Η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας

Τα εγχειρήματα της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας (ΚΑΛΟ), που ήρθαν ως απάντηση στην επίμονη κρίση από ανθρώπους με συνεργατικό πνεύμα, οι οποίοι μοιράζονται την πεποίθηση ότι τα πράγματα μπορούν να λειτουργήσουν διαφορετικά, δεν διανύουν μια εύκολη διαδρομή.

Πολλές φορές η απόσταση μεταξύ ουτοπίας και δυστοπίας μπορεί να είναι μικρότερη από ό,τι ενδεχομένως αναμενόταν. Οι φορείς ΚΑΛΟ προσπαθούν να κρατηθούν όσο το δυνατόν πιο κοντά στην ουτοπία και όχι απαραίτητα με τον ρομαντισμό που συνήθως αυτή φέρει μαζί της. 

Ουτοπία για τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ σημαίνει συνεργασία, κοινωνική συναίσθηση, αίσθηση δικαίου, κοινό καλό, απασχόληση με ανθρώπινους όρους, βιωσιμότητα. Από την άλλη, βέβαια, γιατί να θεωρείται ουτοπία το αυτονόητο δικαίωμα στην εργασία με αξιοπρεπείς όρους και με απεύθυνση στην κοινωνία; 

Παρελθόν, παρόν και μέλλον των συνεταιριστικών εγχειρημάτων

Το εργαστήρι βασίστηκε σε έναν «χάρτη» που καταγράφει την ανατομία του οικοσυστήματος της ΚΑΛΟ και ο οποίος σχεδιάστηκε από το OpenLab Athens. Ο «χάρτης» αυτός προέκυψε μέσα από ερωτηματολόγια που είχαν συμπληρώσει το προηγούμενο χρονικό διάστημα μέλη των φορέων ΚΑΛΟ και αφορούσαν το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον των συνεταιριστικών εγχειρημάτων. [Η έκδοση αυτή αναμένεται το προσεχές διάστημα]

Μια στάση, όμως, πρώτα στο παρελθόν: στους συνεταιρισμούς, όπως αυτοί οργανώθηκαν κυρίως στον αγροτικό τομέα. Ή, όπως πολύ ενδεικτικά αποτυπώθηκε στον «χάρτη» για την εξέλιξη των συνεταιρισμών: «Από τον συνεταιρισμό των Αμπελακίων στους συνεταιρισμούς του ΠΑΣΟΚ» – μια εύστοχη περιγραφή της διάττουσας πορείας του συνεταιρίζεσθαι στην Ελλάδα. Το παρελθόν φέρει μαζί του καλές και κακές πρακτικές, οι οποίες αποτελούν και έναν οδηγό για το παρόν. 

Σήμερα, η μεγαλύτερη πρόκληση των συνεργατικών εγχειρημάτων είναι η οικονομική βιωσιμότητα. Πώς δηλαδή θα καταφέρουν τα εγχειρήματα αυτά να επιβιώσουν και να εξασφαλίσουν για τα μέλη τους έναν αξιοπρεπή μισθό. Και ακολουθούν, σε επίπεδο προκλήσεων, η εσωτερική οργάνωση και η κοινωνική απεύθυνση. 

Όλα αυτά συμβαίνουν σε ένα σχετικά εχθρικό πολιτικό-κοινωνικό περιβάλλον, σε μια χαοτική πραγματικότητα. Η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία καλείται κι αυτή να σταθεί όρθια σε ένα περιβάλλον όπου το κράτος δικαίου απουσιάζει, η κοινωνία συντηρητικοποιείται, η κλιματική κρίση δηλώνει έντονα την παρουσία της, οι πολίτες νιώθουν κουρασμένοι από τις απανωτές κρίσεις και κρατούν τις αποστάσεις τους από τα κοινά. 

Ένα εγχείρημα ΚΑΛΟ, σύμφωνα και με τον «χάρτη», συνεχίζει να έχει κάτι δυνατό στον πυρήνα του: το συναδελφικό κλίμα και την αλληλεγγύη, δύο έννοιες που δεν είναι πλέον καθόλου αυτονόητες στο εργασιακό περιβάλλον. Επιπλέον όμως κι άλλα στοιχεία: τη δημιουργικότητα, την ομαδικότητα, τον συλλογικό στόχο, τις διαφορετικές προελεύσεις και εμπειρίες των μελών, καθώς και την τήρηση του ωραρίου εργασίας.

Πώς βλέπουν όμως το μέλλον οι φορείς ΚΑΛΟ; Ο μέσος όρος δεν είναι ούτε πολύ αισιόδοξος ούτε πολύ απαισιόδοξος. Τα περισσότερα μέλη των φορέων αυτών είναι κάπου στη μέση ή στα μέσα των άκρων, μοιρασμένα ανάμεσα στην ουδετερότητα για τις προοπτικές, τις κάπως απαισιόδοξες προβλέψεις και τις κάπως αισιόδοξες.

Με ή χωρίς αισιοδοξία, με ή χωρίς απογοήτευση, η ύπαρξη και η συνέχεια των εγχειρημάτων ΚΑΛΟ σημαίνει μόνο ένα πράγμα: Ότι ο συνεργατισμός μπορεί να προτείνει εναλλακτικές, ακόμα και όταν οι συνθήκες δεν είναι εύκολες. Ή μάλλον ακριβώς επειδή δεν είναι εύκολες. Μέσα σε πολλαπλές και συνεχιζόμενες κρίσεις, μπορεί να προκύψουν (και προκύπτουν) ευκαιρίες για συνέργειες, για απαίτηση συμμετοχικής δημοκρατίας, για επαναδραστηριοποίηση των πολιτών, για θεσμική και οικονομική υποστήριξη συνεργατικών εγχειρημάτων – όπως είναι το Ευρωπαϊκό Σχέδιο Δράσης για την Κοινωνική Οικονομία, που μέχρι στιγμής εφαρμόζεται στην Ελλάδα μόνο μέσα από Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα.

Ερωτήματα για το σήμερα και τρία σενάρια για το αύριο

Ας δούμε μερικά από τα ερωτήματα που τέθηκαν από τα συμμετέχοντα άτομα για τις προκλήσεις του σήμερα: Πώς μπορούμε να δημιουργήσουμε μεγαλύτερη εξωστρέφεια για την προβολή δράσεων συνεργατικών εγχειρημάτων; Ποιο είναι το κίνητρο νέων ανθρώπων να ασχοληθούν με την ΚΑΛΟ σήμερα; Θα γίνει ποτέ βιώσιμο το εγχείρημά μας; Πώς θα μπορούσαμε να φτιάξουμε μια δομή όπου θα διαμοιράζονται λειτουργικά και διαδικαστικά κόστη και υπηρεσίες; Ποια είναι η σχέση της καθημερινότητάς μας και του πολιτικού-κοινωνικού αντίκτυπου;

Στην όλη υπόθεση, έρχεται να προστεθεί κι άλλη μια διάσταση, αυτή της τεχνολογίας με τη δυναμική έως και επιθετική είσοδό της στην αγορά εργασίας και στην παραγωγή υπεραξίας. Το ερώτημα αν η τεχνολογία μπορεί να δώσει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΚΑΛΟ δεν είναι παράλογο. Τα μέλη των εγχειρημάτων ΚΑΛΟ είναι προβληματισμένα. Στα «συν» της τεχνολογίας: η επικοινωνία, η δικτύωση και ο διαμοιρασμός της γνώσης, η ενεργοποίηση των πολιτών, η προβολή των δράσεων. Στον αντίποδα, ο σκεπτικισμός για τον τρόπο διαχείρισης της τεχνολογίας αλλά και η ανάγκη να υπάρξει συνδυασμός τεχνολογικών εργαλείων, πολιτικών και ανθρώπινου δυναμικού.

Όλα τα συνεργατικά εγχειρήματα συμφωνούν όμως σε κάτι βασικό: στην ανάγκη ύπαρξης της Κοινωνικής Αλληλέγγυας Οικονομίας. Κάτι που υπογραμμίστηκε με τον πιο σαφή τρόπο μέσα από το κομμάτι του εργαστηρίου στο οποίο εξετάστηκαν τρία δυστοπικά σενάρια, με το καθένα από αυτά να προβλέπει μια διαφορετική θέση για την Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία και τους φορείς της.

Περιληπτικά, τα τρία σενάρια είχαν ως εξής: Στο πρώτο, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ορίσει τον συνεργατισμό ως παράνομη δραστηριότητα. Στο δεύτερο, τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ έχουν μετατραπεί σε βασικό φορέα ιδιωτικοποίησης του κράτους. Στο τρίτο, τα συνεταιριστικά εγχειρήματα έχουν αναλάβει όλα τα μέσα παραγωγής. Το τελευταίο σενάριο θα μπορούσε να το χαρακτηρίσει κανείς και ουτοπικό – ή μήπως όχι; Είναι αυτό που θέλει τα εγχειρήματα ΚΑΛΟ να κυριαρχούν και οι αξίες της αλληλεγγύης και του συνεργατισμού να απειλούνται από τη φθορά της εξουσίας.

Συνεργατισμός και κράτος

Ένα από τα καίρια ερωτήματα που προέκυψαν μέσα από αυτό το εργαστήριο είναι το εξής: Ποιο είναι το όριο μεταξύ κράτους και συνεργατισμού; 

Οι περισσότεροι από τους ανθρώπους που συμμετείχαν δεν συμφωνούν με την «υποκατάσταση» των αρμοδιοτήτων ενός κράτους δικαίου από τον συνεργατισμό. Διατυπώθηκαν αρνητικές πιθανές συνέπειες, όπως ότι «αυτό θα οδηγήσει στην εργαλειοποίηση του συνεργατισμού από το κράτος και στον συμβιβασμό με το κυρίαρχο αφήγημα», ότι «το κράτος αποσύρεται από τις υποχρεώσεις του και αφήνει την κοινωνία των πολιτών να καλύψει το κενό», ότι «αποδυναμώνεται το κοινωνικό κράτος και μετατοπίζονται ευθύνες και αρμοδιότητες στις κοινότητες ενισχύοντας τις ανισότητες», ότι «ταυτίζεται η ΚΑΛΟ με την αποκρατικοποίηση». 

Μέσα από τα σενάρια όμως καταγράφηκαν και οι θετικές πιθανές συνέπειες: Η αναγνώριση του ρόλου του συνεργατισμού και της αυτοδιαχείρισης και η εγρήγορση-απάντηση της κοινωνίας απέναντι σε ένα μη δίκαιο σύστημα. Υπήρξαν τοποθετήσεις όπως ότι «ο κόσμος θα κατανοήσει τις αρχές της αυτοδιαχείρισης και του συνεργατισμού στην πράξη», ότι «μπορεί να δημιουργηθούν ευκαιρίες για πιο ευέλικτες λύσεις», ότι «οι συνεργατικές δομές θα μπορούσαν επιχειρηματικά να είναι πιο αποτελεσματικές από το κράτος που είναι κακός επιχειρηματίας» κλπ. 

Οι προβληματισμοί που προκύπτουν από το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργεί η Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία είναι εύλογοι. Και οι απαντήσεις δεν είναι εύκολες.

Τα συνεργατικά εγχειρήματα όμως είναι ζωντανοί οργανισμοί, δεν είναι αποκομμένα από το περιβάλλον μέσα στο οποίο αναπτύσσονται. Κι ως ζωντανοί οργανισμοί θέλουν να εξελίσσονται και το επιδιώκουν έχοντας ως όπλα τους τις αξίες της αλληλεγγύης και της ομαδικότητας. Έχουν δε την τύχη, λόγω ακριβώς της συνεταιριστικής τους αντίληψης, να δημιουργούν ένα πλαίσιο ζύμωσης ιδεών, ανταλλαγής γνώσεων και διάδρασης. Και σε ένα τέτοιο πλαίσιο, υπάρχουν περισσότερες πιθανότητες να βρεθούν κάποιες απαντήσεις σε δύσκολα ερωτήματα…