Μια όμορφη ιστορία για έναν κόσμο που καταρρέει

Ενάντια στις εκκλήσεις να αποδεχθούμε ότι δεν υπάρχει εναλλακτική στο κυρίαρχο σύστημα, γνωστό ως καπιταλισμός, θα αφηγηθώ μια ιστορία ελπίδας για ένα κίνημα που δημιουργεί τον κόσμο που θέλει μέσα στον κόσμο που θέλει να ξεπεράσει. Θα μιλήσω για τις ελπίδες μου από τα μικρά θαύματα που άνθρωποι από κοινού έχουν πετύχει. Πριν γράψω για αυτά, ας πάμε μια βόλτα στη σκοτεινή πλευρά της τεχνολογίας, εκεί όπου ξεκίνησε η έρευνά μου.

Η σκοτεινή πλευρά της τεχνολογίας

Το 2007, όταν πρωτοξεκίνησα να μελετάω την τεχνολογία, ήμουν γοητευμένος από τις υποσχέσεις της. Φανταζόμουν έναν κόσμο όπου κάθε πρόβλημα θα λυνόταν με ένα «έξυπνο» γκάτζετ ή μια εφαρμογή. Αλλά όσο περισσότερο εμβάθυνα, τόσο περισσότερο συνειδητοποιούσα τις πολύπλοκες επιπτώσεις αυτής της προσέγγισης. Είδα πώς η παραγωγή των συσκευών υψηλής τεχνολογίας απαιτούσε την εκμετάλλευση ανθρώπων και οικοσυστημάτων σε μέρη που, εμείς εδώ στον «αναπτυγμένο» κόσμο, δεν βλέπαμε ποτέ.

Πίστευα ότι η τεχνολογία θα μας οδηγήσει σε έναν κόσμο με μηδενικές εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, στην «πράσινη ανάπτυξη». Είναι όμως η βιωσιμότητα εφικτή σε μια οικονομία που θέλει διαρκώς να μεγαλώνει και το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) κάθε χρόνο να αυξάνεται; Η συνηθισμένη απάντηση είναι: «Ναι, είναι. Μέσω της υψηλής τεχνολογίας». Έξυπνα, ηλεκτρικά αυτοκίνητα και λεωφορεία, μεγάλες ανεμογεννήτριες στα βουνά και τεράστια φωτοβολταϊκά πάρκα στους κάμπους και στις ερήμους.

Αυτό που δεν λέγεται συχνά είναι ότι τα απανταχού πράσινα «θαύματα» δεν υπολογίζουν τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου που προκαλούν σε άλλα μέρη του κόσμου. Αν το έκαναν, θα διαπίστωναν ότι δεν είναι καθόλου πράσινα. Η υψηλή τεχνολογία σχετίζεται με τις παγκόσμιες ανισότητες πλούτου και με την κλιματική κρίση. Πληρώνουμε, και ένα έξυπνο τηλέφωνο έρχεται στα χέρια μας ως έτοιμο προϊόν. Αυτή η χρηματική συναλλαγή συγκαλύπτει τις διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα πέρα από το βλέμμα μας. Η κατασκευή, η συντήρηση και η απόρριψη των υψηλών τεχνολογιών περιλαμβάνουν σημαντικά ποσά ενέργειας, τοξικά απόβλητα και εργασία υπό αντίξοες συνθήκες.

Δεν σκεφτόμαστε πως το τηλέφωνό μας σχεδιάστηκε στις ΗΠΑ, κατασκευάστηκε στην Κίνα, με πρώτες ύλες από το Κονγκό, τη Χιλή και την Ινδονησία, και μεταφέρθηκε μέσω άλλων χωρών. Αυτοί που θεοποιούν τη σύγχρονη τεχνολογία ξεχνούν και κάτι άλλο. Πως όσο πιο αποδοτικές είναι οι σύγχρονες τεχνολογίες, τόσο περισσότερο τείνουμε να τις χρησιμοποιούμε, διότι το ΑΕΠ πρέπει να μεγαλώνει. Έτσι, αντί να μειώνονται οι ρύποι, αυξάνονται. Κάποιοι, όπως οι υπερπλούσιοι της γης, χρησιμοποιούν τις σύγχρονες τεχνολογίες ακόμη περισσότερο, με περιβαλλοντικά αποτυπώματα εκατομμύρια φορές μεγαλύτερα από αυτά του μέσου ανθρώπου.

Πώς ξεπλένονται οι περιβαλλοντικές αμαρτίες;

Καθώς συνειδητοποιούμε τις αρνητικές επιπτώσεις της υψηλής τεχνολογίας, πολλοί οργανισμοί και επιχειρήσεις αναζητούν τρόπους να αντισταθμίσουν το περιβαλλοντικό τους αποτύπωμα. Ένας συνηθισμένος τρόπος για την υποτιθέμενη εξασφάλιση της κλιματικής ουδετερότητας είναι η αντιστάθμιση εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Για παράδειγμα, για τη διοργάνωση του Παγκοσμίου Κυπέλλου στο Κατάρ η αντιστάθμιση εκπομπών ήταν βασικό εργαλείο. Τι σημαίνει αυτό; Ότι κάποιος μπορεί να αγοράσει το δικαίωμα στη ρύπανση. Ρυπαίνεις στο Κατάρ και λες: «Εντάξει, δεν πειράζει. Θα φυτέψω τόσα δέντρα αλλού ή θα φτιάξω ένα φωτοβολταϊκό πάρκο παραπέρα».

Λειτουργούν αυτές οι αντισταθμίσεις; Είναι πολύ δύσκολο να ελέγξουμε πού πάνε τα χρήματα. Υπάρχουν πολλές περιπτώσεις όπου τα έργα για τις αντισταθμίσεις προκάλεσαν περισσότερα προβλήματα σε τοπικά οικοσυστήματα, κυρίως εκεί όπου ζουν ιθαγενείς πληθυσμοί. Επίσης, πολλές μελέτες δείχνουν ότι η συντριπτική πλειοψηφία των έργων αντιστάθμισης δεν έκαναν αυτά που είχαν υποσχεθεί.

Το πρόβλημα δεν είναι τεχνικό

Χρειάζεται μια πολιτική λύση, όχι τεχνολογική. Οι σύγχρονες τεχνολογίες μπορούν να βοηθήσουν. Ωστόσο, το πολιτικό πλαίσιο είναι καθοριστικό: Ποιοι θα χάσουν κάποια από τα προνόμιά τους για το καλό των πολλών και του περιβάλλοντος; Πόσο θα ανεχόμαστε την ανθρώπινη μιζέρια που προκαλείται για τη μεγιστοποίηση των χρηματικών κερδών μερικών υπερπλουσίων;

Από τη μία, ο καπιταλισμός έφερε οικονομική «ανάπτυξη» και τεχνολογική εξέλιξη. Ο μέσος πολίτης του αναπτυγμένου κόσμου έχει πρόσβαση σε παροχές και ανέσεις που μόνο ένας αριστοκράτης της φεουδαρχίας είχε. Όχι όμως χωρίς τίμημα, το οποίο δεν μπορεί να αποτυπωθεί σε αριθμούς. Ποιος αριθμός μπορεί να εκφράσει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο ή την καταστροφή φυσικών οικοσυστημάτων;

Ο καπιταλισμός δεν είναι ευλογία. Είναι ένα ασταθές, μη δημοκρατικό και μη βιώσιμο σύστημα. Δημιούργησε και συνεχίζει να δημιουργεί μεγάλες ανισότητες και οικολογική καταστροφή. Οι ανέσεις και οι παροχές των λίγων έχουν επίπτωση στη διαβίωση των ανθρώπων, των ζώων και των φυτών αυτού του πλανήτη.

Υπάρχει ένας άλλος δρόμος

Το 2009 η Έλινορ Όστρομ έγινε η πρώτη γυναίκα που έλαβε το βραβείο Νόμπελ στα οικονομικά (βλ. Elinor Ostrom, Governing the commons, Cambridge University Press, Κέιμπριτζ 1990). Η Όστρομ, μαζί με γενιές ερευνητών/τριών που ενέπνευσε, ανέδειξαν πολλά παραδείγματα όπου τοπικές κοινότητες διαχειρίζονται τα κοινά αγαθά τους με επιτυχία, χωρίς την ανάγκη κρατικής παρέμβασης ή ιδιωτικοποίησης.

Τι είναι λοιπόν τα κοινά; Τα κοινά είναι ένα οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό σύστημα που έρχεται από πολύ παλιά, από τις πρώτες ανθρώπινες κοινωνίες (βλ. Silke Helfrich και David Bollier, Ελεύθερα, δίκαια και ζωντανά. Η ανατρεπτική δύναμη των κοινών, Νεφέλη, Αθήνα 2022). Περιλαμβάνουν αγαθά τα οποία κοινότητες διαχειρίζονται σύμφωνα με κανόνες που οι ίδιες έχουν θεσπίσει. Σε αντίθεση με τον καπιταλισμό όπου οι ιδιοκτήτες είναι αυτοί που αποφασίζουν, στα κοινά αυτοί που χρησιμοποιούν ένα αγαθό ή συμμετέχουν στην παραγωγή του είναι αυτοί που συναποφασίζουν. Επομένως, κοινά σημαίνει αυτοδιαχείριση και αυτονομία. Η εξουσία από τα κάτω. Με άλλα λόγια, εμβάθυνση της δημοκρατίας.

Από τα ψηφιακά στα υλικά κοινά

Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, με την ευρεία διάδοση του διαδικτύου, τα κοινά επανέρχονται δυναμικά στο προσκήνιο. Οι διασυνδεδεμένοι στο διαδίκτυο υπολογιστές μπορούν να αλληλεπιδρούν. Πίσω από τους υπολογιστές βρίσκονται άνθρωποι, οι οποίοι διαθέτουν πλέον το εργαλείο που τους επιτρέπει να αλληλεπιδρούν σε παγκόσμια κλίμακα.

Στις αρχές του 2000, οι περισσότεροι άνθρωποι θα έβρισκαν παράλογη τη δημιουργία μιας ανοιχτής και ελεύθερης ψηφιακής εγκυκλοπαίδειας, όπου μια διεσπαρμένη ανά τον κόσμο κοινότητα χιλιάδων ανθρώπων θα συνεισέφερε περιεχόμενο εθελοντικά. Κι όμως, η ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια Βικιπαίδεια έβγαλε εκτός αγοράς τη ψηφιακή εγκυκλοπαίδεια Encarta της Microsoft. Σήμερα το ελεύθερο λογισμικό GNU/Linux είναι αυτό που χρησιμοποιούν οι 500 ισχυρότεροι υπολογιστές, και τα ελεύθερα λογισμικά Apache και nginx είναι τα πιο δημοφιλή λογισμικά στην αγορά διαδικτυακών εξυπηρετητών.

Η βασισμένη στα κοινά παραγωγή έχει αποδειχθεί επιτυχημένη στον τομέα του λογισμικού και της πληροφορίας. Ωστόσο, η εφαρμογή της στην παραγωγή υλικών αγαθών και υποδομών φαινόταν αδιανόητη για πολλούς. Ήμουν και εγώ ένας από αυτούς τους «γραφικούς» που πίστεψαν στη δύναμη της ανθρώπινης συνεργασίας και στον αγώνα για εκδημοκρατισμό της γνώσης και της τεχνολογίας.

Σχέδια, γνώση και λογισμικό παράγονται συνεργατικά και διαμοιράζονται παγκόσμια ως κοινά. Ταυτόχρονα, νέες και παλιές τεχνολογίες κατασκευής υπάρχουν διαθέσιμες σε κοινόχρηστα εργαστήρια. Έτσι κοινότητες ανθρώπων σχεδιάζουν ένα ευρύ φάσμα αντικειμένων, από αγροτικά μηχανήματα και ανεμογεννήτριες μέχρι δορυφόρους, προσθετικούς βραχίονες και σπίτια. Οτιδήποτε είναι «ελαφρύ» (σχέδια, γνώση, λογισμικό) γίνεται παγκόσμιο, ενώ οτιδήποτε είναι «βαρύ» (μηχανήματα) είναι τοπικό και, ιδανικά, διαμοιρασμένο.

Παραδείγματα από τον πραγματικό κόσμο

Μικροκαλλιεργητές στη Γαλλία χρειάζονται αγροτικά μηχανήματα για τις εργασίες τους. Οι μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες κατασκευάζουν μηχανήματα που έχουν σχεδιαστεί για βιομηχανικής κλίμακας γεωργία. Έτσι, μια κοινότητα αγροτών στη νότια Γαλλία αποφάσισε να παραγάγει τα δικά της αγροτικά μηχανήματα, δημιουργώντας έναν συνεταιρισμό, τους L’Atelier Paysan. Η κοινότητα μοιράζεται τα σχέδια των εργαλείων και την τεχνογνωσία της με τον κόσμο – ως ένα παγκόσμιο ψηφιακό κοινό. Παράλληλα, μια κοινότητα αγροτών μικρής κλίμακας στις ΗΠΑ δημιούργησε ένα μη κερδοσκοπικό δίκτυο αγροτών με την ονομασία Farm Hack και έκανε το ίδιο. Πλέον οι δύο κοινότητες επικοινωνούν, συνεργάζονται και δημιουργούν συνέργειες.

Ένα άλλο παράδειγμα έρχεται από τον χώρο της ενέργειας. Στο χωριό Μιτιάλ που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό Νεπάλ, οι άνθρωποι ήθελαν να ηλεκτροδοτήσουν ένα μικρό κοινοτικό ιατρείο και κλινική. Ήρθαν σε επαφή με ομάδες επιστημόνων και μηχανικών που ασχολούνται με μικρής κλίμακας ανεμογεννήτριες. Μαζί, βασιζόμενοι σε ελεύθερα σχέδια και γνώση που έχει δημιουργηθεί από κοινού, κατασκεύασαν τοπικά μια ανεμογεννήτρια. Με την υποστήριξη του παγκόσμιου δικτύου Wind Empowerment, έχουν κατασκευαστεί τέτοιες ανεμογεννήτριες σε διάφορα μέρη του κόσμου.

Ακόμη και στην Ελλάδα έχουμε τέτοια εγχειρήματα. Ο οργανισμός Libre Space, που ξεκίνησε από τον κοινωνικό χώρο hackerspace.gr στην Αθήνα, είναι μια μη κερδοσκοπική εταιρεία που ασχολείται με τη διαστημική τεχνολογία ανοιχτού κώδικα. Το 2017, σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Πατρών, έστειλε τον πρώτο ελληνικό μικροδορυφόρο στο διάστημα, χρησιμοποιώντας αποκλειστικά ανοιχτό υλικό και λογισμικό.

Αυτά τα εγχειρήματα δεν είναι μεμονωμένες περιπτώσεις, αλλά μέρος παγκόσμιων δικτύων που αγωνίζονται να εκδημοκρατίσουν τη γνώση και την τεχνολογία.

Προς ένα μοντέλο δίκαιης και βιώσιμης ανάπτυξης

Αυτό το μοντέλο προσφέρει πολλαπλά οφέλη. Πρώτον, μειώνεται η ανάγκη για παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και μεταφορές μεγάλων αποστάσεων, καθώς ένα σημαντικό μέρος της παραγωγής τοπικοποιείται. Δεύτερον, η τοπικοποίηση επιτρέπει την καλύτερη προσαρμογή στις τοπικές ανάγκες και συνθήκες. Τρίτον, ο ανοιχτός σχεδιασμός και η παγκόσμια ανταλλαγή γνώσεων επιτρέπουν τη συνεχή βελτίωση και προσαρμογή των προϊόντων, ενισχύοντας τη βιωσιμότητα και τη μακροζωία τους. Τέταρτον, η έμφαση στον διαμοιρασμό των υποδομών παραγωγής μειώνει την ανάγκη για υπερπαραγωγή και υπερκατανάλωση. Τέλος, αυτό το μοντέλο ενθαρρύνει την επισκευή και επαναχρησιμοποίηση, καθώς οι τοπικές κοινότητες έχουν τη γνώση και τα εργαλεία να συντηρούν και να προσαρμόζουν τα προϊόντα τους, μειώνοντας έτσι τα απόβλητα.

Ακόμη και σήμερα, φαίνεται απίστευτο ότι μπορούμε και παράγουμε τόσα πράγματα κάτω από συνθήκες πολύ πιο ευχάριστες σε σχέση με τον ανταγωνισμό του καπιταλισμού. Σπέρματα ενός νέου κόσμου μπορούν να εντοπιστούν στα παραδείγματα που περιέγραψα παραπάνω. Ενός κόσμου που βασίζεται στον διαμοιρασμό αγαθών και στην από κοινού διαχείρισή τους. Δηλαδή, στα κοινά. Σε αυτόν οι άνθρωποι δεν παράγουν υποκινούμενοι αποκλειστικά από την ανάγκη για μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους. Έτσι, γίνεται αντιληπτό ότι ο ανταγωνισμός και οι αυστηρές πατέντες δεν είναι η πεμπτουσία της προόδου και της καινοτομίας.

Οι κλασικές καπιταλιστικές επιχειρήσεις προσλαμβάνουν εργαζομένους, τους διοικούν, καθοδηγούν τη διαδικασία παραγωγής και πουλάνε τα παραγόμενα αγαθά στην αγορά με σκοπό τη μεγιστοποίηση του χρηματικού κέρδους. Αντίθετα, στα παραδείγματα τεχνολογικών κοινών, όποιος άνθρωπος νιώθει ικανός να προσφέρει συμμετέχει υπό ένα καθεστώς αυτονομίας. Κάποιοι μπορεί να πληρώνονται αλλά όχι όλοι.

Τα οφέλη, ωστόσο, δεν περιορίζονται στην αμοιβή ή στο κέρδος. Όσα άτομα συνεισφέρουν ταυτόχρονα μαθαίνουν, επικοινωνούν, δημιουργούν και ενδεχομένως μπορούν να βγάλουν ένα εισόδημα. Όχι όμως για να μεγιστοποιήσουν το εισόδημα. Υπάρχει μια λεπτή γραμμή μεταξύ δημιουργίας κέρδους και μεγιστοποίησης αυτού. Το δεύτερο οδηγεί στην ανελέητη εκμετάλλευση ανθρώπων και φυσικών οικοσυστημάτων.

Αναμφίβολα το σημερινό κυρίαρχο σύστημα είναι ο καπιταλισμός. Παρ’ όλα αυτά, στον καπιταλισμό ενυπάρχουν και άλλα συστήματα, όπως είναι τα κοινά. Τα κοινά έχουν καπιταλιστικές και μετα-καπιταλιστικές πλευρές. Από τη μία, πολλά από τα εγχειρήματα που περιέγραψα παραπάνω βασίζουν την οικονομική βιωσιμότητά τους σε συμμαχίες με το κυρίαρχο σύστημα. Από την άλλη, διαρρηγνύουν τον πυρήνα του συστήματος δείχνοντας προς άλλα μονοπάτια.

Κάτι τελευταίο για το μέλλον

Δεν ξέρω αν τα κοινά θα λύσουν όλα μας τα προβλήματα. Αλλά ξέρω ότι προσφέρουν κάτι που χρειαζόμαστε απεγνωσμένα: ελπίδα. Σπόροι της αλλαγής φυτρώνουν παντού. Σε κάθε γωνιά του κόσμου υπάρχουν κοινότητες που εργάζονται για να κάνουν τα κοινά πραγματικότητα. Από την άλλη, ίσως να είμαι αφελής. Ίσως οι προκλήσεις να είναι πολύ μεγάλες. Δεν ξέρω πώς θα είναι ο κόσμος σε 10, 20 ή 50 χρόνια. Αλλά ξέρω ότι οι επιλογές που κάνουμε σήμερα για το πώς αναπτύσσουμε την τεχνολογία θα διαμορφώσουν αυτό το μέλλον. 

Ωστόσο, η πραγματική δύναμη των κοινών δεν βρίσκεται στα τεχνολογικά προϊόντα και τα αγαθά καθαυτά. Βρίσκεται στους ανθρώπους που τα παράγουν, τα χρησιμοποιούν, τα εμπλουτίζουν και τα μοιράζονται. Βρίσκεται στις σχέσεις που δημιουργούμε μεταξύ μας και στις όμορφες ιστορίες που φτιάχνουμε καθώς κοιτάμε κατάματα την καταστροφή.