Πώς μπορούμε να φανταστούμε μια άλλη πολιτική σε τοπικό επίπεδο;

Οι γενιές που γεννηθήκαμε στην Ελλάδα τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 μεγαλώσαμε μέσα σε μια «σοσιαλδημοκρατική άνοιξη» που τράφηκε με ριζοσπαστικά οράματα της Μεταπολίτευσης, αλλά αρκετά σύντομα εκφυλίστηκε. Και όχι μόνον αυτή. Η κατάρρευση του «σοβιετικού κομμουνισμού» στα τέλη του ’80 και η σαρωτική νεοφιλελεύθερη λαίλαπα που επέλασε τη δεκαετία του ’90 προξένησαν την αποπνικτική αίσθηση ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική» και για τους νέους ανθρώπους που αποστρέφονταν τον «πολιτισμό» του ατομικιστικού καταναλωτισμού χωρίς μέλλον και νόημα, αλλά δεν μπορούσαν πλέον να πιστεύουν σε ιστορικές επαγγελίες μιας άλλης κοινωνίας, ούτε καν στη δυνατότητα μιας ριζικής επαναστατικής αλλαγής.

Και ξαφνικά, στις αρχές του 1994, κυκλοφορεί η είδηση ότι ιθαγενικές κοινότητες εξεγέρθηκαν στην επαρχία Τσιάπας του Μεξικού. Και ότι δεν αντιστέκονταν μόνον στη νεοφιλελεύθερη καταστροφή του «ελεύθερου εμπορίου», αλλά διεκδικούσαν μαχητικά έναν «άλλο κόσμο» εδώ και τώρα, σε παγκόσμια κλίμακα. Και μάλιστα, άρχισαν να τον κτίζουν ήδη στις αυτόνομες περιοχές που κατέκτησαν σταδιακά. Γίνονται έτσι σημείο αναφοράς μιας νέας μετασχηματιστικής πολιτικής για τον 21ο αιώνα που προσέβλεπε σε μια άλλη παγκοσμιοποίηση: Ένα κοινό «Όχι» στον παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο μηδενισμό και πολλά «Ναι» σε νέους κόσμους ελευθερίας, ισότητας, αλληλεγγύης και καλής ζωής από κοινού, σε όλο τον πλανήτη.

Τριάντα χρόνια μετά, πολλές και διαφορετικές κρίσεις μπορούμε να εκφέρουμε για εκείνον τον ξεσηκωμό και το «αντιπαγκοσμιοποιητικό» κίνημα που εγκαινίασε, ξαναγεννώντας επαναστατικές ελπίδες για μια «απόλυτη» δημοκρατία του «πλήθους» και των «κοινών» σε έναν πλανήτη που φαινόταν καταδικασμένος σε μια ατελείωτη σπείρα δραματικών ανισοτήτων, οικολογικής καταστροφής, ολιγαρχικής οπισθοδρόμησης, πατριαρχίας και αποικιοκρατίας. Αξίζει ωστόσο να σταθούμε σε μια πτυχή αυτών των ιστορικών κινήσεων. Όχι μόνον για να αποτιμήσουμε την τροχιά τους αλλά και για να σκεφτούμε το μέλλον τώρα, στο τέλος του πρώτου τετάρτου του 21ου αιώνα. 

Τι είναι η «άλλη πολιτική»;

Ανάμεσα σε πολλά άλλα, η ζαπατίστικη εξέγερση και το κίνημα για παγκόσμια δικαιοσύνη ενσάρκωσαν και διέδωσαν ένα άλλο πολιτικό Zeitgeist, μια «άλλη πολιτική» πέρα και από τον παγκόσμιο νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό αλλά και από τις προοδευτικές πολιτικές παραδόσεις –επαναστατικές και μεταρρυθμιστικές– του εικοστού αιώνα. Μια πολιτική στο πνεύμα των καιρών μας, ταγμένη στις αξίες της ισότητας και της ελευθερίας όλων, με διαφορετική όμως φιλοσοφία και πρακτική.

Αυτή η «άλλη πολιτική» –‘otra política’ στα ισπανικά, ‘another politics’ ή ‘alter-politics’ στα αγγλικά– αναφύεται σε ποικίλους χωροχρόνους και με αποκλίνουσες μορφές σε όλο αυτό το διάστημα των τριάντα περίπου ετών που έπονται της ζαπατίστικης εξέγερσης. Προϋπάρχει εν μέρει, αλλά σε διαφορετικά συμφραζόμενα. Το κοινό πολιτικό DNA δράσεων, μορφωμάτων και πρωτοβουλιών τόσο ετερόκλητων όπως το σύγχρονο αντιρατσιστικό κίνημα στη Βόρεια Αμερική, η Αραβική Άνοιξη και οι «πλατείες» του 2011 στην Ελλάδα και την Ισπανία, δημοκρατικοί ενεργειακοί συνεταιρισμοί στη Δανία, αλληλέγγυα σχολεία στην Ελλάδα του 2025, τα κινήματα του «νέου δημοτισμού» (‘nuevo municipalismo’) στην Ιταλία και την Ισπανία από το 2015 και εξής, ανάγεται σε μια καινοφανή ιστορική συνθήκη. Η πλανητική κατίσχυση του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού τη δεκαετία του ’90 συνοδεύεται από τη δραματική απαξίωση των ιστορικών εναλλακτικών των επαναστατικών ή μεταρρυθμιστικών κομμάτων και πρωτοποριών – κομμουνιστικών, σοσιαλιστικών και εν μέρει αναρχικών. Η «άλλη πολιτική» οραματίζεται επίσης την εξισωτική χειραφέτηση των πολλών και την ευημερία του πλανήτη, με διαφορετικές όμως συνθέσεις και μεθοδολογίες, που τείνουν να συγκλίνουν παγκόσμια λόγω της ιστορικής συγκυρίας.

Ειδοποιός διαφορά της «άλλης πολιτικής» της εποχής μας είναι η συνύφανση της αντίθεσης και αντίστασης με την πρόταση και την άμεση δημιουργία. Η ισχυρή εναντίωση στην κυριαρχία, την ανισότητα και την αδικία στις πολλαπλές εκφάνσεις της –καπιταλισμός, οικονομικές ανισότητες, οικολογική καταστροφή, πατριαρχία, σεξισμός, ρατσισμός, αποικιοκρατία, εθνικισμός, διακρίσεις βάσει σωματικής ικανότητας, ηλικίας κ.ο.κ.– δεν αρκείται στην αμφισβήτηση, τη σύγκρουση και την άρνηση. Τεχνουργεί εδώ και τώρα τις νέες καλύτερες σχέσεις, δομές και πρακτικές που δίνουν σάρκα και οστά στους κόσμους της ελευθερίας και ευζωίας από κοινού, θεσπίζοντας λ.χ. μορφές αυτοκυβέρνησης με ανοικτές γενικές συνελεύσεις, στήνοντας θεσμούς αλληλέγγυας υγείας και παιδείας, ασκώντας μορφές γεωργίας και κτηνοτροφίας που μεριμνούν για τον πλανήτη και τη μη ανθρώπινη ζωή.

Συγκρότηση νέων κοινωνικών σχέσεων και θεσμών

Η «άλλη πολιτική» δεν αντιλαμβάνεται τον ριζικό κοινωνικό μετασχηματισμό ως μια πράξη που θα ξεκινήσει μόνον μετά το Συμβάν της Επανάστασης. Δεν πιστεύει σε επαναστατικές πρωτοπορίες που καθοδηγούν τις μάζες. Ταυτόχρονα, δεν μεταθέτει διαρκώς την ιστορική αλλαγή στο μέλλον που θα προκύψει από αργές, μικρές μεταρρυθμίσεις στο κράτος και την οικονομία. Παράλληλα, δεν αναλώνεται μόνον στη διαμαρτυρία και σε μια πολιτική αιτημάτων προς το κράτος. Ούτε οχυρώνεται σε εναλλακτικές κοινότητες που διαχωρίζονται από την υπόλοιπη κοινωνία. 

Αρχίζει εδώ και τώρα να οικοδομεί τις νέες κοινότητες της ίσης ελευθερίας και των κοινών αγαθών. Αλλά απευθύνεται στην ευρύτερη κοινωνία και επιζητεί να σχηματίσει πλατιές κοινωνικές συμμαχίες, λαϊκά μέτωπα. Νέα κοινωνική δημιουργία («προεικόνιση» άλλων κόσμων) και νέα πλειοψηφική ηγεμονία. Κατοικεί τον σημερινό κόσμο, αλλά δεν υποτάσσεται στις κρατούσες δομές και λογικές. Αποβλέπει σε άλλους, καλύτερους κόσμους για την πλειοψηφία. Εντός και πέρα. 

Επιχειρώντας τέτοιες δυσχερείς συνθέσεις, η άλλη πολιτική επιδιώκει να ικανοποιήσει άμεσες κοινωνικές ανάγκες με αποτελεσματικές δράσεις –όπως οι αλληλέγγυες δομές υγείας και παιδείας ή οι εργατικοί συνεταιρισμοί– και έρχεται σε τριβή με τους ισχύοντες θεσμούς, με πιέσεις, συγκρούσεις και διαπραγματεύσεις για τη διαμόρφωση ενός ευνοϊκότερου πεδίου παρέμβασης. Αλλά θεμέλιο και επίκεντρό της είναι η συγκρότηση των νέων κοινωνικών σχέσεων και θεσμών που επιθυμούμε – με ισότητα, δικαιοσύνη, αυτονομία, συναπόφαση, αλληλεγγύη, φροντίδα για όλο τον κόσμο. Με αυτούς τους όρους λειτουργούν οι πρακτικές της ανταπόκρισης σε επιτακτικές κοινωνικές ανάγκες. Και η εξάπλωση αυτών των όρων κοινωνικο-πολιτικής ζωής είναι το όραμα και ο στόχος που διαπνέουν την καθημερινή πράξη. Οραματικός πραγματισμός.

Έχοντας ως στρατηγική στόχευση την υπέρβαση του καπιταλισμού, της πατριαρχίας, του ρατσισμού και κάθε είδους κυριαρχίας, και την ανάδυση νέων, πληθυντικών κοινωνιών ισότητας, ελευθερίας και φροντίδας για τη ζωή –ανθρώπινη και μη–, η «άλλη πολιτική» συνδυάζει έτσι (α) τις κινητοποιήσεις της διαμαρτυρίας και της αντίστασης, (β) τις πιέσεις στους κατεστημένους θεσμούς για θετικές μεταρρυθμίσεις με (γ) τον σχηματισμό εδώ και τώρα των διαφορετικών σχέσεων και πρακτικών στις οποίες προσβλέπει. Εμφανίζει έτσι στοιχεία μεταρρυθμισμού, καθημερινού πραγματισμού και θεσμικής αντιπροσώπευσης. Ωστόσο, κέντρο βάρους της σύνθεσης των διαφορετικών τακτικών και στρατηγικών αλλαγής είναι η «εξουσία από τα κάτω», η καθοδήγηση όλης της περίπλοκης διαδικασίας αντίστασης και μετασχηματισμού από το πλήθος που συναποφασίζει ισότιμα και αυτόνομα –το πρωτείο των ανοικτών γενικών συνελεύσεων– και η κατασκευή των νέων κόσμων μέσα στον παλιό, και πέρα από αυτόν. Αυτές οι θεσμικές και σχεσιακές δημιουργίες της οικο-κοινωνικής χειραφέτησης είναι τοπικά ριζωμένες και προσαρμοσμένες αλλά παγκόσμια συνδεδεμένες, συνεργαζόμενες και αλληλέγγυες. Κοσμο-τοπικισμός.

Μια άλλη ηθική και λογική

Οι γεμάτες εντάσεις στρατηγικές συζεύξεις γίνονται δυνατές χάρη στη διαφορετική πολιτική λογική, ηθική και συναίσθηση που διέπει την «άλλη πολιτική». Η λογική της είναι ότι ο τωρινός κόσμος ηγεμονεύεται από τις δυνάμεις του καπιταλισμού, της πατριαρχίας, της αποικιοκρατίας κλπ. Αλλά ηγεμονία δεν σημαίνει πλήρης επιβολή και ομοιογένεια. Κενά, αντιφάσεις, ανταγωνισμοί και εναλλακτικοί πολιτιστικοί θύλακες στο παρόν αφήνουν χώρο για τις παρεμβάσεις και τις νέες κοινωνικές επινοήσεις της άλλης πολιτικής. Ωστόσο, δεν νοείται καμία βεβαιότητα για το πώς θα εξελιχθούν οι αλληλεπιδράσεις μεταξύ κοινωνικών, φυσικών και τεχνολογικών σχηματισμών. Κι έτσι δεν ευσταθεί κανένας δογματισμός σχετικά με το ποια είναι η καλύτερη τακτική ή στρατηγική για την ιστορική μεταβολή. Ανοικτότητα στις διαφορετικές προσεγγίσεις, γόνιμος διάλογος, απορίες, διαρκής αναστοχασμός και αναθεώρηση, δημιουργικότητα, δοκιμή και λάθος, νέοι πολλαπλοί πειραματισμοί: αυτή είναι η άλλη λογική και ηθική που μπορεί να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την περιπλοκότητα, την αβεβαιότητα, το απρόβλεπτο, παράγοντας ευρύτερες συγκλίσεις των διαφορών και ιχνηλατώντας νέους δρόμους για το μέλλον μέσα σε ένα σκοτεινό, δύσβατο, πολυσύνθετο σύμπαν.

Η ηθική και λογική του ανοικτού, του πληθυντικού και της εξερεύνησης, με πυξίδα την ίση ελευθερία από κοινού, είναι συνυφασμένη με άλλες συναισθηματικές φορτίσεις και κλίσεις. Η ανθεκτικότητα στις συνθήκες της εξαθλίωσης και των καταστροφών, η μαχητικότητα απέναντι στις κραταιές αντίρροπες εξουσίες, η επιμονή και υπομονή που απαιτεί η ύφανση άλλων κόσμων μέσα στον κυρίαρχο τρέφονται και δυναμώνουν από αισθήματα χαράς για τη ζωή, την αλληλεγγύη, τη συνεργασία και τις δημιουργίες. Στιγμές συλλογικής γιορτής –ευωχίας– και θετικές διαθέσεις ευφροσύνης διαπνέουν και ποτίζουν την αγωνιστικότητα της «άλλης δημοκρατικής πολιτικής», παραμερίζοντας τους ψυχισμούς του ηρωισμού και της θυσίας, που συχνά καλλιεργούν την υποταγή σε πρόσωπα και ιεραρχίες, πολιτισμούς θανάτου και μεσσιανικής λύτρωσης. Εδώ πρόκειται για μια άλλη πολιτική ευζωίας. Ειδικότερα, μιας λιτής ευδαιμονίας που χαίρεται τη ζωή και βρίσκει νόημα σε αυτή, εδώ και τώρα, μέσα από τις σχέσεις, τη συνεργασία, τη δημιουργία, τον κοινό αγώνα, την ικανοποίηση βασικών αναγκών, τη σύνδεση με την ανθρώπινη και μη ανθρώπινη ζωή στον πλανήτη. 

Πνεύμα σύνθεσης, διερεύνησης και ανοικτότητας

Οι άλλες δημοκρατικές πολιτικές είναι απόρροια συλλογικής, πανανθρώπινης νοημοσύνης που αφομοίωσε τα μαθήματα των επαναστατικών, εξεγερσιακών και μεταρρυθμιστικών διεργασιών του εικοστού αιώνα. Δεν είναι απλώς ή πρωτίστως μια προσαρμογή στις συνθήκες του εικοστού πρώτου αιώνα, όπου δεν υπάρχει ισχυρό επαναστατικό κίνημα, εθνικό και διεθνές. Αναμφίβολα, υπό τη σκέπη μιας αντιδραστικής, αυταρχικής νεοφιλελεύθερης ηγεμονίας, τα πολλαπλά εγχειρήματα μετασχηματισμού στα διάκενα, τις ευκαιρίες και τις αντιθέσεις των κυρίαρχων συστημάτων είναι ο δρόμος του εφικτού για τη ριζική ανανέωση. Αλλά και του επιθυμητού. Η εξισωτική χειραφέτηση δεν μπορεί να έρθει «από τα πάνω». Το δόγμα και η «πεφωτισμένη» ηγεσία αναπαράγουν εξουσιαστικές δομές. Δεν παράγουν πολιτικούς και παιδευτικούς όρους για την ισότιμη αυτοκυβέρνηση των πολλών. 

Οι σημερινές άλλες πολιτικές δεν αντιτίθενται στα μαζικά κινήματα, τις κοινωνικές εξεγέρσεις ή ακόμη και σε φιλικές, μεταρρυθμιστικές κυβερνήσεις. Κάθε άλλο. Και αυτές οι μορφές πολιτικής δράσης μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στον μετασχηματισμό. Η άλλη πολιτική διακατέχεται από ένα πνεύμα σύνθεσης, διερεύνησης και ανοικτότητας, όχι μια λογική μονοδρόμων. Αλλά η έμφαση στην καθημερινή εργασία της κοινωνικής μεταμόρφωσης στρέφει την προσοχή στο βαθύτερο έργο της τροποποίησης των κύριων νημάτων του κοινωνικού ιστού – των καθημερινών πρακτικών, σχέσεων και αντιλήψεων. Και συνεχίζει αυτό το έργο στην πορεία του χρόνου, χωρίς να καθορίζεται από τις μεταπτώσεις των κοινωνικών κινητοποιήσεων και την τύχη μεταρρυθμιστικών κυβερνήσεων που υποκύπτουν, ηττώνται ή μεταστρέφονται.

Μια πολιτική τοπικά γειωμένη 

Πώς μπορούμε να κάνουμε πράξη αυτή την άλλη πολιτική της ιστορικής ανανέωσης σε τοπικό επίπεδο; Και τι γνωρίζουμε από άλλους τόπους όπου ήδη εφαρμόζεται και ευδοκιμεί; 

Ενώ είναι συχνά διασυνδεδεμένες σε πολλαπλές γεωγραφικές κλίμακες, οι δημοκρατικές άλλες πολιτικές είναι πάντα τοπικά γειωμένες και προσαρμοσμένες. Αποβλέπουν πρωτίστως στην ανασυγκρότηση ή την ίδρυση συγκριμένων κοινωνικών σχέσεων και δομών σε συγκεκριμένους τόπους και χρόνους, στα ποικίλα πεδία του κοινωνικού: υγεία (βλ. αλληλέγγυες δομές υγείας και φροντίδας, αυτοοργανωμένες ομάδες ψυχικής υγείας), παιδεία (βλ. αλληλέγγυα και δημοκρατικά σχολεία, πρωτοβουλίες παραγωγής ανοικτού εκπαιδευτικού υλικού κ.ά.), οικονομία (βλ. νέους δημοκρατικούς συνεταιρισμούς εργασίας, συνεργατικές πλατφόρμες, συνεταιρισμούς ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, δίκτυα δίκαιου εμπορίου, κοινοτικά υποστηριζόμενη γεωργία κ.ά.), τεχνολογία (βλ. κοινότητες ανοικτού/ελεύθερου λογισμικού και ανοικτών διαμοιραζόμενων τεχνολογιών), πολιτισμός (βλ. ανοικτούς αυτοοργανωμένους χώρους πολιτιστικής δημιουργίας, κολεκτίβες καλλιτεχνών κ.ά.), πολιτική (βλ. σχήματα πολιτών με αντι-ιεραρχική ανοικτή δομή), συγκοινωνίες (βλ. ομάδες και πρακτικές διαμοιρασμού οχημάτων χωρίς κέρδος κ.ά.), το νερό (βλ. οργανωμένες υποδομές τοπικής διανομής του νερού ως κοινού αγαθού), και ούτω καθεξής. Ο κατάλογος είναι ανοικτός. Τα όριά του είναι τα άγνωστα όρια της κοινωνικής φαντασίας και θεσμικής επινόησης.

Αυτές οι ποικιλόμορφες πραγματικές εκφράσεις της άλλης πολιτικής πηγάζουν από την κοινωνική αυτενέργεια. Συνεπώς, θεμελιώδης προϋπόθεσή τους είναι να υπάρχουν συλλογικότητες κατά τόπους που εμπνέονται εν γένει από τη λογική, τη στρατηγική και το όραμα της άλλης πολιτικής, και παίρνουν την πρωτοβουλία να τις κάνουν πράξη, με τους ιδιαίτερους τρόπους που αποφασίζουν και επινοούν οι διαφορετικές συλλογικότητες απαντώντας σε συγκεκριμένες κοινωνικές ανάγκες και τις ιδιαίτερες επιθυμίες τους. Η πρόσκληση στη συλλογική φαντασία, την οποία δεν μπορούμε να προκαταλάβουμε επί χάρτου, είναι σκόπιμο να ενισχυθεί από την εμπειρία, τη δικτύωση, την επικοινωνιακή δράση και εν τέλει τη συνεργασία πολλών άλλων υπαρκτών εγχειρημάτων, κοντά και μακρινά στον κάθε τόπο.

Λόγω του τοπικού ριζώματος αλλά και των δυναμικών της εγγύτητας –στις γειτονιές των πόλεων, στους μεσαίους και μικρότερους δήμους– η τοπική αυτοδιοίκηση αποτελεί προνομιακό πεδίο χάραξης θεσμικών πολιτικών που αναβαθμίζουν τις δυνατότητες δράσης της άλλης πολιτικής, τις στηρίζουν και τις καλλιεργούν. Όρος κάθε δόκιμης αρωγής είναι ότι αφήνει την κύρια πρωτοβουλία στις αυτόνομες συλλογικότητες και δικτυώσεις. Αλλιώς δεν πρόκειται για «άλλη πολιτική», αλλά για τις πολύ οικείες πολιτικές των πελατειακών σχέσεων, της χειραγώγησης και των κάθετων ιεραρχιών. 

Πλούσια παρακαταθήκη τοπικών εμπειριών

Κάθε τοπική συλλογική δράση και θεσμικός σχεδιασμός έχουν πολλά να αντλήσουν από την πλούσια παρακαταθήκη εμπειριών σε όλο τον κόσμο, και πιο κοντά μας, στη Νότια Ευρώπη. Από το 2014-15 και μετά, οι πολιτικές του «νέου δημοτισμού» σε πόλεις της Ισπανίας ασπάστηκαν την «άλλη πολιτική» θεσπίζοντας συμβούλια γειτονιάς, γραμμές χρηματοδότησης νέων δημοκρατικών συνεταιρισμών, συμπράξεις του δημοσίου και δημοκρατικών συνεταιρισμών για την παροχή δημοτικών υπηρεσιών. Στην Ιταλία, αντίστοιχους προωθητικούς θεσμούς κατέστρωσε ο «Κανονισμός της Μπολόνιας» για τα κοινά αγαθά, που υιοθετήθηκε από το 2014 και εξής από 200 και πλέον πόλεις, εκχωρώντας σε κοινότητες πολιτών κήπους, άλση, εγκαταστάσεις, σχολικές αίθουσες κ.ά. για ανοικτές συλλογικές δράσεις και ευζωία με δημοκρατικούς όρους. Στη Νάπολη, ομάδες εικαστικών, νομικών και ενεργών πολιτών συνέταξαν αυτόνομα κανονισμούς για τη χρήση χώρων και κτιρίων του δήμου με μια λογική ανοικτότητας, συμμετοχής και δημιουργίας από κοινού, σε πεδία του πολιτισμού, του αθλητισμού, της πολιτικής οργάνωσης και της αρωγής προς μετανάστες/-ριες, μεταξύ άλλων.

Κάθε τοπική πρωτοβουλία μπορεί να προαγάγει εδώ και τώρα τον δημοκρατικό μετασχηματισμό με την οικο-κοινωνική φιλοσοφία της «άλλης πολιτικής», εφόσον επιδοθεί στο έργο της επινόησης ή του ανασχηματισμού επιμέρους κοινωνικών πρακτικών και σχέσεων, ανοιχθεί στην ευρύτερη κοινωνία και συνδεθεί με αντίστοιχες διαδικασίες στον ίδιο τόπο, στην περιφέρεια, εθνικά και διεθνώς. Ο χρόνος, ο κόπος και οι προκλήσεις είναι μεγάλες, κι ενίοτε φαντάζουν ανυπέρβλητες. Αλλά οι δρόμοι που χαράσσουμε περπατώντας σε αυτή την κατεύθυνση είναι διαδρομές ζωής από κοινού, χαράς, αποκατάστασης, αντίστασης, δημιουργίας, ανθεκτικής ελπίδας και φρόνησης σε ένα σκοτεινό, περίπλοκο και δυσοίωνο παρόν. Μπορεί οι επιθυμίες των γενιών του ’70, του ’80 και του ’90, στην Ελλάδα και αλλού, να ματαιώθηκαν από τα κυρίαρχα καθεστώτα προσδοκίας, ευημερίας ή και ριζικής αλλαγής. Αλλά ανακαλύψαμε στην πορεία άλλες όμορφες, παραγωγικές, πιο δημοκρατικές και ελεύθερες ατραπούς που ανοίγουν ορίζοντες. Κι αυτό δεν είναι καθόλου λίγο. Δίνει οξυγόνο σε μια αποπνικτική περιρρέουσα ατμόσφαιρα.

Ενδεικτική βασική βιβλιογραφία

Για τις άλλες δημοκρατικές πολιτικές

• Aguirre Rojas, C. A. (2009) Mandar obedeciendo. Las lecciones polίticas del neozapatismo mexicano. Rosario: Prohistoria Ediciones
• Coles, R. (2016) Visionary Pragmatism: Radical and Ecological Democracy in Neoliberal Times. Durham, NC: Duke University Press
• Dixon, C. (2014) Another Politics. Talking across today’s transformative movements. Oakland: University of California Press
• Gibson-Graham, JK (2006) A Postcapitalist Politics. Λονδίνο και Minneapolis: University of Minnesota Press
• Γιοβαννόπουλος, Χ. και Μητρόπουλος, Δ. (επιμ.) (2011) Δημοκρατία under construction. Αθήνα: A/Συνέχεια
• Hage, G. (2015) Alter-Politics. Critical Anthropology and the Radical Imagination. Carlton, Victoria: Melbourne University Press
• Hardt, M. και Negri, A. (2009) Commonwealth. Cambridge (Mass.): Belknap Press of Harvard University Press
• Wright, E. O. (2012) Πραγματικές ουτοπίες στον καπιταλισμό και πέρα από αυτόν, Αθήνα: Ινστιτούτο Ν. Πουλαντζάς, https://www.openbook.gr/pragmatikes-oytopies-ston-kapitalismo-kai-pera-apo-ayton-2/ 

Για τον «νέο δημοτισμό» και τις άλλες πολιτικές 

• Πόλη της Μπολόνια (2014) REGULATION ON COLLABORATION BETWEEN CITIZENS AND THE CITY  FOR THE CARE AND REGENERATION OF URBAN COMMONS [«Κανονισμός της Μπολόνια για τη συνεργασία ανάμεσα στους πολίτες και την πόλη για τη φροντίδα και την αναγέννηση των αστικών κοινών»], http://comunita.comune.bologna.it/sites/comunita/files/allegati_blog/bolognaregulation.pdf
• Συλλογικό (2019) Fearless Cities: A Guide to the Global Municipalist Movement, συγγραφείς: Barcelona En Comú, Debbie Bookchin, Ada Colau κ.ά., New Internationalist: Οξφόρδη, https://fearlesscities.com/sites/default/files/fearless_book_en.pdf
• Kioupkiolis, A. (2021). New municipalism as a counter-hegemonic project for radicalizing democracy. Soft Power, 81-100
• Kioupkiolis, A. (2022). Transforming city government: Italian variants on urban commoning. Administrative Theory & Praxis, 44(3), 186-204