«Η αστυνομία δεν προστατεύει τους πολίτες, αλλά το Κράτος»

Στον δυσθεώρητο αριθμό των 1.200 έφτασαν στην Ελλάδα τα περιστατικά αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας που διερεύνησε στα μόλις 5 χρόνια λειτουργίας του ο Εθνικός Μηχανισμός Διερεύνησης Περιστατικών Αυθαιρεσίας (ΕΜΗΔΙΠΑ) του Συνηγόρου του Πολίτη. Για «επαναλαμβανόμενα περιστατικά βίας» και για «ενδημική κουλτούρα ατιμωρησίας» κάνει λόγο το ανεξάρτητο συμβουλευτικό όργανο της πολιτείας, η Εθνική Επιτροπή για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕΕΔΑ). Μια σειρά από άλλους θεσμούς, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς και οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, εκφράζουν έντονες ανησυχίες για τα περιστατικά υπέρμετρης βίας και αυθαιρεσίας από τα σώματα ασφαλείας, που απ’ ό,τι φαίνεται μόνο «μεμονωμένα» δεν είναι, όπως συχνά τα χαρακτηρίζουν οι κυβερνήσεις θέλοντας να παράσχουν κάλυψη. Αντίθετα, τείνουν να γίνουν μια πάγια πρακτική – ή ίσως και μια πάγια πολιτική, όπως επεσήμανε η Αικατερίνη Γεωργιάδου κατά την εισαγωγική της τοποθέτηση, τονίζοντας πως το φαινόμενο αυτό παρατηρείται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στη Γερμανία και αλλού, καθώς ο δομικός ρατσισμός και η κατάχρηση εξουσίας είναι στοιχεία βαθιά ριζωμένα στους μηχανισμούς ασφαλείας. Η ίδια έθεσε το ερώτημα κατά πόσο η αστυνόμευση και ο έλεγχος της αστυνομικής εξουσίας τηρούν τους κανόνες του κράτους δικαίου και τους κανόνες προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και ποια ζητήματα εγείρονται για την αποτελεσματικότητα αυτού του ελέγχου και της συνεπακόλουθης λογοδοσίας και τιμωρίας, εφόσον οι παραβιάσεις αυτές μένουν ουσιαστικά ατιμώρητες. 

Για την εξέταση αυτών των ερωτημάτων κλήθηκαν δύο άνθρωποι από τον χώρο της ερευνητικής δημοσιογραφίας οι οποίοι έχουν ασχοληθεί εις βάθος με το θέμα και μπόρεσαν να δώσουν μια σαφή εικόνα του φαινομένου στη Γερμανία και στην Ελλάδα. Ο Μοχάμεντ Αμτζαχίντ από τη Γερμανία, δημοσιογράφος της μεγαλύτερης γερμανικής εφημερίδας DIE ZEIT, ξεκίνησε την έρευνά του από τη διαπίστωση πως η αστυνομική βία ήταν ένα θέμα που τα Μέσα με τα οποία συνεργαζόταν το απέφευγαν. Όπως εκμυστηρεύτηκε, πριν από κάποια χρόνια δεν είχε την αυτοπεποίθηση να καταπιαστεί με το ζήτημα αυτό – και δεν είχε άδικο, καθώς σήμερα, έπειτα από επαφές με πληροφοριοδότες, επιτόπιες επισκέψεις σε 17 αστυνομικά τμήματα και τη συγγραφή του βιβλίου “Alles nur Einzelfälle?” (Όλα απλώς μεμονωμένα περιστατικά;), δεν μπορεί πλέον να κάνει κάποια δημόσια ομιλία στη χώρα του χωρίς την παρουσία ανθρώπων που τον παρακολουθούν, ενώ έχει δεχθεί και απειλές για τη ζωή του. Ο δε Αυγουστίνος Ζενάκος έχει ερευνήσει διεξοδικά το θέμα, καθώς σε συνεργασία με την υπόλοιπη δημοσιογραφική ομάδα του The Manifold Files έχει συντάξει τον φάκελο «Ασύδοτοι προστάτες – Μια έρευνα για την αστυνομική αυθαιρεσία, βία και ατιμωρησία στην Ελλάδα», που μέσα από 11 κείμενα, 78 έγγραφα και 82 συνεντεύξεις με πρόσωπα και φορείς παρέχει στο κοινό τεκμήρια, δεδομένα αλλά και μια γενικότερη θεώρηση του φαινομένου.

Η κατάσταση στη Γερμανία

Μοχάμεντ Αμτζαχίντ: Η συστηματική αστυνομική βία στη Γερμανία δεν είναι η εξαίρεση. Έχουμε καταρχήν βίαιη καταστολή διαδηλώσεων (π.χ. για την Παλαιστίνη ή για την κλιματική αλλαγή) και μάλιστα καταστολή από τα πρώτα δευτερόλεπτα. Ξυλοδαρμούς αστέγων. Σεξουαλική βία κατά γυναικών. Βία στους πρόσφυγες και μετανάστες. Παράτυπη παρακολούθηση πολιτών. Εξαφάνιση οπλισμού και άλλου εξοπλισμού. Διακριτή βία σε ευάλωτες ομάδες – χαρακτηριστικά, το 75% των θυμάτων αστυνομικής βίας έχουν background ψυχικής ασθένειας. Γενικά, τα περισσότερα περιστατικά αστυνομικής βίας και αυθαιρεσίας μας διαφεύγουν, καθώς υπολογίζεται πως από το 1945 έχει καταγραφεί επίσημα μόνο το 8%.

Η αστυνομία μεταξύ εξάρτησης και αυτονομίας

Αυγουστίνος Ζενάκος: Η αστυνομική βία οφείλεται στο ότι οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν την αστυνομία ως εργαλείο για τους σκοπούς τους, ή είναι ζήτημα ελλιπούς εκπαίδευσης των αστυνομικών στα ανθρώπινα δικαιώματα; Ασφαλώς συμβαίνει το πρώτο, στην περίπτωση π.χ. της καταστολής διαδηλώσεων ή των αθρόων προσαγωγών. Αλλά η αστυνομική βία δεν είναι πάντοτε τόσο ορατή και υπάρχει καθημερινά σε διάφορους βαθμούς. Η περίπτωση των αστυνομικών που έκαναν ηλεκτροσόκ στα γεννητικά όργανα δύο νέων με αφορμή μια τροχαία παράβαση δεν ήταν μια κεντρική πολιτική επιλογή. Η αστυνομία λοιπόν είναι αυτόνομο σώμα με δική του ιδεολογία και κουλτούρα. Θεωρεί πως είναι η φρουρά του Κράτους απέναντι στους εχθρούς του. Δεν προστατεύει τον πολίτη, αλλά το Κράτος. Το ποιον θεωρεί εχθρό κάθε φορά εξαρτάται από την εποχή ή από άλλους παράγοντες. Μπορεί να είναι οι αναρχικοί, οι αντεξουσιαστές, οι τοξικοεξαρτημένοι, οι μικροπαραβάτες, οι Ρομά, οτιδήποτε διαφορετικό, οτιδήποτε δεν ανήκει σ’ αυτό που θεωρούν σώμα του Κράτους.

Η ιστορικότητα του φαινομένου

Μ.Α.: Υπάρχουν κάποια συγκεκριμένα χαρακτηριστικά που έρχονται από παλιά – στην Ευρώπη την αστυνομία τη δημιούργησαν οι πλούσιοι γιατί ήθελαν κάποιον να προστατεύει τον πλούτο τους. Και υπάρχει και το συγκεκριμένο ιστορικό πλαίσιο: στην Ελλάδα η χούντα, στη Γερμανία ο ναζισμός. Όταν έπεσαν τα καθεστώτα αυτά, η αστυνομία συνέχισε να λειτουργεί χωρίς σημαντικές τομές.

Α.Ζ.: Η ιδεολογία της αστυνομίας έχει ιστορικότητα. Τον 20ό αιώνα προσπαθούσε αφενός να καταπραΰνει ηθικούς πανικούς (κυνηγώντας π.χ. τους τεκέδες ή τον γυμνισμό), αφετέρου να καταπολεμήσει τους ιδεολογικούς εχθρούς του Κράτους κυνηγώντας τους κομμουνιστές. Αυτά τα φέρει στο DNA της.

Σχέση με την ακροδεξιά

Α.Ζ.: Η αστυνομία είναι μια «μικρή ακροδεξιά», μια καθημερινή ακροδεξιά που αποτυπώνεται στα σώματα αυτών που η ίδια θεωρεί εχθρούς. Η ακροδεξιά κουλτούρα φαίνεται ξεκάθαρα στα φόρουμ που χρησιμοποιούν οι ίδιοι οι αστυνομικοί και συντηρείται από την ανοχή των ανωτέρων. Όταν η νομικός Αναστασία Τσουκαλά είχε πάει να διδάξει σε σχολή της αστυνομίας, οι δόκιμοι της δήλωναν απερίφραστα πως είναι φασίστες και διατείνονταν ότι η αποστολή της αστυνομίας είναι να κάνουν αυτό που οι αστυνομικοί θεωρούν σωστό κατά την κρίση τους. Οι ανώτεροί τους άκουγαν και χαμογελούσαν.

Μ.Α.: Στη Γερμανία πρόσφατα αποκαλύφθηκε στενή σύνδεση αστυνομικών με ακροδεξιά κέντρα, κυρίως μέσα από ανταλλαγή μηνυμάτων σε chatrooms που περιείχαν αντισημιτικά και σεξιστικά σχόλια. Για τι δημόσιο φορέα μιλάμε που τα μέλη του χρησιμοποιούν τέτοια γλώσσα, ασκούν βία χωρίς λόγο και ανταλλάσσουν icons με την εικόνα του Χίτλερ;

Άσπα Θεοχάρη, μέλος του ΔΣ της ΕλΕΔΑ 

«Η εξουσία δείχνει δυσανεξία να ανοίξει το θέμα της αστυνομικής βίας»

 

Η Ελληνική Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΕλΕΔΑ) ιδρύθηκε το 1936 και είναι η παλαιότερη μη κυβερνητική οργάνωση ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πρόσφατα εξέδωσε έκθεση με τίτλο «Αστυνομία, Βία και Δικαιώματα. Μια επισκόπηση της αστυνομικής αυθαιρεσίας στην Ελλάδα». Στην εκδήλωση της 14.3.2025 παρέμβαση εκ μέρους της οργάνωσης πραγματοποίησε το μέλος του διοικητικού συμβουλίου Άσπα Θεοχάρη.

Όπως είπε, το ζήτημα τίθεται κατά καιρούς στον δημόσιο διάλογο, αλλά η εξουσία δείχνει δυσανεξία να το ανοίξει κανονικά, καθώς η φράση που επανέρχεται συνεχώς είναι ότι πρόκειται για «μεμονωμένα περιστατικά». Η ίδια υπογράμμισε τρία θέματα: 

1. Έλλειψη λογοδοσίας. Όταν συμβαίνουν περιστατικά αστυνομικής βίας, οι ΕΔΕ καθυστερούν υπερβολικά, οι δίκες επίσης καθυστερούν και δεν εμφανίζονται μάρτυρες, ενώ οι ποινές είναι από ανύπαρκτες έως πολύ ελαφρές. 

2. Ποιοτικά χαρακτηριστικά της αστυνομικής βίας. Η κρατική βία δεν είναι γενική και αόριστη, αλλά έχει συγκεκριμένο χαρακτήρα: είναι αντιτσιγγανική, τρανσφοβική, ταξική, αλλά στρέφεται και εναντίον ιδεολογικών της αντιπάλων. 

3. Σχέση ΜΜΕ – αστυνομίας. Τα ΜΜΕ διάκεινται πάντοτε πολύ φιλικά στην αστυνομία. Το θέμα της αστυνομικής βίας τέθηκε με ένταση στον δημόσιο διάλογο από τα ΜΜΕ για πρώτη φορά τώρα, με αφορμή την καταστολή της διαδήλωσης για τα Τέμπη στις 28.2.2025, καθώς σ’ αυτήν συμμετείχε τεράστιος αριθμός πολιτών και μάλιστα χωρίς συγκεκριμένα χαρακτηριστικά.

Χαρακτηριστικά της «cop culture»

Α.Ζ.: Όσοι έχουν μεγαλώσει με δημοκρατικές αξίες και ανοιχτότητα δεν πάνε να γίνουν αστυνομικοί. Αυτοί που γίνονται αστυνομικοί έλκονται από άλλες αξίες και αντιλήψεις, οπότε δεν μπορεί να περιμένει κανείς σεβασμό ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Πολλές φορές μάλιστα η αυτοαντίληψή τους δεν ταυτίζεται με την ηγεσία τους, την οποία θεωρούν «χαρτογιακάδες που υποκλίνονται στους πολιτικούς προϊσταμένους τους».

Μ.Α.: Έχουν γίνει αρκετές επιστημονικές έρευνες για το πώς αντιδρούν οι αστυνομικοί και ποια είναι τα στοιχεία που τους χαρακτηρίζουν. Πολλές φορές, για παράδειγμα, πρόκειται για άτομα που έχουν αυξημένη πειθαρχία και νιώθουν άνετα να δρουν μέσα σε ομάδες. Το θέμα είναι ότι εντάσσονται πολύ νέοι στο σώμα, π.χ. στο Βερολίνο μόλις στα 15 χρόνια τους, και νιώθουν περήφανοι για πράγματα όπως η στολή, το σήμα τους κλπ. Υπάρχει η ψυχολογία της αγέλης, μέσα στην οποία ευδοκιμούν τέτοιες συμπεριφορές. Ένα άλλο θέμα επίσης είναι η αρρενωπότητα και η επίδειξή της, κάτι που παρατηρείται ακόμα και στις γυναίκες αστυνομικούς. Πολλές γυναίκες αστυνομικοί με background μετανάστευσης είναι πιο σκληρές με τους μετανάστες, ακριβώς για να αποδείξουν ότι είναι στη «σωστή» πλευρά.

Οι αστυνομικές σειρές και οι ταινίες με υπερήρωες

Μ.Α.: Οι τηλεοπτικές αστυνομικές σειρές, που έχουν μεγάλη τηλεθέαση, εξωραΐζουν την κατάσταση, δίνοντας την αίσθηση ότι «η αστυνομία είναι εδώ για να μας προστατεύει».

Α.Ζ.: Ενδεικτικό της κουλτούρας των αστυνομικών είναι το πώς στολίζουν τις στολές τους, δηλώνοντας έτσι την ταυτότητά τους. Υπάρχουν πολλές περικεφαλαίες, αρχαιοελληνικές ρήσεις όπως «μολών λαβέ», ή σύμβολα υπερηρώων όπως η νεκροκεφαλή του Τιμωρού/Punisher της Marvel. Υπάρχουν ακόμα σύμβολα βγαλμένα κατευθείαν από αμερικανικές σειρές για στρατιωτικές δυνάμεις που δρουν στη Μέση Ανατολή (π.χ. η λέξη «άπιστος» γραμμένη με αραβικά γράμματα) και η περίφημη λεπτή μπλε γραμμή (blue thin line), που συμβολίζει ταυτόχρονα το ευαίσθητο κράτος και την αρραγή γραμμή των αστυνομικών, χάρη στους οποίους μπορεί να λειτουργεί η κοινωνία εντός των νόμων. Η εικόνα λοιπόν που έχουν οι αστυνομικοί για τον εαυτό τους είναι ότι πρόκειται για μαχητές των δρόμων που έχουν αποστολή να προστατεύσουν το κράτος – με άλλα λόγια, μια ιδεολογία βγαλμένη από τη Marvel.

Από αριστερά: Μοχάμεντ Αμτζαχίντ, Αυγουστίνος Ζενάκος, Αικατερίνη Γεωργιάδου.

Αστυνομία, ΜΜΕ και δικαστικό σώμα

Μ.Α.: Τα ΜΜΕ είναι φιλικά προσκείμενα στην αστυνομία. Δεν τη «στριμώχνουν» ποτέ, τα γεγονότα ποτέ δεν μεταφέρονται στο κοινό όπως γίνονται. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με το δικαστικό σώμα, υπάρχει μια άτυπη συνεργασία αστυνομίας και εισαγγελίας. Οι καταγγελίες για τους αστυνομικούς δεν ερευνώνται καν, «χάνονται». Από τις υποθέσεις που φτάνουν στα δικαστήρια καταδικάζεται μόνο το 1% των αστυνομικών που έχουν κατηγορηθεί!

Τεχνητή νοημοσύνη

Μ.Α.: Πολλά κρατίδια στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας επενδύουν στην τεχνητή νοημοσύνη. Ο σκοπός είναι να αποτρέψουν την εγκληματικότητα προτού συμβεί, όμως το τίμημα είναι σοβαρά πλήγματα στα ανθρώπινα δικαιώματα. Η τεχνητή νοημοσύνη, επιπλέον, είναι προϊόν προκαταλήψεων. Για παράδειγμα, αν κάποιος είναι μελαχρινός, προτείνεται πιο εύκολα ως ύποπτος. Όλο αυτό εξάλλου φαντάζει υποκριτικό: Για ποια τεχνολογία μιλάμε, όταν στην κρίσιμη στιγμή του ξυλοδαρμού ενός πολίτη οι αστυνομικοί κλείνουν τις κάμερες; 

Αύξηση αστυνομικής βίας

Α.Ζ.: Η αστυνομική βία ήταν έτσι κι αλλιώς πάντοτε αυξημένη. Δεν βλέπω κάποια γενικευμένη έξαρση, αλλά βλέπω κύματα ως προς την έντασή της. Για παράδειγμα, η πανδημία του Covid-19 προτάθηκε ως ένα κατ’ εξοχήν αστυνομικό ζήτημα. Το μεταναστευτικό επίσης. Η στρατιωτικοποίηση της αστυνομίας, από την άλλη, παρόλο που δεν είναι τωρινό θέμα, έχει σίγουρα αυξητική τάση. Έχουμε εθιστεί να βλέπουμε πάνοπλους αστυνομικούς σαν να είναι κάτι φυσικό. Και ξέρουμε ελάχιστα πράγματα για άλλα θέματα, όπως π.χ. την κατόπτευση με drones κλπ. 

Μ.Α.: Η αστυνομική βία δεν είναι περισσότερη το τελευταίο διάστημα αλλά είναι πιο ορατή, γιατί υπάρχουν και τα κινητά τηλέφωνα με τα οποία οι πολίτες καταγράφουν διάφορα περιστατικά, κάτι που είναι πολύ καλό και φέρνει στο φως διάφορες παραβιάσεις δικαιωμάτων.

Πρακτικά μέτρα βελτίωσης

Μ.Α.: Η έμφαση στην εκπαίδευση σίγουρα μπορεί κάπως να βοηθήσει, αλλά από μόνη της δεν θα λύσει τίποτε. Ο θεσμός του Συνήγορου του Πολίτη, παρά τα προβλήματά του και την αδυναμία ουσιαστικής παρέμβασης στην υπηρεσία, μπορεί να κάνει μια διαφορά, κυρίως επειδή συγκεντρώνει πληροφορίες και τις δημοσιοποιεί. Ωστόσο αυτός ο θεσμός δεν υπάρχει στη Γερμανία. Υπάρχουν κάποιοι εντεταλμένοι για τέτοια ζητήματα, αλλά λίγοι ξέρουν ότι υπάρχουν και ακόμα λιγότεροι απευθύνονται σ’ αυτούς. Το πρόβλημα είναι διαρθρωτικό, γιατί την έρευνα για την αστυνομία την κάνει η ίδια η αστυνομία. Επίσης πρέπει και η κοινωνία να ξέρει τι θέλει όταν μιλά για την ανάγκη ασφάλειας. Πρέπει να σκεφτούμε διαφορετικά την έννοια της Ασφάλειας. Αν θεωρείς ότι έχεις πρόβλημα ασφάλειας με τους αστέγους, η λύση δεν είναι η αστυνομία και η καταστολή, αλλά η κοινωνική φροντίδα και η επίλυση του προβλήματος της αστεγίας. Αν έχεις νέους που βαριούνται και προκαλούν βία, η λύση δεν κρύβεται στην καταστολή αλλά στην ενίσχυση της παιδείας και των κέντρων νεότητας. Δυστυχώς όμως το Zeitgeist, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα στην κοινωνία, είναι διαφορετική απ’ αυτό που μόλις περιέγραψα.

Α.Ζ.: Το να μιλήσουμε για λύση στο πρόβλημα της αστυνομικής βίας θα ήταν μια πολύ αργή και μακρά διαδικασία και μεταξύ άλλων θα έπρεπε να περιλαμβάνει και την αλλαγή στη στάση του δικαστικού σώματος, χωρίς το οποίο δεν μπορεί να υπάρξει λύση. Μιλάμε επομένως για μια ουτοπία που πιθανόν να μην έρθει ποτέ. Ωστόσο, υπάρχουν πρακτικά μέτρα που, χωρίς να λύνουν ολοκληρωτικά το πρόβλημα, θα μπορούσαν να βελτιώσουν την κατάσταση: μαγνητοσκόπηση ανακρίσεων, ενίσχυση του Συνήγορου του Πολίτη, ύπαρξη ΜΜΕ που να αποκαλύπτουν τις περιπτώσεις αστυνομικής βίας. Πρόκειται για μια μάχη βελτίωσης στα σημεία, αλλά κι αυτό δεν είναι λίγο.