Αιτούντες άσυλο: αόρατοι και παγιδευμένοι στην Ευρώπη

O Simon κατέφυγε στην Ευρώπη αναζητώντας ασφάλεια, αλλά πριν προλάβει να ζητήσει προστασία βρέθηκε τραυματισμένος από διασταυρούμενα πυρά κατά τη διάρκεια επαναπροώθησης στα ελληνοτουρκικά σύνορα, όπως καταγγέλλει, και σήμερα ζει καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι περιμένοντας το αποτέλεσμα της αίτησης ασύλου που έχει υποβάλει.

«Θέλω να περπατήσω ξανά, εάν αυτό είναι εφικτό, και να πραγματοποιήσω τα όνειρά μου. Μερικές φορές αισθάνομαι απογοητευμένος και συντετριμμένος λόγω της αδυναμίας μου να περπατήσω και επειδή όλα στη ζωή μου έχουν αλλάξει», λέει μπροστά στην κάμερα.

O Simon και άλλοι δέκα πρόσφυγες αφηγήθηκαν μπροστά στην κάμερα το δικό τους νομικό ταξίδι – από τις απωθήσεις μέχρι τις αδικαιολόγητες απορρίψεις και τους αναδρομικούς νόμους.

Η σειρά βίντεο “Lost in a legal maze” («Χαμένοι σε νομικούς λαβυρίνθους») δημιουργήθηκε από το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με τη μη κυβερνητική οργάνωση Equal Legal Aid (ELA) και δημιουργό τον Σιδέρη Νανούδη. Προβλήθηκε στις 13 Μαΐου 2024 μέσα στην κατάμεστη αίθουσα της αίθουσας «Παύλος Ζάννας» του κινηματογράφου «Ολύμπιον» στη Θεσσαλονίκη.

«Τα πράγματα μάλλον θα επιδεινωθούν παρά θα βελτιωθούν»

«Τα βίντεο αυτά δείχνουν τους νομικούς λαβυρίνθους στους οποίους είναι παγιδευμένοι οι άνθρωποι που αναζητούν προστασία εδώ στην Ελλάδα, ωστόσο είναι σημαντικό να γνωρίζουμε ότι όλα αυτά τα εμπόδια είναι ευρωπαϊκό ζήτημα. Με την εφαρμογή του λεγόμενου Συμφώνου της ΕΕ για τη Μετανάστευση και το Άσυλο, καθώς και με την τελευταία απόφαση για τη μεταρρύθμιση του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου, τα πράγματα μάλλον θα επιδεινωθούν παρά θα βελτιωθούν και ως εκ τούτου είναι ακόμη πιο σημαντικό να παρακολουθούμε την κατάσταση στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ. Με τη μεταρρύθμιση, τα κράτη μέλη θα μπορούν να διεξάγουν στα σύνορα διαδικασίες οι οποίες θα έχουν ως αποτέλεσμα να αυξηθούν οι κρατήσεις μεταναστών και θα καταστήσουν ακόμη πιο δύσκολη την πρόσβαση στο άσυλο. Η έννοια της λεγόμενης ασφαλούς τρίτης χώρας θα ενισχυθεί περαιτέρω και το ζήτημα της προστασίας των προσφύγων θα ανατεθεί και θα μεταφερθεί σε ακόμα μεγαλύτερο βαθμό σε χώρες εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ως εκ τούτου, η μεταρρύθμιση αυτή μαζί με τις συνεχιζόμενες παραβιάσεις του κράτους δικαίου θα καταστήσουν τη δουλειά οργανώσεων όπως η ELA και άλλων υπερασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ακόμη πιο επιβεβλημένη. Το δικαίωμα στο άσυλο είναι ένα θεμελιώδες δικαίωμα και ένα ιστορικό μάθημα που διδάχτηκε η Ευρώπη και όχι ένα προνόμιο που τα κράτη μέλη της ΕΕ μπορούν να αποφασίσουν να παραχωρήσουν ή να αρνηθούν» εξηγεί η Neda Noraie-Kia, επικεφαλής μεταναστευτικής πολιτικής στην Ευρώπη για το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ.

Σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία που δημοσιεύει το υπουργείο Μετανάστευσης και Ασύλου, στην Ελλάδα το πρώτο τρίμηνο του 2024 καταγράφηκαν 16.800 αιτήματα ασύλου, το 27% των οποίων αφορά σε ανήλικους, το 53% προέρχεται από την ηλικιακή ομάδα 18-34 έτη και το 20% από την ηλικιακή ομάδα 35-64 έτη. Σύμφωνα με τα ίδια στοιχεία, σε πρώτο βαθμό το ποσοστό των αιτήσεων που έγιναν δεκτές φτάνει στο 51% ενώ σε δεύτερο βαθμό το ποσοστό αυτό είναι μόλις 5,1%. Συνολικά στην Ελλάδα από το 2013 έως σήμερα έχουν κατατεθεί 468.325 αιτήσεις ασύλου.

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το 2023 συνολικά υποβλήθηκαν 1.129.800 αιτήσεις, εκ των οποίων 1.049.000 για πρώτη φορά, σημειώνοντας αύξηση 18% σε σύγκριση με το 2022 και 62% σε σύγκριση με το 2019, πριν από την πανδημία του COVID. Το 2023, οι χώρες της ΕΕ εξέδωσαν 673.000 πρωτοβάθμιες αποφάσεις ασύλου. Το 53% αυτών των αποφάσεων ήταν θετικές.

Αριστερά: Ο συντονιστής της εκδήλωσης Μιχάλης Γουδής, διευθυντής του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ, Γραφείο Θεσσαλονίκης. Δεξιά: Neda Noraie-Kia, Επικεφαλής του Προγράμματος Μεταναστευτικής Πολιτικής στην Ευρώπη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ.

«Να γκρεμίσουμε αυτό το τείχος σιωπής»

Η Equal Legal Aid μέχρι σήμερα έχει υποστηρίξει πάνω από 1.290 άτομα σε διαφορετικά στάδιο των διαδικασιών ασύλου και έχει διαπιστώσει ότι η πρόσβαση στη διεθνή προστασία παρεμποδίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις μεταναστευτικές πολιτικές της ΕΕ και των κρατών μελών, επηρεάζοντας σοβαρά την ψυχική σταθερότητα, την υγεία και την ασφάλεια των ανθρώπων.

Οι δικηγόροι της οργάνωσης έρχονται καθημερινά αντιμέτωποι με τη σκληρή πραγματικότητα της αναζήτησης ασύλου στην Ευρώπη και γίνονται μάρτυρες της επιδείνωσης των συνθηκών διαβίωσης και της αυξανόμενης δυσκολίας των διαδικασιών ασύλου. Όπως αναφέρουν, «οι αιτούντες άσυλο, παγιδευμένοι σε απομονωμένους καταυλισμούς, παρουσιάζονται ως μια απρόσωπη και απειλητική μάζα που στερείται φωνής και αυτή η επιβεβλημένη σιωπή οδηγεί στη διαγραφή τους από τη δημόσια σφαίρα και τις κοινωνίες μας».

«Δεν είναι απλώς ‘μετανάστες’, αλλά άνθρωποι με τους οποίους εργαζόμαστε και μιλάμε καθημερινά, και αυτή η πλήρης αορατότητα και η αποδυνάμωσή τους είναι αφόρητη για εμάς. Υπό αυτή την έννοια, το έργο αυτό ήταν πολύ κοντά στην καρδιά μας. Θέλαμε να σταθούμε στο πλευρό τους για να γκρεμίσουμε αυτό το τείχος της σιωπής, για να ανοίξουμε έναν χώρο να υπάρξουν οι ιστορίες και οι εμπειρίες τους. Διεκδικώντας ένα κομμάτι του δημόσιου χώρου, μπορούν να ανακτήσουν τον έλεγχο της δικής τους αφήγησης. Αυτά τα βίντεο εκθέτουν τις καφκικές διαδικασίες ασύλου, το αίσθημα της παγίδευσης, του εγκλωβισμού σε εκκρεμότητα, τη δύσκολη πορεία προς το άσυλο και την ασφάλεια, από τη δική τους οπτική γωνία.

Τα βίντεο αυτά έχουν επίσης ως στόχο να καταρρίψουν τα στερεότυπα και να ρίξουν φως στις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι εξόριστοι. Οι παραβιάσεις της διαδικασίας ασύλου επηρεάζουν κάθε αιτούντα άσυλο στην Ευρώπη. Αλλά οι παραβιάσεις αυτές διαπράττονται επίσης με πλήρη ατιμωρησία, καθώς οι αιτούντες άσυλο δεν έχουν κανένα μέσο να θέσουν τα κράτη προ των ευθυνών τους. Θέλαμε να υψώσουμε τη φωνή όσων επηρεάζονται άμεσα από αυτές τις πολιτικές χωρίς ωστόσο να έχουν ερωτηθεί ποτέ για αυτές», λέει η Juliette Malfaisan, εκτελεστική διευθύντρια και ιδρύτρια της οργάνωσης Equal Legal Aid, εξηγώντας τους λόγους για τους οποίους δημιουργήθηκε αυτή η σειρά από βίντεο.

Όπως διαπιστώνουν τα μέλη της οργάνωσης, «τα τελευταία χρόνια ήταν καταστροφικά για τα δικαιώματα των αιτούντων άσυλο στην Ελλάδα». Καταγγέλλουν ότι οι συνθήκες υποδοχής έχουν επιδεινωθεί, ο μη κερδοσκοπικός τομέας έχει διαλυθεί και τα εμπόδια για την παροχή ασύλου έχουν πολλαπλασιαστεί. Όπως επισημαίνουν, «η de facto κράτηση των αιτούντων άσυλο σε ανθυγιεινούς, υπερπλήρεις χώρους, χωρίς πρόσβαση σε ιατρική ή ψυχοκοινωνική φροντίδα, προκαλεί ιδιαίτερη ανησυχία και πρέπει να σημάνει συναγερμό».

Ακόμη και όταν τους παρέχεται προστασία, οι πρόσφυγες εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν δυσκολίες πρόσβασης στην αγορά εργασίας, στην υγειονομική περίθαλψη ή στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα.

Αριστερά: Juliette Malfaisan, εκτελεστική διευθύντρια και ιδρύτρια της Equal Legal Aid. Δεξιά: Η Ευσταθία Λαϊνά, δικηγόρος της ELA, απαντά σε ερώτηση του κοινού. Πίσω διακρίνεται η Χρυσηίς Κατσέα, βοηθός Προγράμματος Μεταναστευτικής Πολιτικής, Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ.

«Μετά την κατάθλιψη έρχεται η τρέλα»

Η Aisha είναι 44 ετών, υποφέρει από σοβαρά προβλήματα υγείας τα οποία δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν στη χώρα καταγωγής της, ενώ, όπως αναφέρει, υπέστη ακρωτηριασμό των γεννητικών της οργάνων, λόγος ο οποίος από μόνος του δικαιολογεί τη χορήγηση ασύλου. Παρ’ όλα αυτά, η αίτησή της για άσυλο απορρίφθηκε δύο φορές. «Ζω κάθε μέρα με το άγχος ότι από μέρα σε μέρα θα με γυρίσουν πίσω στην ίδια κατάσταση από την οποία ξέφυγα. Αυτό σκέφτομαι συνέχεια. Αν η ψυχική σου κατάσταση δεν είναι ισχυρή, πέφτεις σε κατάθλιψη. Μετά την κατάθλιψη έρχεται η τρέλα», λέει στην κάμερα η Aisha, η οποία βρίσκεται τα τελευταία έξι χρόνια στην Ελλάδα. Κατά τη διάρκεια της προβολής των βίντεο βρέθηκε στην αίθουσα του κινηματογράφου και θέλησε να απευθυνθεί στους παρευρισκόμενους. «Είμαι εδώ και γι’ αυτούς που δεν μπορούν να μιλήσουν. Κάποιοι έχουν μεγαλύτερα προβλήματα από μένα», είπε η 44χρονη και καταχειροκροτήθηκε από το κοινό.

Το σύστημα είναι κατασκευασμένο για να αποτύχει

Σύμφωνα με δικηγόρους που υποστηρίζουν πρόσφυγες, οι διαδικασίες ασύλου στην Ελλάδα έχουν γίνει ολοένα και πιο πολύπλοκες, φτάνοντας σε ένα οριακό σημείο όπου το σύστημα είναι κυριολεκτικά κατασκευασμένο για να αποτύχει. Τα εμπόδια είναι πλέον παρόντα σε όλα τα στάδια της διαδικασίας ασύλου.

Αυτά περιλαμβάνουν:

• την επέκταση των διαδικασιών που επιτρέπουν στις αρχές να απορρίπτουν μια αίτηση ασύλου χωρίς να εξετάζουν την ουσία της, ακολουθώντας μια εικονική διαδικασία,
• συνεχείς δυσκολίες στην υποβολή αίτησης ασύλου, αφήνοντας χιλιάδες αιτούντες άσυλο σε εκκρεμότητα,
• την αδυναμία των αρχών να παρέχουν κατάλληλες υπηρεσίες διερμηνείας κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ασύλου,
• την αποτυχία των αρχών να αναγνωρίσουν τα τρωτά σημεία και τις διώξεις, παρά τις σαφείς αποδείξεις.

«Οι δυσκολίες πρόσβασης και χορήγησης ασύλου έχουν οδηγήσει σε αύξηση των απορριπτικών αποφάσεων, χωρίς δυνατότητα επιστροφής είτε σε ασφαλή τρίτη χώρα είτε στη χώρα καταγωγής. Ως αποτέλεσμα, οι αιτούντες άσυλο συχνά μένουν σε μια νομική εκκρεμότητα, χωρίς καθεστώς, χωρίς χαρτιά και χωρίς στέγη. Αυτό τους βυθίζει αναπόφευκτα στην ανασφάλεια, καθιστώντας τους ευάλωτους στην εμπορία ανθρώπων και στην κακοποίηση», σημειώνει η Juliette Malfaisan.

«Συνεχώς συναντούμε μικρά μικρά εμπόδια, τα οποία όμως όταν αθροιστούν σχηματίζουν ένα μεγάλο τείχος γι’ αυτούς τους ανθρώπους», λέει η Αθηνά Καλογρίδη, δικηγόρος της οργάνωσης ELA, η οποία τα τελευταία χρόνια εργάζεται για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων προσφύγων και μεταναστών. «Ένα από τα βασικά προβλήματα είναι η διερμηνεία κατά τη διάρκεια των συνεντεύξεων στο πλαίσιο της διαδικασίας της αίτησης ασύλου. Δεν καλύπτονται επαρκώς όλες οι γλώσσες και αρκετές φορές οι άνθρωποι ουσιαστικά εξαναγκάζονται να μη μιλήσουν τη μητρική τους γλώσσα. Επίσης οι άνθρωποι δεν έχουν εύκολη πρόσβαση σε νομική συνδρομή, ενώ η ποιότητα των συνεντεύξεων, κυρίως στα νησιά, είναι κακή. Πολλές φορές είναι σύντομες και δεν ζητούνται διευκρινίσεις για τους ισχυρισμούς των αιτούντων άσυλο. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα οι αιτιολογίες των αποφάσεων να μη στέκουν στη λογική», προσθέτει η κ. Καλογρίδη.

Αριστερά: Ο Μιχάλης Γουδής και ο σκηνοθέτης των βίντεο Σιδέρης Νανούδης. Δεξιά: Μιχάλης Γουδής και Juliette Malfaisan.

«Νομικός εφιάλτης»

Ο Zakariya περιγράφει στην κάμερα έναν νομικό εφιάλτη που έζησε με τα δύο παιδιά του. Είχε περάσει από την Ελλάδα το 2015 και στη συνέχεια κατέφυγε στο Βέλγιο όπου αιτήθηκε χορήγηση ασύλου και ζούσε νόμιμα εκεί. Όπως καταγγέλλει, κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής του στη Θεσσαλονίκη, τον Νοέμβριο του 2017, απήχθη από μασκοφόρους άνδρες και οδηγήθηκε μαζί με τα παιδιά του στα ελληνοτουρκικά σύνορα. Μαυροφορεμένοι άνδρες τους ανάγκασαν να επιβιβαστούν σε μια βάρκα και τους οδήγησαν σε τουρκικό έδαφος. Έχασε όλα τα επίσημα έγγραφα που είχε μαζί του. Αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ελλάδα το 2019. Η αίτησή του για χορήγηση ασύλου στην Ελλάδα απορρίφθηκε, καθώς ήδη είχε αναγνωριστεί ως πρόσφυγας στο Βέλγιο. Ωστόσο έλαβε και από τις αρχές του Βελγίου απορριπτική απόφαση, καθώς δεν είχε πια διεύθυνση κατοικίας εκεί. Μετά τις προσπάθειες Ελλήνων και Βέλγων δικηγόρων, τον Απρίλιο του 2024 επιτράπηκε στον Zakariya και τους γιους του να επιστρέψουν στο Βέλγιο.

«Καταγράφεται μια κατάσταση βαρβαρότητας στα σύνορα. Υπάρχουν αναφορές για «απαγωγές» ανθρώπων, ακόμη και για δολοφονίες. Κανείς δεν ξέρει τι γίνεται ακριβώς στα σύνορα, παρά μόνο η αστυνομία και ο στρατός», λέει ο Αλέξανδρος Τζένος, δικηγόρος στην οργάνωση Equal Legal Aid.

«Πάμε ένα βήμα πίσω»

Οι νομικοί ανησυχούν σχετικά με το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για το Άσυλο και τη Μετανάστευση, που εγκρίθηκε από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο στις 10 Απριλίου 2024.

«Αποτελεί ένα σαφές βήμα προς τα πίσω. Ο στόχος ήταν να κατανεμηθεί το βάρος της μετανάστευσης πιο δίκαια και να εξορθολογιστούν οι διαδικασίες ασύλου. Στην πραγματικότητα, οι διατάξεις προχωρούν πολύ περισσότερο από αυτό. Το σύμφωνο κατοχυρώνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο ορισμένα από τα αποτρεπτικά μέτρα που εφαρμόζονται ήδη στην Ελλάδα, με πιθανές δραματικές συνέπειες. Πράγματι, η Ελλάδα υπήρξε πρωτοπόρος στην εφαρμογή μιας από τις πιο επιβλαβείς μεταναστευτικές πολιτικές της Ευρώπης. Οι καταυλισμοί προσφύγων, που κατασκευάστηκαν με ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, έχουν γίνει ένα έντονο σύμβολο αυτής της προσέγγισης. Ως οργάνωση, μας ανησυχεί να βλέπουμε την ίδια ολέθρια τακτική, που χρησιμοποιείται στη Νότια Ευρώπη για την υποβάθμιση του θεμελιώδους δικαιώματος στο άσυλο, να εξαπλώνεται σε όλη την Ευρώπη και με τη συρρίκνωση του πολιτικού χώρου», καταλήγει η Juliette Malfaisan.