Προσεγγίζοντας την πόλη από την οπτική του φύλου

Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων (European Institute for Gender Equality)^[1], η Ελλάδα τα τελευταία χρόνια βρίσκεται σταθερά στην τελευταία θέση ευρωπαϊκά σε ό,τι αφορά την ισότητα των φύλων. Παρουσιάζει μάλιστα τον χαμηλότερο ρυθμό προόδου μεταξύ όλων των υπόλοιπων κρατών. Ωστόσο, σύμφωνα με άλλες έρευνες (Special Eurobarometer, 2017)^[2], οι πολίτες της Ελλάδας έχουμε την αντίληψη ότι η ισότητα των φύλων στη χώρα μας έχει επιτευχθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό, θεωρώντας μάλιστα ότι σε πολλούς τομείς βρισκόμαστε σε μία από τις υψηλότερες θέσεις ευρωπαϊκά. Αυτό το παράδοξο μας φανερώνει την επιτακτική ανάγκη να μιλήσουμε για ζητήματα ισότητας των φύλων στην Ελλάδα σήμερα και να νοηματοδοτήσουμε μια φεμινιστική προσέγγιση σε όλους τους τομείς συγκρότησης της καθημερινής ζωής και των πόλεών μας.

Μια φεμινιστική προσέγγιση του αστικού σχεδιασμού

Ο δημόσιος χώρος της πόλης κατέχει πρωταρχική σημασία στη διαμόρφωση της εμπειρίας της καθημερινής ζωής κάθε ανθρώπου. Ο δημόσιος χώρος όμως δεν είναι ένα ουδέτερο πεδίο, όπως πιθανώς πιστεύουμε. Πρόκειται για ένα πολιτισμικό προϊόν το οποίο παράγει και αναπαράγει σχέσεις, ιεραρχίες και διακρίσεις με βάση και το φύλο.

Κατά τις περασμένες δεκαετίες, οπότε σχεδιάστηκαν και πήραν μορφή οι πόλεις με τον τρόπο που τις γνωρίζουμε σήμερα, οι πολιτικές αστικού σχεδιασμού έρχονταν από συγκεκριμένες ομάδες «ειδικών» και εμπειρογνωμόνων, οι οποίοι πρότειναν στρατηγικές με βάση τις δικές τους εμπειρίες και τα δικά τους οράματα για την πόλη. Η πλειονότητα των «ειδικών» (αρχιτεκτόνων, πολεοδόμων, πολιτικών) προέρχονταν από το κυρίαρχο μοντέλο πολίτη, αυτό ενός υγιούς, αρτιμελούς, λευκού, cis-straight άνδρα μεσαίας ή και υψηλότερης τάξης. Ως αποτέλεσμα, οι πολιτικές ανάπτυξης των πόλεων που πρότειναν και εφάρμοζαν ανταποκρίνονταν στις δικές τους εμπειρίες, ανάγκες και επιθυμίες, παραβλέποντας αλλά ακόμη και υποβαθμίζοντας ή υποτιμώντας τις ανάγκες και επιθυμίες άλλων κοινωνικών ομάδων. Σύμφωνα και με την Παγκόσμια Τράπεζα (2020)^[3], οι σύγχρονες πόλεις έχουν σχεδιαστεί από άνδρες για άνδρες, περιορίζοντας σημαντικά την πρόσβαση των γυναικών στην κοινωνική και οικονομική τους εξέλιξη.

Γιατί οι γυναίκες έχουμε διαφοροποιημένες ανάγκες στην πόλη;

Ιστορικά έχει επικρατήσει ένα δίπολο. Από τη μία οι άνδρες (το ανδρικό κοινωνικό φύλο) έχουν συσχετιστεί με την αμειβόμενη εργασία και τον δημόσιο χώρο εκτός σπιτιού, ενώ οι γυναίκες (το γυναικείο κοινωνικό φύλο) με τον ιδιωτικό χώρο, το σπίτι και τις μη αμειβόμενες εργασίες φροντίδας (φροντίδα των παιδιών, των ηλικιωμένων μελών της οικογένειας, του νοικοκυριού), οι οποίες παραμένουν έως και σήμερα κοινωνικά αόρατες αλλά και απαξιωμένες. Σύμφωνα με στοιχεία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, στην Ελλάδα οι γυναίκες αφιερώνουν περίπου τέσσερις φορές περισσότερο χρόνο από τους άντρες σε εργασίες φροντίδας (European Union, 2018)^[4]. Οι εργασίες φροντίδας που επωμιζόμαστε μας κάνουν να έχουμε διαφοροποιημένες ανάγκες τόσο στο σπίτι όσο και έξω στον δημόσιο χώρο. Οι ανάγκες αυτές όμως δεν έχουν ληφθεί κεντρικά υπόψη κατά τη διαδικασία σχεδιασμού των πόλεων, των δημόσιων χώρων και υποδομών.

Οι εργασίες φροντίδας επηρεάζουν και τις μετακινήσεις των γυναικών στην πόλη. Έρευνες δείχνουν ότι οι γυναίκες, προκειμένου να καλύψουμε τις πολλαπλές ανάγκες για φροντίδα, ακολουθούμε καθημερινά πιο σύνθετες και πολυγωνικές μετακινήσεις στην πόλη, κάνοντας πολλές και μικρές διαδρομές (Day, 2011)^[5]. Μια γυναίκα μητέρα, για παράδειγμα, μπορεί να ξεκινήσει το πρωί από το σπίτι για να πάει το παιδί της στο σχολείο, στη συνέχεια να κάνει τα ψώνια της ημέρας, να πάει στην εργασία της (που ίσως προτιμήσει να είναι part-time), να πάρει το παιδί από το σχολείο, να το πάει σε μια εξωσχολική δραστηριότητα κ.ο.κ. Οι γυναίκες φαίνεται να προτιμούν (όταν αυτό είναι εφικτό) να κινούνται σε επίπεδο γειτονιάς και να κινούνται είτε με τα πόδια είτε με τα ΜΜΜ. Σε αντίθεση, οι άνδρες (που εξακολουθούν να θεωρούνται οι κύριοι οικονομικοί πάροχοι ενός νοικοκυριού) ακολουθούν μια πιο απλουστευμένη και γραμμική κίνηση πηγαίνοντας από το σπίτι τους στην εργασία και επιστρέφουν. Για αυτού του είδους την κίνηση (σε συνάρτηση και με άλλους κοινωνικοοικονομικούς παράγοντες) τους εξυπηρετεί περισσότερο η μετακίνηση με ΙΧ. Με βάση τα παραπάνω γίνεται πλέον φανερό ότι ο σχεδιασμός των σύγχρονων πόλεων, δίνοντας έμφαση στην προτεραιοποίηση των μετακινήσεων με ΙΧ, δυσχεραίνει τις μετακινήσεις των γυναικών, που ενώ επιλέγουν πιο βιώσιμους τρόπους μετακίνησης (πεζή, ΜΜΜ) αντιμετωπίζουν σε μεγαλύτερη ένταση καθημερινά πολύ δυσχερείς και επικίνδυνες συνθήκες μετακίνησης (κακή κατάσταση ή/και απουσία πεζοδρομίων, επισφαλείς διαβάσεις, μη επαρκές δίκτυο και υποδομές ΜΜΜ κ.ά.).

Μία ακόμη παράμετρος που επηρεάζει τις διαφοροποιημένες εμπειρίες που έχουμε ως γυναίκες και θηλυκότητες στην πόλη είναι η πόλη τη νύχτα. Ήδη από την εφηβική ηλικία τα κορίτσια υιοθετούν διάφορες τεχνικές προκειμένου να νιώθουν πιο ασφαλείς όταν κινούνται στον δημόσιο χώρο, κυρίως όταν έχει σκοτεινιάσει. Προσαρμόζουμε τις διαδρομές μας ώστε να αποφύγουμε συγκεκριμένα σημεία, προτιμάμε να περπατάμε στη μέση του δρόμου που έχει περισσότερο φως και όχι στο πεζοδρόμιο, επιταχύνουμε τον βηματισμό μας αν νιώσουμε ότι κάποιος πιθανώς να μας ακολουθεί. Όλες αυτές οι τεχνικές ενσωματώνονται στις καθημερινότητες των γυναικών στην πόλη και κανονικοποιούνται. Οι γυναίκες, οι θηλυκότητες, τα κορίτσια νιώθουμε πολύ συχνά ότι δεν έχουμε το δικαίωμα να βρισκόμαστε σε συγκεκριμένες περιοχές της πόλης ειδικά τη νύχτα, καθώς τα σώματά μας αποτελούν στόχο για σχόλια, για παρενόχληση, ακόμη και για επιθέσεις.

Πώς μπορεί η πόλη να ανταποκριθεί στις ανάγκες όλων των ανθρώπων;

Στόχος του φεμινιστικού αστικού σχεδιασμού είναι να θέσει στο επίκεντρο του σχεδιασμού τη φροντίδα, δίνοντας συνεπώς ορατότητα στις γυναίκες και τους ρόλους που επιτελούν καθημερινά σε επίπεδο οικογένειας, γειτονιάς, κοινότητας. Μια πόλη που φροντίζει (ή μια πόλη φροντίδας) δημιουργεί, προάγει και ανακυκλώνει τις φροντιστικές διεργασίες εντός της. Μέσω ενός κυκλικού σχήματος, η φροντίδα που ξεκινάει από τα κάτω, δηλαδή κυρίως από γυναίκες στο μικροεπίπεδο της οικογένειας και της γειτονιάς, ενισχύεται από τη φροντίδα που προσφέρει η πόλη στους/στις κατοίκους της. Τα άτομα που προσφέρουν και λαμβάνουν φροντίδα τη διοχετεύουν προς άλλα άτομα, τους εαυτούς τους, το περιβάλλον, την ίδια την πόλη. Συνακολούθως, η φροντίδα που προσφέρεται θεσμικά (από τα πάνω) πολλαπλασιάζεται μέσα στην κοινότητα, τη γειτονιά και τα ίδια τα άτομα και καταλήγει να επιστρέφει πίσω, με αποτέλεσμα να μην ταυτίζεται με έμφυλα χαρακτηριστικά αλλά με την ανάγκη κάλυψης των πολλαπλών μορφών λειτουργικότητας μέσα στην πόλη και των αναγκών σε επίπεδο καθημερινής ζωής.

Σε έναν αστικό χώρο που νιώθουμε ότι μας φροντίζει, μεταδίδεται και ενισχύεται το αίσθημα ασφάλειας. Καλά σηματοδοτημένοι και φωτισμένοι χώροι, συνεχής διέλευση πεζών σε δημόσιους χώρους, δημιουργούν μια συνθήκη όπου γυναίκες και άλλα άτομα από ευάλωτες κοινωνικές ομάδες μπορούν να κυκλοφορούν πιο άνετα στην πόλη, χωρίς αίσθημα φόβου για πιθανή παρενόχληση ή επίθεση. Σε μια πόλη που σχεδιάζεται με επίκεντρο τη φροντίδα, δίνεται έμφαση σε όσα έχουν εκφύγει ενός στερεοτυπικού σχεδιασμού, δηλαδή στους πεζούς και στις πεζές, στην κινητικότητα με τα ΜΜΜ, στους χώρους ανάπαυλας, στα πάρκα και στους χώρους αναψυχής, στις υπηρεσίες και τις εγκαταστάσεις μέσα στην πόλη που διευκολύνουν όλες τις βασικές εργασίες φροντίδας σε επίπεδο καθημερινής ζωής. Με τον τρόπο αυτό, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να απολαμβάνουν εξίσου την πόλη, να συμμετέχουν από κοινού στον σχεδιασμό της και, εντέλει, η πόλη να ανταποκρίνεται στις ανάγκες όλων (Col-lectiu Punt 6, 2019)^[6].

Το πρόγραμμα «Ιωάννινα: Γέφυρες Συμμετοχής»

Το πρόγραμμα «Ιωάννινα: Γέφυρες Συμμετοχής», το οποίο θα υλοποιηθεί με την υποστήριξη του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ, αφορά την προσθήκη της οπτικής του φύλου στις διεργασίες αστικής ανάπτυξης της πόλης των Ιωαννίνων. Παράλληλα, σε συνέχεια των δράσεων του Δήμου Ιωαννιτών για την κοινωνική ένταξη ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων αλλά και της ανάγκης που έχει εκφραστεί για καταπολέμηση των διακρίσεων και ενίσχυσης μιας κουλτούρας σε θέματα ισότητας, το πρόγραμμα φιλοδοξεί να ενισχύσει τις δράσεις αυτές κάνοντας χρήση των συγκεκριμένων εργαλείων και μεθοδολογιών συμμετοχικής έρευνας και σχεδιασμού.

Το πρόγραμμα θα υλοποιηθεί σε δύο φάσεις:

1. Κύκλος τριών βιωματικών εργαστηρίων με πολίτες (δίνοντας έμφαση στη συμμετοχή γυναικών και ΛΟΑΤΚΙ+ ατόμων)

Στόχος των εργαστηρίων με πολίτες της πόλης των Ιωαννίνων είναι η εξοικείωση με την οπτική του φύλου στην πόλη και τις καθημερινές εμπειρίες σε αυτήν, η ανάδειξη των καθημερινών τους βιωμάτων στην πόλη, η καταγραφή των αναγκών και επιθυμιών τους για αλλαγές σε επιλεγμένες περιοχές της πόλης που θα περπατήσουμε (διερευνητικοί περίπατοι) και θα χαρτογραφήσουμε συλλογικά.

2. Κύκλος τριών εργαστηρίων σε εργαζόμενες/ους σε τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Ιωαννιτών

Κύριος στόχος των εργαστηρίων σε εργαζόμενες/ους τεχνικών τμημάτων και υπηρεσιών του Δήμου Ιωαννιτών είναι η εξοικείωση με ζητήματα φύλου και η ένταξη της οπτικής του φύλου στις πρακτικές του Δήμου. Παράλληλα θα υπάρξει συνολική ενημέρωση των αρμόδιων τμημάτων του Δήμου για τα αποτελέσματα των εργαστηρίων με τους πολίτες με σκοπό την περαιτέρω ανάδειξη και υλοποίηση των σχετικών παρεμβάσεων.

Γιατί τα Ιωάννινα;

Τα Ιωάννινα αποτελούν ένα ιδιαίτερο παράδειγμα μεσαίου μεγέθους πόλης που συνδυάζει το αστικό και φυσικό τοπίο. Την τελευταία δεκαετία, μια σειρά πολλαπλών πολεοδομικών παρεμβάσεων στο εμπορικό κέντρο της πόλης καθώς και στην παραλίμνια οδό έχει αλλάξει σημαντικά τη μορφή της πόλης και την κινητικότητα σ’ αυτή. Επιπλέον, η ανάπλαση της πλατείας Πύρρου και η δημιουργία στεγασμένου υπόγειου χώρου πάρκινγκ διευκόλυνε την προσβασιμότητα στο κέντρο των Ιωαννίνων για άτομα που μετακινούνται με ιδιωτικό μεταφορικό μέσο.

Οι παρεμβάσεις αυτές έφεραν αλλαγές στη ζωή των κατοίκων αλλά αποτέλεσαν επιπροσθέτως ένα μεγαλύτερο κίνητρο για επίσκεψη τουριστών. Η ανέγερση νέων ξενοδοχειακών μονάδων ήρθε ως αποτέλεσμα της αύξησης του τουρισμού, όπως επίσης και η τόνωση των εμπορικών και βιοτεχνικών δραστηριοτήτων. Επιπλέον, ο Δήμος Ιωαννιτών υλοποιεί μια σειρά από δραστηριότητες που εστιάζουν τόσο στις αστικές παρεμβάσεις όσο και στην ένταξη ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων στον αστικό ιστό, έχοντας μια οπτική προαγωγής της συμπερίληψης και συμμετοχικότητας στην πόλη.

Ωστόσο, οι αλλαγές που επιτελούνται στην πόλη τα τελευταία χρόνια φαίνεται να απευθύνονται κυρίως σε συγκεκριμένες ομάδες του πληθυσμού, όπως άτομα που διαθέτουν ΙΧ, δεν έχουν κάποιας μορφής αναπηρία, ούτε είναι βασικές/οί φροντίστριες/ές κάποιου εξαρτώμενου ατόμου (παιδιά, ηλικιωμένα μέλη της οικογένειας κ.ά.), μη λαμβάνοντας κεντρικά υπόψη μια μεγαλύτερη ποικιλομορφία αναγκών και επιθυμιών διαφορετικών κοινωνικών ομάδων στην πόλη.

Τα Ιωάννινα είναι μία πόλη που τα τελευταία χρόνια αλλάζει διαρκώς. Τόσο οι κοινωνικές επιταγές όσο και οι ανάγκες που εκφράζονται από γυναίκες αλλά και άλλες ευαίσθητες κοινωνικές ομάδες δημιουργούν ένα εντεινόμενο αίτημα συμπερίληψης στην πόλη, συμμετοχής στον αστικό σχεδιασμό και (επαν)οικειοποίησης του αστικού χώρου ως ενός φιλόξενου πεδίου, ανοιχτού προς όλες, όλους και όλα. Οι αξίες που προασπιζόμαστε, με επίκεντρο το δικαίωμα στην πόλη για όλα τα άτομα, ανεξαρτήτως φύλου, καταγωγής, ηλικίας, αναπηρίας, αποτελούν ένα χρήσιμο εργαλείο για τη διερεύνηση, χαρτογράφηση και υλοποίηση των Ιωαννίνων του μέλλοντος.