Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων 2023: Η λογοδοσία δεν γνωρίζει σύνορα

Πύλος, μια ελληνική τραγωδία;

Οι φωτογραφίες έχουν ταξιδέψει πια σε όλο τον κόσμο: Ο Fadi και ο Mohammad, δύο αδέλφια από τη Συρία, προσπαθούν να αγκαλιαστούν πίσω από τα μεταλλικά οδοφράγματα που τους χωρίζουν. Είναι και οι δύο συναισθηματικά φορτισμένοι και ψυχικά τραυματισμένοι. Ο μικρότερος αδελφός, ο Mohammad, ο οποίος βρισκόταν υπό κράτηση στο λιμάνι της Καλαμάτας από τις ελληνικές αρχές για τη λεγόμενη διαδικασία ελέγχου διαλογής, είναι ένας από τους 104 επιζώντες του ναυαγίου που συνέβη στα ανοικτά των ελληνικών ακτών, το οποίο έχει στοιχίσει περισσότερες ζωές από οποιοδήποτε άλλο ναυάγιο στην Ελλάδα μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

Υπολογίζεται ότι στο πλοίο που ανατράπηκε στα ανοικτά της Πύλου τα ξημερώματα της 14ης Ιουνίου 2023 επέβαιναν 750 πρόσφυγες. Η υπηρεσιακή ελληνική κυβέρνηση έχει κηρύξει τριήμερο εθνικό πένθος.

Ο μεγαλύτερος από τα δύο αδέλφια ταξίδεψε από την Ολλανδία για να αναζητήσει τον μικρό του αδελφό. Θεωρείται ένας από τους τυχερούς. Υπήρξαν πολλοί άλλοι, που ταξίδεψαν από τη Γερμανία και άλλες χώρες, και μάταια έψαχναν για τους αγαπημένους τους. Έχουν ήδη περισυλλεγεί –με αρκετή δυσκολία– 78 σοροί και οι πιθανότητες να βρεθεί κάποιος άλλος ζωντανός στη θάλασσα είναι σχεδόν μηδενική.

Ο απολογισμός των νεκρών αυτού του δυστυχήματος είναι πρωτοφανής. Ωστόσο, πρόκειται για μια καταστροφή που θα μπορούσε να αποτραπεί. Αυτό που πρέπει να αναρωτηθούμε είναι το πώς επιτράπηκε να συμβεί.

Συστηματική βία

Υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι την ευθύνη φέρει εν μέρει η ελληνική ακτοφυλακή: ο δημοσιογραφικός ερευνητικός οργανισμός «We are Solomon» έχει στοιχεία ότι η οργάνωση Alarmphone είχε καλέσει για βοήθεια αρκετές ώρες πριν από το ναυάγιο. Η Frontex, η ελληνική ακτοφυλακή, η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες, όλοι είχαν ενημερωθεί, όπως ακόμη και οι ιταλικές και μαλτέζικες αρχές. Η ελληνική ακτοφυλακή ισχυρίζεται ότι δεν προέβη σε κάποια ενέργεια, επειδή οι επιβάτες του πλοίου δεν το επιθυμούσαν. Ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και κάποιοι πρώην αξιωματικοί της ακτοφυλακής, θεωρούν ότι αυτό ισοδυναμεί με αμέλεια, υποστηρίζοντας ότι όλοι οι φορείς που γνώριζαν για την κατάσταση είχαν καθήκον να δράσουν.

Ωστόσο, οι κατηγορίες ξεπερνούν κατά πολύ το ότι απλά δεν παρείχαν βοήθεια. Οι επιζώντες αναφέρουν ότι οι ελληνικές αρχές έκαναν αρκετές προσπάθειες να ρυμουλκήσουν το σκάφος με σκοπό να το απομακρύνουν από τα ελληνικά ύδατα. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σοβαρή καταγγελία περί παράνομης επαναπροώθησης (η συνέντευξη είναι διαθέσιμη μόνο στα γερμανικά), για την οποία πρέπει να γίνουν ανεξάρτητες έρευνες και οι δράστες να λογοδοτήσουν. Η έρευνα από τον Έλληνα γενικό εισαγγελέα βρίσκεται ήδη σε εξέλιξη.

Η «απώθηση» από τα ελληνικά ύδατα και μακριά από τα ελληνικά σύνορα των αιτούντων άσυλο που επιβιβάζονται σε ακατάλληλα πλοία , παρά το ότι ενέχει εξαιρετικά υψηλό κίνδυνο θανάτου για τους επιβάτες, αποτελεί πάγια πρακτική.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι αιτούντες άσυλο που καταφθάνουν στην Ευρώπη διά θαλάσσης κατευθύνονται όλο και περισσότερο προς την Ιταλία αντί στην Ελλάδα. Το εν λόγω πλοίο, για παράδειγμα, κατευθυνόταν προς την Καλαβρία, παρόλο που η διαδρομή αυτή είναι πολύ μεγαλύτερη και πιο επικίνδυνη. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η πολιτική της απαγόρευσης της εισόδου στη χώρα, με σκοπό την προστασία των συνόρων και όχι των ανθρώπων, σχετίζεται με τον αριθμό αυτών που πεθαίνουν στην προσπάθειά τους να καταφύγουν στην Ευρώπη, μια πολιτική που υποστηρίζεται, τουλάχιστον σε κάποιο βαθμό, από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και άλλα κράτη μέλη της ΕΕ. Όποιος ξαφνιάστηκε από το ναυάγιο της Πύλου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί –στην καλύτερη περίπτωση– αφελής και ότι αγνοεί εσκεμμένα την πραγματικότητα που υπάρχει στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ.

Η ποινικοποίηση και οι μοιραίες συνέπειές της

Αυτές οι μοιραίες συνέπειες προέρχονται όχι μόνο από την ενεργή απώθηση των ανθρώπων σε κίνηση και την άσκηση βίας εναντίον τους, αλλά και από την αυξανόμενη τάση ποινικοποίησης της ίδιας της μετανάστευσης και όλων όσων επιδεικνύουν αλληλεγγύη στους αιτούντες άσυλο. Στην υπόθεση του ναυαγίου της Πύλου, ο εισαγγελέας απήγγειλε σε εννέα άνδρες κατηγορίες και για εμπορία ανθρώπων. Αμέσως μετά το τραγικό συμβάν, ο πρώην πρωθυπουργός κ. Μητσοτάκης και ο πρόεδρος του Συμβουλίου της ΕΕ Charles Michel τόνισαν την ανάγκη για εξάρθρωση των κυκλωμάτων εμπορίας ανθρώπων και όχι τη δημιουργία π.χ. ασφαλών και νόμιμων διαύλων.

Αυτή τη στιγμή, υπάρχουν χιλιάδες άνθρωποι που εκτίουν ποινές έως και ισόβιας κάθειρξης στις ελληνικές φυλακές επειδή έχουν κριθεί ένοχοι για εμπορία ανθρώπων, σε πολλές περιπτώσεις μετά από βιαστικές δίκες και με ανεπαρκή νομική συνδρομή. Είναι ευρέως τεκμηριωμένο ότι οι πρόσφυγες εξαναγκάζονται συστηματικά από τους διακινητές να οδηγούν τις βάρκες με τις οποίες διαφεύγουν, το οποίο έχει συχνά σαν αποτέλεσμα να κατηγορούνται τελικά για εμπορία ανθρώπων κατά την άφιξή τους στην Ιταλία ή την Ελλάδα. 

Παράλληλα με την ποινικοποίηση των μεταναστών, η ποινικοποίηση των οργανώσεων θαλάσσιας διάσωσης αποτελεί επίσης έναν παράγοντα για αυτή την τελευταία τραγωδία. Οι εθελοντικές αυτές οργανώσεις αποτρέπουν πολλούς θανάτους στη Μεσόγειο, αλλά έχουν ποινικοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό για τη δράση τους στα ελληνικά ύδατα, ώστε έχουν αναγκαστεί εδώ και καιρό να σταματήσουν τις δραστηριότητές τους. Ακόμη και η διαδικασία παρακολούθησης των ελληνικών ακτών καθίσταται για τους ακτιβιστές ανθρωπίνων δικαιωμάτων όλο και πιο δύσκολη, αν όχι εντελώς αδύνατη.

Αυτή η αυξανόμενη ποινικοποίηση περιλαμβάνει επίσης τον περιορισμό της ελευθερίας του Τύπου και την παρεμπόδιση των δημοσιογράφων να διερευνήσουν το μεταναστευτικό ζήτημα. Για παράδειγμα, όσοι κάνουν ρεπορτάζ στη συνοριακή περιοχή του Έβρου ή στα ελληνικά νησιά, βρίσκουν συνεχώς εμπόδια, συκοφαντούνται ως προδότες της χώρας τους και εκτίθενται σε στοχευμένες επιθέσεις.

Στην Ελλάδα διεξήχθησαν πολύ πρόσφατα βουλευτικές εκλογές. Οι εκστρατείες των κομμάτων δεν αναφέρθηκαν καν στο μεταναστευτικό. Το δεξιό κόμμα της Νέας Δημοκρατίας, που βρίσκεται στην εξουσία, είχε εξαιρετικά αποτελέσματα και είναι πολύ πιθανό στις επαναληπτικές κάλπες να επιτύχει την πλειοψηφία που απαιτείται για τον σχηματισμό κυβέρνησης. Είναι δύσκολο να πει κανείς αν κέρδισε τόσες πολλές ψήφους παρά την αντιπροσφυγική του πολιτική ή ακριβώς λόγω αυτής. Πάντως, η κυβέρνηση του κ. Μητσοτάκη φαίνεται να έχει δώσει την εντύπωση ότι έχει λύσει το μεταναστευτικό «πρόβλημα». Για παράδειγμα, η κυβέρνηση ισχυριζόταν μέχρι πρόσφατα ότι οι αφίξεις μειώνονται, παρόλο που τα επίσημα στοιχεία του ΟΗΕ αναφέρουν σημαντική αύξηση στον αριθμό των προσφύγων.

Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων: γενική επισκόπηση

Αυτή η αύξηση είναι σύμφωνη με τις παγκόσμιες τάσεις. Η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες δημοσίευσε πρόσφατα τις ετήσιες στατιστικές της με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων. Εδώ και πολλά χρόνια υπάρχει ένα σταθερό μοτίβο: κάθε χρόνο όλο και περισσότεροι άνθρωποι αναγκάζονται να ξεφύγουν από τον πόλεμο, τις διώξεις και την πείνα. Οι περισσότεροι από αυτούς συνεχίζουν να αναζητούν την ασφάλεια εντός των συνόρων της χώρας τους, ενώ η συντριπτική πλειονότητα όσων διασχίζουν τα σύνορα αναζητούν άσυλο στις χώρες του Παγκόσμιου Νότου, και όχι στην Ευρώπη. Ωστόσο, ο ρωσικός πόλεμος κατά της Ουκρανίας έχει οδηγήσει σε απότομη αύξηση του αριθμού των προσφύγων στην Ευρώπη, και γι’ αυτό το μεταναστευτικό έχει ανέβει και πάλι πολύ ψηλά στην ατζέντα της ΕΕ και των κρατών μελών της. Παρότι η μεταρρύθμιση του Κοινού Ευρωπαϊκού Συστήματος Ασύλου (ΚΕΣΑ) βρίσκεται σε αδιέξοδο εδώ και πολλά χρόνια λόγω ανυπέρβλητων διαφορών στις τοποθετήσεις των κρατών μελών, το Συμβούλιο Δικαιοσύνης και Εσωτερικών Υποθέσεων υπό τη σουηδική προεδρία κατάφερε πρόσφατα να συμφωνήσει σε έναν συμβιβασμό , ο οποίος, αν τεθεί σε ισχύ, θα καταστήσει τη ζωή των αιτούντων άσυλο ακόμη δυσκολότερη και θα σημάνει τη συστηματική κράτησή τους στα ειδικά κέντρα που βρίσκονται στα εξωτερικά σύνορα. Η ελληνική κυβέρνηση χαιρέτισε τη συμφωνία αυτή ως επιτυχία. Εμπειρογνώμονες της κοινωνίας των πολιτών και της νομοθεσίας περί ασύλου έχουν επικρίνει έντονα τις επικείμενες μεταρρυθμίσεις.

«Ασφαλείς τρίτες χώρες»: προστατευμένα σύνορα, άνθρωποι σε κίνδυνο;

Ένα ζήτημα που έχει δεχθεί έντονα πυρά είναι η επέκταση της έννοιας των «ασφαλών τρίτων χωρών». Η Ελλάδα σε αυτό έχει προχωρήσει περισσότερο σε σχέση με τα υπόλοιπα κράτη μέλη. Ήδη από το 2016, η συμφωνία ΕΕ-Τουρκίας για τους πρόσφυγες κατηγοριοποίησε την Τουρκία ως «ασφαλή τρίτη χώρα» για τους αιτούντες άσυλο στα λεγόμενα hotspot της ΕΕ στα νησιά του Αιγαίου και πριν από δύο χρόνια, η Τουρκία χαρακτηρίστηκε με υπουργικό διάταγμα ασφαλής για ανθρώπους που αναζητούν προστασία προερχόμενοι από το Αφγανιστάν, τη Συρία, τη Σομαλία, το Πακιστάν και το Μπαγκλαντές.

Ωστόσο, οι 3,6 εκατομμύρια Σύροι και αρκετές χιλιάδες Αφγανοί στην Τουρκία κάθε άλλο παρά ασφαλείς είναι. Ενόψει των τουρκικών βουλευτικών και προεδρικών εκλογών της 14ης Μαΐου 2023, σχεδόν όλα τα κόμματα προσπάθησαν να προσελκύσουν το εκλογικό σώμα υποσχόμενα να στείλουν ανθρώπους πίσω στη Συρία και το Αφγανιστάν ή να τους απωθήσουν στο Ιράν. Στο πλαίσιο του αυξανόμενου πληθωρισμού και της οικονομικής κρίσης, ο τουρκικός λαός κρατά όλο και πιο εχθρική στάση απέναντι στους πρόσφυγες που βρίσκονται εκεί. Ο καταστροφικός σεισμός του Φεβρουαρίου του τρέχοντος έτους επιδείνωσε αυτή τη στάση. Αν και η υπόσχεση του επανεκλεγέντος προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να στείλει πίσω χιλιάδες Σύρους είναι πιθανότατα πιο εύκολη στα λόγια παρά στην πράξη, η κατάσταση για τους πρόσφυγες στην Τουρκία γίνεται όλο και πιο αβέβαιη.

Η Τουρκία δεν είναι η μόνη χώρα στα σύνορα της ΕΕ που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λεγόμενη «διαχείριση της μετανάστευσης». Μια αντιπροσωπεία αποτελούμενη από την πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και τους πρωθυπουργούς της Ολλανδίας και της Ιταλίας προσέφερε πρόσφατα στο κράτος της Τυνησίας γενναιόδωρη οικονομική στήριξη, συμπεριλαμβανομένων μέτρων για την καταπολέμηση των διακινητών και την επιστροφή των μεταναστών. Η ίδια κυβέρνηση της Τυνησίας μέσω της ρητορικής μίσους η οποία προκάλεσε πολλές ρατσιστικές επιθέσεις ώθησε φέτος πολλούς από τους περίπου 20.000 μετανάστες που βρίσκονται στη χώρα να την εγκαταλείψουν . Είναι η Τυνησία μια ασφαλής τρίτη χώρα για τους πρόσφυγες που απελαύνονται από την ΕΕ; Μάλλον όχι. Δεν είναι όμως μόνο τα κράτη της μεσογειακής ακτογραμμής που σχετίζονται με τις προσπάθειες της ΕΕ για εξωτερική ανάθεση του μεταναστευτικού.

Η Βοσνία-Ερζεγοβίνη διαδραματίζει εδώ και καιρό καθοριστικό ρόλο στην πολιτική αυτή, όπως προκύπτει από την έκθεση της οργάνωσης Statewatch που έγινε για λογαριασμό του γραφείου ΕΕ του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ. Το σχέδιο του Διεθνούς Κέντρου για την Ανάπτυξη της Μεταναστευτικής Πολιτικής (ICMPD) για τη δημιουργία μιας πτέρυγας εγκλεισμού στον βοσνιακό καταυλισμό προσφύγων της Λίπα έγινε πρόσφατα πρωτοσέλιδο. Σύμφωνα με δημοσιεύματα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει διαθέσει 500.000 ευρώ για αυτόν τον σκοπό. Οι οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των τοπικών εταίρων μας, έχουν εκφράσει σοβαρές ανησυχίες για τα σχέδια αυτά. Το γεγονός και μόνο ότι ο καταυλισμός της Λίπα υπάρχει –ο οποίος σημειωτέον έχει κατασκευαστεί με χρηματοδότηση της ΕΕ– αποτελεί εμπόδιο για τους δικηγόρους και τους άλλους υποστηρικτές που προσπαθούν να αποκτήσουν πρόσβαση στους πρόσφυγες, με αποτέλεσμα την αυξημένη απομόνωση των τελευταίων εντός της χώρας.

Είναι ζωτικής σημασίας να τοποθετήσουμε σε ένα πλαίσιο όλα αυτά τα μέτρα και τις πολιτικές. Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων αποτελεί την κατάλληλη στιγμή για να ρίξουμε μια ευρύτερη ματιά στην ωμή πραγματικότητα των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ.

Δεν μπορούμε να αποποιούμαστε την ανθρωπιστική ευθύνη μας ούτε να την αναθέτουμε σε τρίτους. Κι αυτό ακόμη κι αν στη συζήτηση για το μεταναστευτικό υποδηλώνεται ότι τα δικαιώματα γενικά μπορούν να είναι σεβαστά, παρόλο που τα αρνούμαστε σε ορισμένα άτομα. «Απλά δεν γίνεται να αναστέλλονται τα θεμελιώδη δικαιώματα για κάποιους και να επιτρέπεται η εφαρμογή τους για άλλους», γράφει η πολιτική επιστήμονας Judith Kohlenberger στο βιβλίο της «Το παράδοξο της διαφυγής» (Das Fluchtparadox) σχετικά με την αντιφατική προσέγγισή μας στο άσυλο και τη μετανάστευση. Η Παγκόσμια Ημέρα Προσφύγων αποτελεί επίσης μια καλή στιγμή για να προβληματιστούμε σχετικά με την προστασία των προσφύγων και να λάβουμε σοβαρά υπόψη μας τα διδάγματα που προκύπτουν από την ιστορία μας. Δε μπορούμε να γυρίσουμε το χρόνο πίσω και να αποτρέψουμε το ναυάγιο της Πύλου, αλλά μπορούμε και πρέπει να βγάλουμε τα σωστά συμπεράσματα από αυτό, για να διαμορφώσουμε μια ευρωπαϊκή πολιτική ασύλου και μετανάστευσης που να είναι άξια του ονόματός της.

Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στις 20 Ιουνίου 2023 στα γερμανικά, στο boell.de.