Συνεργατικά εγχειρήματα: Μπορούν να γίνουν φορείς κοινωνικής αλλαγής;

Δεν είναι τυχαίο που στην Ελλάδα τα περί κοινωνικής καινοτομίας άρχισαν να έρχονται στο προσκήνιο κατά τα μνημονιακά χρόνια. Σε συνθήκες κρίσης, ανθούν συνήθως πρωτοβουλίες που προέρχονται μέσα από την ίδια κοινωνία, ως απάντηση στην αδυναμία του συστήματος διακυβέρνησης να λειτουργήσει με δίκαιο τρόπο. 

Ψάχνοντας στη θεωρία[i], εντοπίζονται διαφορετικές αντιλήψεις για την κοινωνική καινοτομία. Κοινωνική καινοτομία σημαίνει δημιουργία νέων προϊόντων, υπηρεσιών και μοντέλων όπως επιτάσσουν οι ανάγκες μιας κοινωνίας, από συλλογικότητες, συνεταιρισμούς, εγχειρήματα Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ) ή άλλους φορείς. Κοινωνική καινοτομία, ακόμη, σημαίνει συνδυασμός ή/και νέα διαμόρφωση κοινωνικών πρακτικών. Τέλος, κοινωνική καινοτομία σημαίνει μετασχηματισμός των κοινωνικών σχέσεων και αναβίωση των κοινωνικών αξιών. 

Η κοινωνική καινοτομία δεν είναι απλώς ένα «κρισιακό» αιτιατό και επακόλουθο. Οι πιέσεις, οι αλλαγές, οι κρίσεις είναι συνεχείς –πιο ήπιες και ίσως πιο «συνηθισμένες»– αλλά είναι πάντα παρούσες και υπενθυμίζουν το κοινωνικό χάσμα. 

Αυτά τα επιμέρους χαρακτηριστικά και τις κεντρικές ανάγκες τα αναγνωρίζει ως υπαρκτά και το κυρίαρχο σύστημα, το οποίο ενσωμάτωσε την έννοια της κοινωνικής καινοτομίας στα κείμενα και στις πολιτικές του, ενώ θέσπισε μηχανισμούς και χρηματοδοτικά εργαλεία για την εφαρμογή bottom-up λύσεων και προσεγγίσεων. 

Η πρόκληση του θετικού κοινωνικού αντικτύπου

Η κοινωνική καινοτομία, στον πυρήνα της, έρχεται να φωτίσει την ανάγκη αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων σε δομικό επίπεδο και την αναδιαμόρφωση των πρακτικών που εφαρμόζονται. Στην ουσία, θέτει τον άνθρωπο στο επίκεντρό της. 

Βέβαια, η τελευταία φράση παραπέμπει εύκολα στα σλόγκαν κάποιας μεγάλης εταιρείας που επιδιώκει να προβάλλει ένα πιο ανθρώπινο πρόσωπο ή απλά να εκπληρώσει αυτό που τόσο γενικά και αόριστα καλείται «κοινωνική εταιρική ευθύνη». Ο ανθρωποκεντρισμός όμως δεν είναι εμπόρευμα ούτε διαφημιστικό σλόγκαν. Η κοινωνική καινοτομία προέρχεται από και βασίζεται στις κοινωνικές αξίες και στον θετικό κοινωνικό αντίκτυπο. Λειτουργεί για την κοινωνία, μαζί με αυτήν, με σκοπό την κάλυψη των αναγκών της.

Αυτός ακριβώς είναι ο άξονας των εγχειρημάτων της ΚΑΛΟ. Μέσα από δημιουργικές και πρωτότυπες ιδέες, τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ προσπαθούν να διαμορφώσουν μια νέα κοινότητα με βασικές αρχές την εμπιστοσύνη, τη συνεργασία, τη συμπερίληψη και την ισότητα, μένοντας μακριά από οποιαδήποτε στόχευση μεγιστοποίησης του κέρδους. Επίσης, αποσκοπούν στο χτίσιμο κοινωνικών σχέσεων, οι οποίες πολλές φορές δεν συνάδουν με το κυρίαρχο αφήγημα και με το αδυσώπητο αγοραίο περιβάλλον.

Πόσο εύκολο είναι όμως να δημιουργηθεί και να επιβιώσει ένα οικοδόμημα νέων κοινωνικών αξιών, το οποίο θα είναι σταθερό και δεν θα τρίζει κάθε φορά που ένα συνεργατικό εγχείρημα θα βρίσκεται αντιμέτωπο με μια διαπροσωπική ή θεσμική κρίση; Πώς θα μπορέσει ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ να εδραιωθεί και να εκπληρώσει τους σκοπούς του; Πώς ο βασικός σκοπός του «θετικού κοινωνικού αντικτύπου» θα γίνει πραγματικότητα; Πώς θα γίνει πράξη το μοντέλο «κοινωνία σε σύμπραξη» και «κοινωνία ως επικεφαλής»; Και τέλος, πώς θα δημιουργηθεί ένα παράδειγμα «μη καθοδηγούμενης από την αγορά» καινοτομίας, που θα είναι βιώσιμη;

Επίσης, θα πρέπει να απαντηθούν και μερικά άλλα ερωτήματα: Υπάρχουν κοινωνικές επιχειρήσεις που ακολουθούν μια ηθική διαδικασία παραγωγής; Εντάσσονται, και πώς, στο πλέγμα της κοινωνικής οικονομίας; Είναι αρκετή αυτή η προϋπόθεση ή απλά μπορεί μια επιχείρηση να εξαγνίζεται έτσι στην κολυμβήθρα της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης;

Πολλές οι δυσκολίες για τα εγχειρήματα

Τα συνεργατικά εγχειρήματα αντιμετωπίζουν πολλές δυσκολίες, με κυριότερη τη βιωσιμότητά τους. Αυτός είναι ένας πολύ κρίσιμος και καθημερινός παράγοντας, που μπορεί να μπλοκάρει τις δυνάμεις τους και την ενεργοποίησή τους μέσα στην κοινωνία. Πόσο μάλλον όταν τα περί ου ο λόγος εγχειρήματα λειτουργούν σε έτσι και αλλιώς αντίξοες συνθήκες, σε ένα περιβάλλον με αδύναμους θεσμούς, με γραφειοκρατία και με χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, όπως συμβαίνει στην Ελλάδα.

Υπάρχει και μια άλλη παράμετρος που δυσκολεύει τα πράγματα. Η Ειρήνη-Εριφύλη Τζέκου, διδάσκουσα στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ[ii], μας λέει: «Τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ συνδέονται άμεσα με το κομμάτι των κοινωνικών κινημάτων. Όταν το κοινωνικό κίνημα και οι διεκδικήσεις του ατονούν, είναι λογικό να επηρεάζεται αρνητικά και η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία». Αλλά, όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, οι κοινωνικές ανάγκες εξακολουθούν να υπάρχουν και να απαιτούν λύσεις. 

Η μετασχηματιστική κοινωνική καινοτομία

Τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ καλούνται κατά κάποιον τρόπο να αντέξουν και να μη χάσουν τις δυνάμεις τους. Καλούνται να βρουν εκείνες τις εναλλακτικές διαδρομές που αν μη τι άλλο θα δικαιολογούν την ύπαρξή τους και θα συμβάλλουν «στη διαδικασία αλλαγής των κοινωνικών σχέσεων που περιλαμβάνει την αμφισβήτηση, την αλλαγή ή την αντικατάσταση των κυρίαρχων θεσμών σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο», όπως αναφέρεται και στη σχετική βιβλιογραφία, η οποία εισάγει τον όρο της «μετασχηματιστικής κοινωνικής καινοτομίας».

Η «μετασχηματιστική κοινωνική καινοτομία» αποτελεί μια έννοια που δείχνει μια εναλλακτική διαδρομή για την Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία. Η αμφισβήτηση των θεσμών είναι κάτι που θα έλεγε κανείς ότι επιτελείται έως έναν βαθμό με τον τρόπο δράσης των εγχειρημάτων ΚΑΛΟ, τα οποία λειτουργούν σε ένα σταυροδρόμι όπου συναντιούνται η κοινότητα, το κράτος και ο ιδιωτικός τομέας. Ο βαθμός αυτός της αμφισβήτησης βέβαια είναι διαφορετικός από εγχείρημα σε εγχείρημα. 

Η απόσταση πάντως από την αμφισβήτηση των κυρίαρχων θεσμών μέχρι την κοινωνική αλλαγή (ούτε λόγος, στο παγκόσμιο προσκήνιο, για αντικατάσταση θεσμών) δεν είναι μικρή. Κανένας μετασχηματισμός κοινωνικών σχέσεων δεν μπορεί να γίνει αποσπασματικά και μεμονωμένα. Η συλλογική δράση είναι απαραίτητη προϋπόθεση. Το ίδιο ισχύει και με τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ. Η συνέχιση της ύπαρξής τους, η ενίσχυσή τους και η εξέλιξή τους εξαρτώνται από τη συμμετοχή τους σε μια συλλογική διαδικασία προς την κατεύθυνση της βιώσιμης κοινωνικής αλλαγής. Η διασύνδεση και η συνεργασία τοπικών –και όχι μόνο– δικτύων και «οικοσυστημάτων» μπορούν να ενδυναμώσουν τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ. 

Η αναγκαιότητα της δικτύωσης των εγχειρημάτων

«Σήμερα στην Ελλάδα ένα εγχείρημα από μόνο του δεν μπορεί να γίνει μετασχηματιστικό. Μπορεί να γίνει μόνο αν δικτυωθεί με αντίστοιχα ή παράλληλα εγχειρήματα, με Δήμους, με άλλους εταίρους φορείς. Όταν ουσιαστικά ανοίγεται και συγκροτεί συμμαχίες. Ένα εγχείρημα που κινείται μόνο του, ναι μεν μπορεί να έχει έναν μετασχηματιστικό χαρακτήρα, αλλά δεν αμφισβητεί κάτι ουσιαστικό σε πιο μεγάλο θεσμικό επίπεδο. Ναι μεν συγκροτεί μια εξειδικευμένη και εναλλακτική αγορά, αλλά μένει εκεί… Δεν προχωρά», αναφέρει η κ. Τζέκου. «Είναι θέμα κλίμακας και δυναμικής. Τι θα μετασχηματίσεις μόνος σου, ως εγχείρημα; Θα καλύψεις μια ανάγκη, μπορεί να γίνει αυτό. Αλλά πώς θα μετασχηματίσεις έναν θεσμό;», προσθέτει. Οποιαδήποτε τέτοια προσπάθεια μάλιστα απαιτεί ανθρώπινους πόρους και πολλή δουλειά. Πράγματα που ένα και μόνο εγχείρημα δεν μπορεί να υπηρετήσει. 

Υπάρχει και μια άλλη διάσταση στην όλη υπόθεση: Ένα εγχείρημα από μόνο του δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την καχυποψία ή την επιφύλαξη μέρους της κοινωνίας. Δυστυχώς, στην Ελλάδα υπάρχουν αρκετά παραδείγματα κακοδιαχείρισης από αγροτικούς συνεταιρισμούς ή μη κυβερνητικές οργανώσεις, που δεν διευκολύνουν την οικοδόμηση μιας ισότιμης και ειλικρινούς σχέσης. Υπάρχουν πλείστες όσες περιπτώσεις εγχειρημάτων που ξεκίνησαν, γνώρισαν άνθηση, αλλά στη συνέχεια ατόνησαν. Συν το γεγονός ότι ο λεγόμενος τρίτος τομέας «δεν ήταν τόσο διαδεδομένος στην Ελλάδα όσο σε άλλα κράτη, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει μεγάλη εμπιστοσύνη», όπως λέει η κ. Τζέκου.

Τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ «διαβάζουν» τις κοινωνικές ανάγκες και δραστηριοποιούνται ανάλογα. Χρειάζεται όμως να παλέψουν και με τη δυσπιστία που είναι διάχυτη στην ελληνική κοινωνία, αλλά και να εξηγούν ή να αποδεικνύουν συνεχώς τις προθέσεις τους για την προώθηση αξιών και την ανάπτυξη εναλλακτικών προτάσεων και μοντέλων. Είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της διαδικασίας δικτύωσης με την ίδια την κοινότητα και εντέλει της ενίσχυσης της συμμετοχής των πολιτών.

Ο βαθμός συμμετοχής της κοινωνίας των πολιτών είναι καθοριστικός για τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ. Όσο περισσότερο εμπλέκεται η κοινωνία, διεκδικώντας έναν ρόλο συνδιαμορφωτή και όχι απλώς αυτόν του τελικού χρήστη, τόσο περισσότερο υπάρχουν προσδοκίες για αλλαγές και για διείσδυση της κοινωνικής καινοτομίας και της βιώσιμης ανάπτυξης στο σύστημα διακυβέρνησης. 

Η σημασία της εμπιστοσύνης

H λέξη-κλειδί σε όλα τα στάδια μιας μετασχηματιστικής κοινωνικής καινοτομίας είναι η «εμπιστοσύνη». Εμπιστοσύνη μεταξύ των εγχειρημάτων, εμπιστοσύνη μεταξύ εγχειρημάτων και κοινότητας, εμπιστοσύνη μεταξύ εγχειρημάτων και εταίρων. 

H οικοδόμηση της εμπιστοσύνης σε αυτά τα επίπεδα δεν είναι εύκολη υπόθεση, καθώς ακόμα και τα ίδια τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ θα πρέπει να κάμψουν και κάποιες δικές τους αντιστάσεις και αμφιβολίες, που οφείλονται σε ενδεχόμενες θεμιτές διαφοροποιήσεις αλλά και στο ίδιο το ανθρώπινο δυναμικό και τις ιδιαιτερότητές του. Θα πρέπει να ξεκαθαρίσουν δε το πλαίσιο μέσα στο οποίο επιθυμούν και μπορούν να γίνουν φορείς κοινωνικής αλλαγής. 

Και πάνω απ’ όλα, πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι η οριζόντια δικτύωση και η συνεργασία μεταξύ τους αλλά και με άλλους εταίρους δεν είναι απλώς μια ανάγκη για επιβίωση, αλλά μια πολιτική πράξη. Η δικτύωση δεν συνιστά απλά μια επαφή, μια επιχειρηματική ή άλλη συνεργασία, αλλά και προώθηση των κοινών αξιών, των οραμάτων και των εναλλακτικών προτάσεων που τα εγχειρήματα αυτά θέλουν να δοκιμάσουν στην πράξη.

Εκ των πραγμάτων, η εφαρμογή μιας μετασχηματιστικής κοινωνικής καινοτομίας εκτιμάται ότι θα επιφέρει αλλαγές στη δομή των συνεργατικών εγχειρημάτων. Αλλαγές που σχετίζονται με την ανάληψη ενός πιο ενεργού ρόλου, την αναδιάρθρωση του τρόπου λήψης αποφάσεων, αλλά και την ανάπτυξη δεξιοτήτων που θα στοχεύουν στην καλύτερη διαμεσολάβηση και στην αντιμετώπιση ενδεχόμενων συγκρουσιακών καταστάσεων. Και φυσικά που θα εξασφαλίζουν τη βιωσιμότητά τους.

Μια «άλλη καινοτομία στην πράξη» θα μπορούσε να σημαίνει την καταρχήν εξασφάλιση αυτής της βιωσιμότητας και την άνεση να πειραματίζεται ένα εγχείρημα με προτάσεις, εφαρμογές, δοκιμές, ακόμα και με αποτυχίες, ενώ οι θεμελιακοί στόχοι της βιωσιμότητας εγχειρημάτων και των μελών τους είναι διασφαλισμένοι. 

Δεν είναι μια εύκολη διαδικασία, αναμφίβολα. Υπάρχει όμως ένα βασικό ερώτημα που μπορεί να τεθεί: Θέλει το κάθε εγχείρημα ΚΑΛΟ να έχει σημαντικό αντίκτυπο στην κοινωνία; Αν σε αυτό το ερώτημα η απάντηση είναι η εύλογη, τότε υπάρχει ο θεμέλιος λίθος για το μέλλον.