Εκπαίδευση – απασχόληση και νεολαία στη νέα εποχή

Μετά από 10 χρόνια οικονομικής κρίσης και την πανδημία παρούσα για δεύτερη χρονιά, η προσπάθεια να μιλήσουμε για τους νέους στην Ελλάδα γίνεται όλο και πιο σύνθετη. Για να δούμε δε την επόμενη ημέρα απαιτούνται δύσκολες αποφάσεις από πολλούς σε τοπικό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο και δεσμεύσεις στην κατεύθυνση να ξεπεράσουμε τόσο τα στερεότυπα όσο και προβλήματα που μας έφεραν στη σημερινή κατάσταση.

Εικόνα πρώτη: Η σημερινή Ελλάδα για τους νέους

35% νεανική ανεργία, η δεύτερη υψηλότερη ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ. Μισό εκατομμύριο νέοι και νέες να έχουν φύγει από τη χώρα την τελευταία δεκαετία, κύρια πτυχιούχοι και εξειδικευμένοι σε διάφορους τομείς της οικονομίας. Η διαλυμένη από την πανδημία οικονομία αδυνατεί πλέον να προσφέρει ακόμα και την παραμικρή παραγωγική πρόταση προς τους νέους, ενώ όλα τα δίκτυα κοινωνικής προστασίας έχουν σχεδόν διαλυθεί.

Εικόνα δεύτερη: Νέοι στην ελληνική περιφέρεια, στα νησιά, στις ακριτικές και ορεινές περιοχές

Η τεράστια διαφορά ανάμεσα στα αστικά κέντρα και την ελληνική ύπαιθρο. Οι ευκαιρίες, η πληροφόρηση, η υποστήριξη που έχουν οι νέοι αυτών των περιοχών σχεδόν μηδενική. Αποτέλεσμα η εσωτερική μετανάστευση. Τόποι που δεν μπορούν να κρατήσουν τους νέους τους και ιδιαίτερα τους νέους πτυχιούχους. Από τη Θράκη μέχρι την Ήπειρο ή την Πελοπόννησο και τη νησιωτική χώρα, το σκηνικό σχεδόν ίδιο. Κλείσιμο και συγχώνευση σχολείων κάθε χρόνο λόγω έλλειψης παιδιών, μεγάλη μείωση γεννήσεων, αδυναμία συγκράτησης των νέων ειδικά μετά την αποφοίτησή τους και την επιστροφή τους στις τοπικές κοινωνίες.

Εικόνα τρίτη: Η γενιά του διαδικτύου, οι Millennials ή Γενιά Υ, τα παιδιά που γεννήθηκαν  λίγο πριν την είσοδο στον 21ο αιώνα

Έχουν άμεση πρόσβαση στην τεχνολογία και τις φορητές συσκευές, αμφισβητούν ανοικτά πλέον την προσφερόμενη εκπαιδευτική διαδικασία και τα παρωχημένα προγράμματα σπουδών από το δημοτικό μέχρι και το πανεπιστήμιο. Ζητάνε ριζικές αλλαγές στην ελληνική κοινωνία, δεν είναι πολιτικά οργανωμένοι, και όταν βλέπουν ότι δεν τους σηκώνει το κλίμα, απλά παίρνουν τη βαλίτσα τους και φεύγουν. Η άποψή τους όμως είναι καθαρή και η κριτική τους ισχυρή και επίπονη. Σε έρευνα του ΣΕΒ του 2020 για τα προβλήματα που εντοπίζουν οι νέοι στη χώρα, θέτουν όλους προ των ευθυνών τους. Η έλλειψη αξιοκρατίας, η διαφθορά, οι χαμηλής ποιότητας κοινωνικές παροχές και το κακό εργασιακό περιβάλλον στις ελληνικές επιχειρήσεις είναι οι λόγοι που ωθούν τους νέους να φύγουν προς αναζήτηση καλύτερων συνθηκών διαβίωσης και εργασίας. Σημεία κριτικής που σχεδόν κανένα πολιτικό κόμμα και κοινωνικός σχηματισμός δεν θέτει συνολικά και ξεκάθαρα όσο οι νέοι.

Εικόνα τέταρτη

Τίς ἡμέρες ἐκεῖνες ἔκαναν σύναξη μυστική τά παιδιά καί λάβανε τήν ἀπόφαση, ἐπειδή τά κακά μαντάτα πλήθαιναν στήν πρωτεύουσα, νά βγοῦν ἔξω σέ δρόμους καί σέ πλατείες, μέ τό μόνο πρᾶγμα πού τους εἶχε ἀπομείνει: μιά παλάμη τόπο κάτω ἀπό τ’ ἀνοιχτό πουκάμισο, μέ τίς μαῦρες τρίχες καί το σταυρουδάκι τοῦ ἥλιου. Ὅπου εἶχε κράτος κι ἐξουσία ἡ Ἄνοιξη (Οδυσσέας Ελύτης, Άξιον Εστί, Η Μεγάλη Έξοδος, 1959)

Οι νέοι, ενεργοί και συμμετέχοντες σήμερα στα κινήματα, αντιδρούν στη συντηρητικοποίηση, στον αυταρχισμό και την αστυνομοκρατία που προσπαθούν να επιβληθούν στην ελληνική κοινωνία. Δείχνουν ανοικτά την αλληλεγγύη τους σε πρόσφυγες- μετανάστες, συμμετέχουν δυναμικά στο κίνημα για την κλιματική αλλαγή, ενισχύουν τα σχήματα της κοινωνίας των πολιτών, δημιουργούν νέα δίκτυα επικοινωνίας, απαιτούν τη συμμετοχή τους στις δομές λήψης αποφάσεων, αποκτούν σταδιακά την υβριδική ταυτότητα του Έλληνα και Ευρωπαίου πολίτη.   

Εικόνα πέμπτη (και τελευταία): Η νέα εποχή. Μετά την οικονομική κρίση, μετά την πανδημία σε μια Ελλάδα στην περιφέρεια του ευρωπαϊκού καπιταλισμού

Το μεγάλο και βασικό ερώτημα που έχουμε μπροστά μας είναι το νέο μοντέλο που σταδιακά εγκαθίσταται στην Ευρώπη. Η 4η βιομηχανική επανάσταση (Big Data, ΑΙ, Machine Learning), οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στην Ευρώπη, τις ΗΠΑ και την Κίνα για τη νέα ψηφιακή κυριαρχία, αλλά και τα θέματα του περιβάλλοντος, της ποιότητας ζωής, της βιοποικιλότητας και των κοινωνικών δικαιωμάτων που είναι ιδιαίτερα ψηλά στην ευρωπαϊκή ατζέντα όπως βλέπουμε και από τις προτεραιότητες του Ευρωπαϊκού Σχεδίου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας.

Είναι κοινή η διαπίστωση των αναγκών για επείγουσες και ριζικές αλλαγές στο εθνικό σύστημα εκπαίδευσης. Όχι απλά διαχειριστικές αλλά στην κατεύθυνση της δημιουργίας ενός νέου μοντέλου που δεν θα είναι (για άλλη μια φορά) μια ελληνική πατέντα αλλά θα ακολουθεί τις τάσεις, τις καινοτομίες αλλά και τα πειράματα που έχουν γίνει σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες και έχουν σε γενικές γραμμές τέσσερις προτεραιότητες:

• Να περάσει η υποχρεωτική εκπαίδευση από το μοντέλο του μαθαίνω μαθηματικά, ιστορία και γλώσσα στο «να παρέχει σε όλους τους μαθητές/τριες γνώσεις και δεξιότητες, για να δημιουργηθούν ολοκληρωμένες προσωπικότητες, ευτυχισμένα, ικανά και υπεύθυνα άτομα για την κοινωνία» (Ορισμός από το ρόλο της εκπαίδευσης στη Σουηδία).
• Να συνδέσει την εκπαίδευση με τις τοπικές ανάγκες της κοινωνίας, της οικονομίας και τους στόχους που θέτουν οι ίδιοι οι πολίτες και οι συλλογικότητές τους.
• Να δοθεί σαφή κατεύθυνση για ενίσχυση της τεχνικής και επαγγελματικής εκπαίδευσης και της «αποποινικοποίησης» των τεχνικών κατευθύνσεων ως λύση για μαθητές τρίτης κατηγορίας (οι έχοντες πηγαίνουν στα ιδιωτικά σχολεία, οι υπόλοιποι στα γενικά και οι «κακοί μαθητές» στα τεχνικά και επαγγελματικά) καθώς και η οργανωμένη εισαγωγή του συστήματος της διττής εκπαίδευσης με μια εξειδίκευση στην προσαρμογή του πετυχημένου γερμανικού μοντέλου.
• Τον ψηφιακό επανασχεδιασμό της παιδείας που θα περιλαμβάνει εργαλεία, δομές, υπηρεσίες, βάσεις δεδομένων αλλά και καταρτισμένο και επαρκές προσωπικό.

«Η Παιδεία καλείται να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις ενός ταχέως εξελισσόμενου και τεχνολογικά μεταβαλλόμενου παγκοσμιοποιημένου περιβάλλοντος. Η ανάπτυξη ψηφιακής κουλτούρας, η ένταξη νέων μαθησιακών αντικειμένων, η διαδραστική μάθηση και η εξατομικευμένη εκπαίδευση είναι οι σύγχρονες τάσεις που η εκπαιδευτική πολιτική πρέπει να λάβει υπόψη της» (Σύμφωνα με τη Βίβλο Ψηφιακού Μετασχηματισμού που παρουσίασε το Δεκέμβριο του 2020 το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης).  

Η γενική εκτίμηση που υπάρχει για την κατάσταση της εκπαίδευσης στην Ελλάδα συγκλίνει πως μια ριζική αλλαγή στο εν υπνώσει σημερινό σύστημα της υποχρεωτικής εκπαίδευσης θα συμπαρασύρει θετικά και την πανεπιστημιακή εκπαίδευση που χρήζει επίσης σοβαρών παρεμβάσεων. Δέχεται πιέσεις τόσο από τον διεθνή ανταγωνισμό, τις δημόσιες αξιολογήσεις και κατατάξεις τμημάτων, σχολών, εργαστηρίων και πανεπιστημίων όσο και από τις εσωτερικές αντιφάσεις και κύρια την υποστελέχωση, την υποχρηματοδότηση και τη σχεδόν πλήρη αποσύνδεση των πανεπιστημίων από τις ανάγκες της κοινωνίας και της οικονομίας. Ενδεικτικό της κατάστασης αυτής είναι το γεγονός πως 23,9%  των πτυχιούχων πανεπιστημίων μετά τη λήψη του πτυχίου τους αναγκάζονται να παρακολουθήσουν κύκλο εκπαίδευσης σε ΙΕΚ (κατηγορία 5 του Εθνικού Πλαισίου Προσόντων σε αντίθεση με τις κατηγορίες 6, 7 και 8 των πανεπιστημίων), για να μπορέσουν να έχουν πρόσβαση στην αγορά εργασίας. Έρευνα του ΚΑΝΕΠ-ΓΣΕΕ του Ιανουαρίου 2021 για την επαγγελματική κατάρτιση και απασχόληση το 2020 δείχνει ότι το 23,9% των σπουδαστών των ΙΕΚ ήταν απόφοιτοι πανεπιστημίου (9,9%) ή ΤΕΙ (9,2%), ενώ το 4,8% ήταν κάτοχοι μεταπτυχιακού ή διδακτορικού τίτλου. Στατιστικά ακολουθούν οι απόφοιτοι λυκείου (46,4%), ΤΕΕ (11,5%) και ΙΕΚ (18%).

Η σημερινή δε κατάσταση στην ελληνική αγορά εργασίας είναι τόσο ασαφής, που για τους περισσότερους αναλυτές η λήξη της πανδημίας (στο καλό σενάριο μέσα στο 2021), που θα σημάνει την επανέναρξη του συνόλου των διαδικασιών της οικονομίας και την ουσιαστική διαπίστωση τόσο της ύφεσης όσο και της ανεργίας, της ανάπτυξης νέων κλάδων και του επανακαθορισμού των εργασιακών σχέσεων, θα ισοδυναμεί με τον ουσιαστικό επανακαθορισμό του συνόλου των παραμέτρων που διέπουν την ελληνική οικονομία σε όλη της την πορεία και όλους τους κλάδους. Η έκθεση δε της ελληνικής οικονομίας σε εισαγόμενα προϊόντα και πρώτες ύλες, η υποχώρηση από ξένες αγορές με τη μείωση των εξαγωγών και η ουσιαστική διάλυση των εργασιακών σχέσεων θα κάνει την επανέναρξη αυτή ιδιαίτερα δύσκολη και επώδυνη για όλους τους κοινωνικούς εταίρους και ιδιαίτερα τους νέους.

Σε αυτό το σύνθετο, ιδιαίτερα παράξενο αλλά ταυτόχρονα και μεταβατικό σημείο που βρισκόμαστε, όπως και οι περισσότερες χώρες της Ευρώπης, που αρχίζουν να παίρνουν θέση για το νέο τοπίο το οποίο ακόμα δεν έχει πλήρως διαμορφωθεί, είναι απαραίτητο να δούμε τα θετικά μας σημεία ή τα ισχυρά στοιχεία της Ελλάδας και ειδικά των νέων, που θα κληθούν να συμμετάσχουν, να διαμορφώσουν αλλά και να επηρεάσουν τις νέες συνθήκες.

Η πανδημία μας αφήνει με πολλά διδάγματα

Τα φυσικά δίκτυα κατέρρευσαν και οι κοινωνίες μας κατάφεραν να επιβιώσουν χάρη στα ψηφιακά. Ο ψηφιακός μετασχηματισμός της χώρας επιταχύνθηκε και αποφάσεις που βρίσκονταν στα συρτάρια των κυβερνώντων για χρόνια υλοποιήθηκαν μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα με επιτυχία και κοινωνική αποδοχή. Έγγραφα, αιτήσεις, πιστοποιητικά, τραπεζικές πράξεις, μισθοδοσίες αλλά κύρια επικοινωνία ανάμεσα σε φυσικά πρόσωπα, επιχειρήσεις και συλλογικότητες κατέστησαν δυνατές χάρη στην τεχνολογία την περίοδο αυτή της πανδημίας. Η τηλεργασία ήρθε για να μείνει, καθώς και σειρά ψηφιακών εφαρμογών που τις μάθαμε τα τελευταία δύο χρόνια.

Η τόνωση της υπαίθρου είναι μια νέα ενδιαφέρουσα τάση που παρατηρούμε σε πολλές χώρες της Ευρώπης και στην Ελλάδα. Πολλοί είναι οι πολίτες που αποφάσισαν να αλλάξουν τρόπο ζωής και να φύγουν από τα αστικά κέντρα για μόνιμη εγκατάσταση σε μικρούς οικισμούς της περιφέρειας, στην ανάγκη μιας στοιχειώδους επαφής με το περιβάλλον έξω από το μπετόν και την απομόνωση της πόλης. Η κίνηση αυτή δημιουργεί μια θετική δυναμική για την ελληνική ύπαιθρο και περιφέρεια, μια και χιλιάδες σπίτια που ήταν κλειστά και άνοιγαν μόνο τους καλοκαιρινούς μήνες  (παραθεριστικά ή πατρικά) κατοικούνται πλέον και δημιουργούν μια θετική προοπτική για τις τοπικές κοινωνίες. Πολλές είναι οι πόλεις στην Ευρώπη (δυστυχώς λίγες στην Ελλάδα) που με αφορμή την κοινωνική αυτή αλλαγή διαφημίζουν τη δυνατότητα για εγκατάσταση κατοίκων των αστικών κέντρων και κερδίζουν τη «ρεβάνς της υπαίθρου». Το όνειρο έτσι του μέσου Ευρωπαίου πολίτη για ένα σπίτι με λίγη γη μακριά από τις απρόσωπες και πλέον βουβές πόλεις μπορεί να γίνει η αφορμή για την «αντιστροφή της αστυφιλίας», η οποία «θα συμβάλει στη γεωγραφική επανεξισορρόπηση της χώρας μας, που στις μέρες μας υποφέρει από την ερήμωση της υπαίθρου». Ελληνικές πόλεις της περιφέρειας θα μπορούσαν εύκολα να μπουν στο σχεδιασμό αυτό και έτσι να τονώσουν όχι μόνο τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά, αλλά κύρια να υποστηρίξουν την τοπική τους κοινωνία και οικονομία και να κρατήσουν τους νέους τους, αν όχι να γίνουν ελκυστικές για τη μετακίνηση νέων και από άλλες περιοχές.

Οι κατευθύνσεις της ΕΕ - νέα έξυπνη εξειδίκευση - το Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας

Οι κατευθύνσεις της ΕΕ για τη νέα έξυπνη εξειδίκευση αλλά και οι προτεραιότητες από το Σχέδιο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας που θέτει τα θέματα περιβάλλοντος, ενέργειας και κλιματικής αλλαγής σε απόλυτη πρώτη θέση θα μπορούσαν και πάλι να είναι η αφορμή για ευκαιρίες. Ας δούμε το παράδειγμα της Ιταλίας. Απαντάει στην πρόσκληση αλλά και τα μηνύματα των καιρών για περιορισμό των ορυκτών καυσίμων και σταδιακή μετάβαση σε πλήρως ηλεκτρικά οχήματα όχι μόνο με τη διευκόλυνση της αγοράς κύρια εισαγόμενων ηλεκτρικών αυτοκινήτων από άλλες χώρες, αλλά με την ανάπτυξη μιας εθνικής στρατηγικής και βιομηχανίας έρευνας και καινοτομίας για τη μετατροπή συμβατικών αυτοκινήτων σε ηλεκτρικά. Με τον τρόπο αυτό δημιουργεί φιλικές τεχνολογίες, συμμετέχει ως πρωταγωνιστής στην επόμενη φάση, δημιουργεί ποιοτικές θέσεις εργασίας με τη συνεργασία πανεπιστημίων, ερευνητικών κέντρων και επιχειρήσεων και φυσικά εξάγει τεχνογνωσία και τεχνολογία σε άλλες χώρες.

Αντίθετα, η Ελλάδα είναι στη 19η θέση στην έρευνα και στην 20ή στην καινοτομία ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ, με μόλις 1,3% του ΑΕΠ της για την έρευνα και την καινοτομία, όταν ο στόχος–οδηγία από την ΕΕ αλλά και τα κονδύλια–προγράμματα καλούσαν τα κράτη μέλη να δώσουν το 3%.

Προγράμματα έρευνας, κινητικότητας, εθελοντισμού και πρακτικής άσκησης

Τέλος, ένας σημαντικός τομέας που θα μπορούσε επίσης να προετοιμάσει, να υποστηρίξει και να ενισχύσει τη νέα γενιά για το νέο αυτό σύνθετο περιβάλλον είναι τα προγράμματα έρευνας, κινητικότητας, εθελοντισμού και πρακτικής άσκησης, που και για τη νέα προγραμματική περίοδο 2021-2027 ανακοίνωσε η ΕΕ. Προγράμματα που με κύριο εργαλείο τη μη τυπική εκπαίδευση προετοιμάζουν τους νέους, τους δικτυώνουν, τους μεταφέρουν πληροφορίες και καλές πρακτικές, τους κάνουν υπεύθυνους πολίτες και τους εισάγουν στην ευρωπαϊκή μεγάλη εικόνα.

Είναι σαφές πως το παραπάνω πλαίσιο δεν είναι εύκολο και δεν μπορεί να αποδώσει άμεσα. Όπως οι περισσότερες πολιτικές έτσι και αυτή για την υποστήριξη των νέων θέλει χρόνο και στρατηγικό σχεδιασμό δεκαετίας. Θέλει συνέπεια, συνέχεια και αντοχή στις πολιτικές αλλαγές, ειδικά στην αλλαγή των κυβερνήσεων. Ανά την Ευρώπη μπορούμε να βρούμε εφαρμοσμένες πολιτικές υπέρ των νέων που έχουν τις ίδιες δομές εδώ και δεκαετίες με μικρές αλλαγές που προκύπτουν από τη χρονική συγκυρία ή την κυβερνητική αλλαγή. Η ύπαρξη εργαλείων όπως η Εθνική Στρατηγική για τη Νεολαία, η διυπουργική συνεργία και κοινοβουλευτική εθνική συνεννόηση και δικτύωση δομών, υπηρεσιών και δράσεων υποστήριξης για τους νέους θεωρούνται αυτονόητες πρακτικές.

Τέλος, η ανάπτυξη ψηφιακών εφαρμογών φιλικών προς τους νέους και ειδικά προς τις μικρές ηλικίες και τις ευπαθείς ομάδες θα στείλει ένα ξεκάθαρο μήνυμα. Πως δεν είναι μόνοι τους και πως η πολιτεία συντεταγμένα σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο μπορεί να υποστηρίξει τα σχέδια, τα όνειρα αλλά και τις προσδοκίες τους. Είναι το ελάχιστο από μια χώρα που απλά επιβεβαιώνει πως οι νέοι είναι το μέλλον και πρέπει να καταβάλει πολύ μεγάλη προσπάθεια για να γίνουν και το παρόν.