Η συμπερίληψη φεμινιστικών αρχών συνιστά ένα σημαντικό προοδευτικό βήμα στη χάραξη πολιτικής εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ. Αποτέλεσμα αυτής της συμπερίληψης υπήρξε η ανάπτυξη πολιτικών για την ισότητα των φύλων στο πλαίσιο καταστάσεων σύρραξης και στη διεθνή αναπτυξιακή βοήθεια. Κατά πολλούς η ΕΕ κατέχει ηγετικό ρόλο στην ισότητα των φύλων εντός του πεδίου της εξωτερικής πολιτικής. Ωστόσο, ενώ η ενσωμάτωση του φεμινισμού έχει υποστηρίξει απτές πολιτικές για την ισότητα των φύλων, η στενή ερμηνεία του φεμινισμού υπονομεύει τη μετασχηματιστική του προοπτική και επισημαίνει κενά συνοχής στην προσέγγιση της ΕΕ.
Τα τελευταία χρόνια η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ξεκινήσει να ενσωματώνει φεμινιστικές αρχές τόσο στα έγγραφα της εξωτερικής πολιτικής της όσο και στις πράξεις της. Ο φεμινισμός γίνεται συνήθως κατανοητός ως μια προσπάθεια συγκέντρωσης της προσοχής στη ανάγκη για πλήρη οικονομική, πολιτική και κοινωνική ισότητα για γυναίκες και άλλες μειονότητες φύλων. Αυτή η κίνηση προς μια μεγαλύτερη συμπερίληψη του φεμινισμού έχει επηρεαστεί από εσωτερικούς παράγοντες ώθησης και εξωτερικές δεσμεύσεις. Εσωτερικά, οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, όπως το Ευρωπαϊκό Λόμπι Γυναικών και το Ευρωπαϊκό Γραφείο Σύνδεσμος για την οικοδόμηση της ειρήνης, έπαιξαν καθοριστικό ρόλο ωθώντας τους ευρωπαϊκούς θεσμούς να ενσωματώσουν τον φεμινισμό στις αντιλήψεις πολιτικής τους. Περαιτέρω, οι φορείς λήψης αποφάσεων της ΕΕ υπήρξαν ισχυροί υπέρμαχοι της συμπερίληψης εξωτερικών πολιτικών φεμινιστικής έμπνευσης, ενώ κράτη μέλη όπως η Σουηδία, η Γαλλία, το Λουξεμβούργο και η Ισπανία προχώρησαν μέχρι και την υιοθέτηση «φεμινιστικών» εξωτερικών πολιτικών, με μερικά από αυτά να απευθύνουν ακόμα και κάλεσμα στην ίδια την ΕΕ να υιοθετήσει μια ρητά φεμινιστική εξωτερική πολιτική.
Η θεώρηση του φεμινισμού ως σημείο εισόδου σε πολιτικές συμπερίληψης που ωφελούν γυναίκες, ωστόσο, καταλαμβάνει μόνο ένα μικρό κομμάτι της προοπτικής του. Οι ακτιβιστές και οι ακαδημαϊκοί που υπερασπίζονται τη φεμινιστική συμπερίληψη αναζητούν συχνά συστημικό μετασχηματισμό ενάντια στην πατριαρχία και τον σεξισμό σε κάθε πτυχή της κοινωνίας. Μια τέτοιου είδους μετασχηματιστική φεμινιστική προσέγγιση είναι ολιστική καθώς επιδιώκει να αμφισβητήσει ένα ευρύτερο φάσμα κοινωνικών ισοτήτων, ούτως ώστε άντρες και γυναίκες να μπορούν να διάγουν μια ικανοποιητική ζωή.
Σε αυτόν τον σύντομο συλλογισμό, θα περιγράψω πρώτα τους τρόπους με τους οποίους εκδηλώθηκε ο φεμινισμός με σκοπό να αναπτύξει αξιόλογα πλαίσια σε επίπεδο ΕΕ. Έπειτα θα αναλογιστώ τα αποτελέσματα του φεμινιστικού παράγοντα ώθησης, εστιάζοντας στο έργο της ΕΕ για την έμφυλη βία παγκοσμίως. Είμαι, ωστόσο, επιφυλακτική με την αισιοδοξία σε σχέση με την ενσωμάτωση του φεμινισμού στις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ, δεδομένου του στενού της πεδίου. Χρησιμοποιώντας παραδείγματα πρακτικών εξωτερικής πολιτικής και προκλήσεων σε επίπεδο κρατών μελών, καταδεικνύω τους περιορισμούς αυτής της «μετατόπισης» προς τη διαμόρφωση εξωτερικών σχέσεων υπό το πρίσμα του φεμινισμού.
Ο φεμινισμός μέσα στην αρχιτεκτονική των εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ
Η ΕΕ έχει αναλάβει δεσμεύσεις στο πλαίσιο παγκόσμιων πρωτοβουλιών, όπως οι Στόχοι Βιώσιμης Ανάπτυξης, ιδιαιτέρως ο Στόχος 5 (ισότητα των φύλων) και ο στόχος 16 (ειρήνη, δικαιοσύνη και ισχυροί θεσμοί), καθώς και στο παγκόσμιο κανονιστικό πλαίσιο, ήτοι την ατζέντα για τις Γυναίκες, την Ειρήνη και την Ασφάλεια (WPS) που ξεκίνησε με την υιοθέτηση του υπ’ αριθμόν 1325 Ψηφίσματος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ τον Οκτώβριο του 2020.
Το απόσταγμα της δέσμευσης σε αυτές τις πολυμερείς πλατφόρμες είναι δύο πρόσφατες ατζέντες ενωσιακής πολιτικής. Πρώτον, η Στρατηγική Προσέγγιση για τις Γυναίκες, την Ειρήνη και την Ασφάλεια του 2018, η οποία αποτελεί έναν περιφερειακό μηχανισμό που στοχεύει στη στήριξη των προσπαθειών των θεσμών της ΕΕ, καθώς και των προσπαθειών που καταβάλλουν από μόνα τους τα κράτη μέλη για να υλοποιήσουν την ατζέντα για τις Γυναίκες, την Ειρήνη και την Ασφάλεια στο εσωτερικό τους και στις εξωτερικές τους πολιτικές. Δεύτερον, το τρίτο Σχέδιο Δράσης για Θέματα Φύλου, άλλως γνωστό ως GAP III, το οποίο υιοθετήθηκε τον Νοέμβριο του 2020. Η προοδευτική προσέγγιση αυτών των δύο πλαισίων δεσμεύει την ΕΕ να στηρίξει την ηγεσία και τη συμμετοχή γυναικών και κοριτσιών σε επίσημους θεσμούς, από τους οποίους είναι συνήθως αποκλεισμένες. Επιπρόσθετα, τα πλαίσια δεσμεύονται για διατομεακότητα, να δίδεται δηλαδή προσοχή στον αντίκτυπο διαφορετικών αξόνων καταπίεσης και διακρίσεων, γεγονός που αξίζει ιδιαίτερα να σημειωθεί, καθώς εμφανίζεται για πρώτη φορά.
Το Ευρωκοινοβούλιο υιοθέτησε, επίσης, ένα ψήφισμα για την Ισότητα των φύλων στην εξωτερική πολιτική και την πολιτική ασφαλείας της ΕΕ τον Οκτώβριο του 2020.
Ο φεμινισμός της ΕΕ στην πράξη
Οι συνέπειες της υιοθέτησης του φεμινισμού έχουν αποφέρει χειροπιαστά αποτελέσματα στις εξωτερικές σχέσεις της ΕΕ.
Παράδειγμα τούτου συνιστά η Πρωτοβουλία Spotlight, μια συνεργασία ανάμεσα στην ΕΕ και τον ΟΗΕ που χρηματοδοτήθηκε αρχικά με 500 εκατομμύρια ευρώ έχοντας ως σκοπό την εξάλειψη κάθε μορφής βίας κατά των γυναικών και των κοριτσιών. Οι μορφές αυτές περιλαμβάνουν: γυναικοκτονίες, οικιακή και ενδοοικογενειακή βία, ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων, σεξουαλική και οικονομική εκμετάλλευση. Η πρωτοβουλία Spotlight συνιστά ένα μοναδικό είδος επένδυσης που εστιάζει στις χώρες του Παγκόσμιου Νότου κι επομένως απευθύνεται σε χώρες της Αφρικής, της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού. Στην Αφρική, μέρος της εν λόγω στήριξης περιλαμβάνει την παροχή 40 εκατομμυρίων ευρώ στον περιφερειακό οργανισμό της Αφρικανικής Ένωσης. Μαζί με το πρόγραμμα εργασίας παρουσιάστηκε και η εκστρατεία δημόσιας διπλωματίας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης #WithHer για να ενημερώσει σχετικά με τη συνεργασία ΕΕ-ΟΗΕ. Εμπλέκοντας ένα ευρύτερο φάσμα κοινού και με ανεπίσημο τρόπο, η ΕΕ επιδιώκει να προβληθεί ως ένας φορέας προώθησης θεμάτων φύλου και φεμινισμού με ηγετική θέση στο παγκόσμιο στερέωμα.
Η γλώσσα του φεμινισμού εμφανίζεται καλά ενσωματωμένη στις πρόσφατες συνομιλίες της ΕΕ, όπως ενισχύθηκε από τα πολλαπλά πλαίσια και τα αποτελέσματα των πολιτικών με στόχο την ισότητα των φύλων. Ωστόσο, εάν εστιάσουμε ευρύτερα και πέρα από τις πολιτικές για την ισότητα των φύλων, θα δούμε μια διαφορετική ιστορία της κατάστασης του φεμινισμού εντός του τομέα των εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ.
Πέρα από τις πολιτικές για την ισότητα των φύλων
Ενώ η ΕΕ ισχυρίζεται ότι πρωτοπορεί στο πεδίο των προοδευτικότερων, μετασχηματιστικών πρακτικών εξωτερικής πολιτικής που αξιοποιούν τον φεμινισμό, το εύρος τους είναι στην πραγματικότητα αρκετά στενό. Ο φεμινισμός απομονώνεται από άλλες πρακτικές εξωτερικών σχέσεων, όπως το εμπόριο, η μετανάστευση, η ασφάλεια και η άμυνα. Για παράδειγμα, οι αυξημένες δεσμεύσεις για στρατιωτικές μορφές ασφάλειας, οι οποίες κανονικοποιούν τον μιλιταρισμό, δημιουργούν συνθήκες που καθιστούν την ισότητα των φύλων λιγότερο πιθανή. Ως ιδεολογία ο μιλιταρισμός είναι ιεραρχικός, δίνει σάρκα και οστά σε αρρενωπότητες που υπονομεύουν την ισότητα ενισχύοντας την αυστηρή διάκριση των ρόλων των φύλων, ένα διακριτικό γνώρισμα της πατριαρχίας. Ένα καλό παράδειγμα αυτού αποτελεί η μετανάστευση. Σε αυτό το πεδίο, οι γυναίκες συχνά περιγράφονται ως θύματα ή μητέρες που έχουν ανάγκη διάσωσης για να δικαιολογηθούν καταπιεστικές (και άρα αρρενοποιημένες) παρεμβάσεις. Τοποθετώντας τες σε θέση θύματος αντί για θέση ενεργού υποκειμένου (ή ακόμα θέση ισοτίμου), η ΕΕ έρχεται σε αντίθεση με τα ίδια τα πλαίσια πολιτικής της.
Μια άλλη πρόκληση σε αυτήν τη στροφή της ΕΕ προς τον φεμινισμό συνιστά η ελλιπής ευθυγράμμιση των δεσμεύσεων στις εξωτερικές σχέσεις με τις εγχώριες συνθήκες. Στην Ευρώπη υπάρχουν κράτη μέλη, τα οποία περιφρονούν εμφανώς τον σεβασμό της ισότητας των φύλων και απορρίπτουν μειονοποιημένες ταυτότητες φύλου. Εν ολίγοις, υπονομεύουν ενεργά την ισότητα των φύλων. Υπό αυτήν την έννοια, η προσέγγιση της ΕΕ στην εγχώρια πραγματικότητά της δεν ευθυγραμμίζεται με την εξωτερική της προσέγγιση. Αυτό αποδυναμώνει την αξιοπιστία της ΕΕ ως φορέα φεμινισμού καθώς οι πολιτικές της προσεγγίσεις στερούνται συνοχής.
Συνολικά, οι προοδευτικοί παράγοντες υπερασπίζονται επιτυχώς τις πολιτικές πρακτικές φεμινιστικής έμπνευσης. Αυτό έχει οδηγήσει σε σημαντικά πλαίσια καθοδήγησης των πολιτικών ασφαλείας και ανάπτυξης. Οι νέες αυτές πρωτοβουλίες δίνουν προτεραιότητα σε πολιτικές για την ισότητα των φύλων στις εξωτερικές σχέσεις. Η παγκόσμια έκταση πρωτοβουλιών όπως η Spotlight βοηθούν στην ενίσχυση του μύθου ανάδειξης της ΕΕ σε ηγετικό φορέα προώθησης θεμάτων φύλου και φεμινισμού.
Ωστόσο, αν αναλογιστούμε τον ευρύτερο τομέα εξωτερικής πολιτικής, η απουσία φεμινιστικών εγχειρημάτων είναι εντυπωσιακή, αν και αναμενόμενη λόγω του στενού εύρους αξιοποίησης του φεμινισμού. Επιπροσθέτως, η έλλειψη συνοχής ανάμεσα στο τι προωθείται εξωτερικά και το τι απαιτείται εσωτερικά υπονομεύει το μεγαλοπρεπές αφήγημα της ΕΕ που την τοποθετεί σε ρόλο υποστηρικτή της ισότητας των φύλων. Παρ’ όλα αυτά, η υιοθέτηση της Στρατηγικής για την Ισότητα των Φύλων από την ΕΕ αποτελεί σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση. Το πλαίσιο αυτό θα συγκεράσει τις εσωτερικές και εξωτερικές προσπάθειες της ΕΕ. Επίσης, αξιοποιεί τη φεμινιστική αρχή της διατομεακότητας, η οποία, εάν τεθεί σε λειτουργία, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την αντιμετώπιση μιας σειράς κοινωνικών ανισοτήτων, συμπεριλαμβανομένων των ανελεύθερων πρακτικών ορισμένων φορέων της ΕΕ που υπονομεύουν την ισότητα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στα αγγλικά στο eu.boell.org στις 23 Αυγούστου 2021.