα αρκετά ευρώ φάσμα σύλληψης, τρόπου λειτουργίας, αλλά και στόχων. Εύκολα θα μπορούσαν να περιγραφούν ως ένας «χάρτης» του τρόπου με τον οποίο οι άνθρωποι που θέλουν να είναι κομμάτι αυτού του συνόλου αντιμετωπίζουν το συνεργατικό επιχειρείν και το νοηματοδοτούν. 

Με λίγα λόγια, η αντίληψη για το «τι είναι συνεργατισμός» δεν είναι κοινή. Κάθε φορέας, ανάλογα με το τι διαχειρίζεται και τι θέλει να επιτύχει, προσδίδει διαφορετικά χαρακτηριστικά στους ορισμούς που δίνει. Αυτά συνθέτουν ίσως τελικά και την ουσία της απάντησης: ότι σε δύσκολους και αβέβαιους καιρούς, όπου η φερόμενη ανάπτυξη δεν αφορά όλο τον κόσμο, υπάρχει μια σαφής ανάγκη για συνεργασίες. Ότι η περαιτέρω ανάπτυξη ενός συνεργατικού οικοσυστήματος είναι αναγκαία. Και ότι τελικά αυτό το οικοσύστημα της περιοχής της Καρδίτσας θα πρέπει να αυτοπροσδιοριστεί πιο έντονα και αποφασιστικά.