ΑΡΘΡΟ
Σημαντικά ζητήματα μνήμης, ιστορίας και εθνικής αυτογνωσίας θίγει το πρότζεκτ του φωτογράφου Martin Barzilai «Ghost Cemetery», που αναζητά στη σύγχρονη Θεσσαλονίκη τα ίχνη του λεηλατημένου εβραϊκού νεκροταφείου της πόλης. Η υπόθεση αυτή, σχετικά άγνωστη μέχρι πρότινος, αναδύεται από τη λήθη μέσα από τις εικόνες των επιτύμβιων μαρμάρινων πλακών που, ολόκληρες ή κομματιασμένες, βρίσκονται διασκορπισμένες σε όλη τη Θεσσαλονίκη – είτε παρατημένες είτε συχνότερα ενσωματωμένες σε διάφορες κατασκευές. Το υλικό αυτό παρουσιάστηκε ως φωτογραφικό λεύκωμα στη Γαλλία αλλά και ως έκθεση φωτογραφίας στη Θεσσαλονίκη, στο πλαίσιο της Photobiennale του 2023, με την υποστήριξη μεταξύ άλλων και του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης.
Το εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης χρονολογούνταν ήδη από τον 2ο αιώνα μ.Χ., αλλά άρχισε να μεγαλώνει μετά την εκδίωξη των Εβραίων από την Ισπανία το 1492 και την έλευσή τους στα οθωμανικά Βαλκάνια και ιδίως στη Θεσσαλονίκη. Οι Εβραίοι τον 17ο αιώνα αποτελούσαν τον μισό πληθυσμό της πόλης και τη δεκαετία του 1920 ήταν η μεγαλύτερη κοινότητα σε σύγκριση με την ελληνορθόδοξη και την τουρκική. Αντίστοιχα το εβραϊκό νεκροταφείο ήταν όχι μόνο το μεγαλύτερο της πόλης, αλλά και το μεγαλύτερο εβραϊκό κοιμητήριο ολόκληρης της Ευρώπης. Υπολογίζεται ότι περιελάμβανε 300.000 έως 500.000 τάφους, καθώς μάλιστα στην εβραϊκή θρησκεία η εκταφή των νεκρών απαγορεύεται και οι τάφοι έχουν ιδιαιτέρως ιερό χαρακτήρα. Οι συγκεκριμένοι τάφοι, ηλικίας πολλών εκατοντάδων ετών, με τις επιτύμβιες επιγραφές σε πολλές γλώσσες αλλά κυρίως στα ισπανοεβραϊκά λαντίνο γραμμένα σε εβραϊκό αλφάβητο, αποτελούσαν εκτός των άλλων μια πολύτιμη μαρτυρία για την ιστορία της εβραϊκής κοινότητας και της ίδιας της πόλης. Αυτός ο αρχαίος τόπος βρισκόταν έξω από τα ανατολικά τείχη της παλιάς Θεσσαλονίκης, στη σημερινή θέση του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, και έφτασε να καλύπτει μια έκταση 344 στρεμμάτων.
Η επέκταση της πόλης ήδη από τις αρχές του 20ού αιώνα προκαλούσε έντονη πίεση στο νεκροταφείο και την εβραϊκή κοινότητα και είχε ήδη οδηγήσει σε μικρής κλίμακας απαλλοτριώσεις και καταστροφές τμημάτων του. Ωστόσο η πλήρης καταστροφή του ήρθε στη ναζιστική Κατοχή, σε απόλυτη συμφωνία με τα αντισημιτικά μέτρα του Γερμανού κατακτητή και ως ένα προοίμιο για τον εκτοπισμό και την εξόντωση της κοινότητας, που ξεκίνησε λίγους μήνες αργότερα.
|
|
|
Το χρονικό της καταστροφής
Το ιστορικό της υπόθεσης μας το δίνει η δρ Ξένια Ελευθερίου, επιστημονική υπεύθυνη του Εβραϊκού Μουσείου Θεσσαλονίκης: «Η ολοκληρωτική καταστροφή του νεκροταφείου ξεκίνησε στις 6 Δεκεμβρίου 1942. Ωστόσο, η αρχή έγινε με τα τραυματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα στην Πλατεία Ελευθερίας στις 11 Ιουλίου του 1942, το αποκαλούμενο ‘Μαύρο Σάββατο’, όταν περίπου 9.000 Έλληνες άρρενες Εβραίοι ηλικίας 18-45 ετών συγκεντρώθηκαν για να απογραφούν και, μετά τα βασανιστήρια και τους εξευτελισμούς που υπέστησαν, στάλθηκαν για ‘καταναγκαστική εργασία’. Για την απελευθέρωση των 3.500 αρρένων που στάλθηκαν για ‘υποχρεωτική εργασία’ για την κατασκευή δρόμων, σιδηροδρόμων, αεροδρομίων και την εργασία σε λατομεία σε διαφορετικές περιοχές, ο αρμόδιος των γερμανικών αρχών Δρ Μαξ Μέρτεν αιτήθηκε για λύτρα, πέρα από τα 2 δισεκατομμύρια δραχμές σε μετρητά, την καταστροφή μέρους του νεκροταφείου, η αξία του οποίου υπολογιζόταν στο 1,5 δισεκατομμύριο δραχμές. […] Μετά την υπόδειξη του γενικού διοικητή Μακεδονίας Βασίλη Σιμωνίδη, ο Μέρτεν αιτήθηκε η Κοινότητα να συνεργαστεί με τον Δήμο Θεσσαλονίκης για τη μεταφορά του νεκροταφείου. Κατά την απόφαση του Μέρτεν έπρεπε να απαλλοτριωθεί τμήμα του νεκροταφείου κοντά στο ΑΠΘ, να μείνει ανέπαφο το υπόλοιπο νεκροταφείο και να μην καταστραφούν οι τάφοι των τελευταίων 30 ετών. Ωστόσο, πεντακόσιοι εργάτες που ήταν απεσταλμένοι από την τεχνική υπηρεσία του Δήμου Θεσσαλονίκης κατέστρεψαν μαζικά το νεκροταφείο. Πολλοί ιστορικοί έχουν υποστηρίξει ότι η πρωτοβουλία για την καταστροφή του νεκροταφείου προήλθε από τις ελληνικές τοπικές αρχές».
Πισίνες και πλατείες
Το θέμα όμως δεν έμεινε στην απαλλοτρίωση του χώρου. To νεκροταφείο μετατράπηκε σε ένα τεράστιο λατομείο και οι ταφόπλακές του λεηλατήθηκαν και έγιναν οικοδομικό υλικό. Χρησιμοποιήθηκαν αρχικά από τους Γερμανούς για τις ανάγκες του κατοχικού στρατού, αλλά και για ιδιαιτέρως ασύμβατες χρήσεις, όπως η κατασκευή πισίνας ή αίθουσας χορού! Τη σκυτάλη πήραν οι χριστιανοί Έλληνες που χρησιμοποίησαν τις επιτύμβιες στήλες για την κατασκευή και επανόρθωση δημοσίων κτιρίων, όπως για την πλατεία γύρω από τον Λευκό Πύργο, για τον περίβολο του νέου σιδηροδρομικού σταθμού, αλλά και για την ανακαίνιση 24 ναών. Χαρακτηριστικά, για να στρωθεί με μάρμαρο η πλατεία μπροστά στον Άγιο Δημήτριο, οι ταφικές πλάκες κόπηκαν και απολαξεύτηκαν, ώστε να σβηστούν οι επιγραφές. Σε όλα αυτά προστέθηκε και η λεηλασία από πολυάριθμους πολίτες, που βρήκαν ευκαιρία να αποκτήσουν δωρεάν οικοδομικό υλικό για ιδιωτικές εργασίες.
Ένα ταξίδι μνήμης, ιστορίας και ταυτότητας
Σήμερα λοιπόν αυτές οι επιτύμβιες στήλες βρίσκονται διάσπαρτες σε όλη την πόλη και τα περίχωρά της, ενσωματωμένες σε κτίρια και άλλες κατασκευές. Ο φωτογράφος Martin Barzilai έψαξε σε όλη την πόλη, εντόπισε και αποτύπωσε με τον φακό του πολλά από αυτά τα ίχνη της νεκρόπολης, ενώ επίσης φωτογράφισε και πήρε συνεντεύξεις από τους τελευταίους μάρτυρες αυτού του νεκροταφείου-φάντασμα. Ο Barzilai έχει μακρινή καταγωγή από τη Θεσσαλονίκη, καθώς πριν από έναν αιώνα ο παππούς του είχε μεταναστεύσει από την πόλη αρχικά στο Παρίσι και στη συνέχεια στο Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης. Ο ίδιος μεγάλωσε στο Παρίσι και μέσα από αυτό το πρότζεκτ ήρθε για πρώτη φορά στη γενέτειρα του παππού του, αναζητώντας υλικά στοιχεία μνήμης όχι μόνο της στενής αλλά και της ευρύτερης οικογένειάς του, του εβραϊσμού της Θεσσαλονίκης. Μέσα από την αναζήτηση των μνημάτων, ανασυνθέτει αυτή τη μνήμη που είχε ακυρωθεί βίαια και βέβηλα. Και πολύ περισσότερο, με το έργο του συμπληρώνει χαμένες και κατεστραμμένες ψηφίδες σε ένα μωσαϊκό, η εικόνα του οποίου αποτυπώνει συχνά τη σκοτεινή ιστορία της πόλης.
Βρείτε εδώ και ανοίξτε τον χάρτη της Θεσσαλονίκης με τα σημεία όπου βρίσκονται σήμερα τμήματα από το κατεστραμμένο εβραϊκό κοιμητήριο.