Μεσσηνία: Διερευνώντας τον κρίσιμο ρόλο των κοινοτήτων στη διαχείριση των δασικών πυρκαγιών

Η σημασία της ενεργού συμμετοχής των κοινοτήτων αναδεικνύεται ακόμη περισσότερο στις μικρές ορεινές κοινότητες που αντιμετωπίζουν δημογραφικές προκλήσεις, όπως η γήρανση του πληθυσμού και η μείωση του αριθμού των κατοίκων. Η μείωση της παραδοσιακής κτηνοτροφίας και η εγκατάλειψη γεωργικών εκτάσεων έχουν οδηγήσει σε αυξημένη βλάστηση που είναι εύφλεκτη, αυξάνοντας την ευαλωτότητα στις φυσικές καταστροφές. Επιπλέον, διοικητικές αλλαγές (νόμος «Καλλικράτης») οδήγησαν όχι μόνο σε μείωση των διαθέσιμων πόρων αλλά και της πολιτικής επιρροής των μικρών απομακρυσμένων κοινοτήτων, αποδυναμώνοντας τη φωνή τους ως προς τα κέντρα λήψης αποφάσεων σε σχέση με τα αστικά κέντρα και τις τουριστικές παραθαλάσσιες περιοχές.

Αυτοί οι παράγοντες καθιστούν αναγκαία την άμεση δράση και συνεργασία όλων προς την κατεύθυνση της ενδυνάμωσης των μικρών κοινοτήτων και των ανθρώπων της, αναγνωρίζοντας και αναδεικνύοντας τον ρόλο που μπορούν να διαδραματίζουν στις φυσικές καταστροφές. Το έργο «Διάλογος και Δράση Κατά των Πυρκαγιών», που υλοποιείται σε τέσσερα χωριά της Μεσσηνίας, φιλοδοξεί να αποτελέσει ένα ισχυρό παράδειγμα του πώς η τοπική γνώση και η ενεργός συμμετοχή της κοινότητας μπορούν να ενισχύσουν σημαντικά την ανθεκτικότητα στις καταστροφές. Μέσω της αξιοποίησης της τοπικής γνώσης και εμπειρίας, του συμμετοχικού σχεδιασμού και της συλλογικής δράσης, οι κοινότητες μπορούν να προλάβουν καλύτερα τις καταστροφές, να προετοιμαστούν πιο αποδοτικά, να αντιδράσουν αποτελεσματικά και να ανακάμψουν ταχύτερα από τις καταστροφές.

Γιατί είναι σημαντική η συμμετοχή της κοινότητας 

Οι κοινότητες διαθέτουν έναν πλούτο πληροφοριών που είναι ανεκτίμητος στη διαχείριση καταστροφών. Κατανοούν τα μοναδικά χαρακτηριστικά του περιβάλλοντός τους, τα ιστορικά πρότυπα των φυσικών καταστροφών και τις αποτελεσματικές παραδοσιακές πρακτικές για μείωση και αντιμετώπιση. Αυτή η εμπειρία μπορεί να συμπληρώσει τα επιστημονικά δεδομένα, οδηγώντας σε πιο ολοκληρωμένες και αποτελεσματικές στρατηγικές διαχείρισης καταστροφών. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι ενός χωριού γνωρίζουν αν έχει συσσωρευτεί κάπου εύφλεκτη βλάστηση, αν κάποιος δρόμος έχει υποστεί ζημιές ή αν ένας κάτοικος έχει φτιάξει μια ιδιωτική δεξαμενή νερού που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση ανάγκης. Επίσης, έχουν γνώση των δυνατών και τρωτών σημείων τους, καθώς και του τι έχει λειτουργήσει αλλά και τι όχι σε προηγούμενες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης. Συνεπώς, οι κάτοικοι των κοινοτήτων έχουν βιωματική γνώση που δεν μπορεί να αντικατασταθεί από εξωτερικούς ειδικούς, κι αυτό καθιστά τη συμμετοχή τους ουσιώδη για την επιτυχία οποιουδήποτε σχεδίου διαχείρισης καταστροφών.

Όταν οι κοινότητες συμμετέχουν ενεργά σε όλα τα στάδια της διαχείρισης καταστροφών, αναπτύσσουν ένα αίσθημα συλλογικού ανήκειν και ευθύνης για τα σχέδια και τις δράσεις που υλοποιούνται. Αυτό το αίσθημα υπευθυνότητας δημιουργεί έναν ισχυρό δεσμό μεταξύ των μελών της κοινότητας και ενισχύει την εμπιστοσύνη τους στις διαδικασίες διαχείρισης. Η εμπιστοσύνη, με τη σειρά της, αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο για την καλύτερη συνεργασία και τον συντονισμό όταν αναδύεται μια έκτακτη ανάγκη. Τα μέλη της κοινότητας είναι πιο πιθανό να συμμετάσχουν σε δραστηριότητες πρόληψης και προετοιμασίας, να ακολουθήσουν σχέδια εκκένωσης και να υποστηρίξουν τις προσπάθειες ανάκαμψης, εάν έχουν συμμετάσχει στη διαδικασία σχεδιασμού. Επιπλέον, η ενεργός συμμετοχή τους βοηθά στην ανάπτυξη δεξιοτήτων και στην κατανόηση των βημάτων που απαιτούνται για την αντιμετώπιση των καταστροφών, καθιστώντας τα πιο έτοιμα να αντιδράσουν αποτελεσματικά. 

Oι κάτοικοι ενός χωριού γνωρίζουν αν έχει συσσωρευτεί κάπου εύφλεκτη βλάστηση, αν κάποιος δρόμος έχει υποστεί ζημιές ή αν ένας κάτοικος έχει φτιάξει μια ιδιωτική δεξαμενή νερού που μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε περίπτωση ανάγκης

Η ενεργός εμπλοκή της κοινότητας είναι επίσης απαραίτητη για την αλλαγή συμπεριφορών και στάσεων και για την προώθηση μιας πιο συμπεριληπτικής προσέγγισης. Είθισται οι μικρές κοινότητες με πιο παραδοσιακές και εδραιωμένες σχέσεις να μην είναι αρκούντως συμπεριληπτικές –καθώς η θέση της γυναίκας και άλλων ευάλωτων ομάδων μπορεί να είναι εδραιωμένη με τρόπο που δεν ευνοεί την ισότητα–, οι κοινωνικές σχέσεις όμως που υπάρχουν μπορούν να διευκολύνουν την πρόσβαση σε αυτούς τους ανθρώπους και να ενισχύσουν την εμπιστοσύνη, ώστε να συμμετέχουν ενεργά. Όταν όλες οι κοινωνικές ομάδες συμμετέχουν στη διαδικασία, αναδεικνύονται σημαντικά ζητήματα και ανάγκες που υπό άλλες συνθήκες πιθανόν να αγνοούνται. Χωρίς αυτή την ενεργό συμμετοχή και την αλλαγή στη συμπεριφορά και στάση, φαντάζει αδύνατο να επιτευχθεί πραγματική συμπερίληψη.

Επιπλέον, οι κοινότητες συχνά αποτελούν την πρώτη γραμμή άμυνας κατά τη διάρκεια μιας καταστροφής, ειδικά στις απομακρυσμένες περιοχές, προτού φτάσουν οι επίσημες δυνάμεις όπως η πυροσβεστική. Η αντίδραση της κοινότητας, βασισμένη στο ένστικτο επιβίωσης, μπορεί να οδηγήσει σε χάος και κλιμάκωση της κατάστασης. Αντίθετα, η αναγνώριση του ρόλου των κοινοτήτων, η συμπερίληψη της γνώσης τους, η ενεργός εμπλοκή τους και η εκπαίδευσή τους μπορούν να κάνουν τη διαφορά μεταξύ του ελέγχου μιας κατάστασης και της κλιμάκωσής της. Με αυτόν τον τρόπο, οι κοινότητες μπορούν να περιορίσουν την έκταση της ζημιάς και να βοηθήσουν τον κρατικό μηχανισμό να ανταποκριθεί με μεγαλύτερη ακρίβεια και ταχύτητα. Η προετοιμασία και η ενεργός συμμετοχή των κοινοτήτων δεν ωφελεί μόνο τους ίδιους τους κατοίκους, αλλά υποστηρίζει και την ευρύτερη προσπάθεια διαχείρισης καταστροφών. Ας το πάρουμε απόφαση: είναι η αναγνώριση του ρόλου και η εμπλοκή των κοινοτήτων που θα οδηγήσει στο να έχουμε άμεση απόκριση και δυνάμεις αντιμετώπισης φυσικών καταστροφών σε κάθε χωριό. 

Προσεγγίσεις στη διαχείριση καταστροφών που αναγνωρίζουν τον ρόλο της κοινότητας

Η διαχείριση των φυσικών καταστροφών μπορεί να αντιμετωπιστεί υπό το πρίσμα της διαχείρισης του κινδύνου λαμβάνοντας υπόψη στρατηγικές που μπορεί να εφαρμόσει μια κοινότητα στην πρόληψη, ετοιμότητα, αντιμετώπιση και αποκατάσταση. Σε αυτό το πλαίσιο, η Κοινοτικά Βασιζόμενη Μείωση Κινδύνου Καταστροφών (Community-Based Disaster Risk Reduction - CBDRR) και η Κοινοτικά Διαχειριζόμενη Μείωση Κινδύνου Καταστροφών (Community-Managed Disaster Risk Reduction - CMDRR) είναι δύο προσεγγίσεις που δίνουν προτεραιότητα στις τοπικές ικανότητες και πόρους, προάγοντας την ανθεκτικότητα από τη βάση της κοινότητας. 

Η Κοινοτικά Βασιζόμενη Μείωση Κινδύνου Καταστροφών (CBDRR) επικεντρώνεται στην εμπλοκή της κοινότητας σε όλα τα στάδια της διαχείρισης καταστροφών, από την αξιολόγηση των κινδύνων και τον σχεδιασμό μέχρι την υλοποίηση και την παρακολούθηση. Δίνει έμφαση στην κατανόηση των τοπικών κινδύνων και τρωτών σημείων, στην ανάπτυξη στρατηγικών ειδικών για την κοινότητα και στην ενδυνάμωση των κατοίκων μέσω εκπαιδευτικών προγραμμάτων και δραστηριοτήτων ανάπτυξης ικανοτήτων. Ο στόχος είναι η δημιουργία μιας κουλτούρας πρόληψης, προετοιμασίας και ανθεκτικότητας μέσα στην κοινότητα. Με τη συμμετοχή όλων των κοινωνικών ομάδων και την αξιοποίηση της τοπικής γνώσης, η CBDRR βοηθά στη διαμόρφωση πιο αποτελεσματικών και βιώσιμων στρατηγικών διαχείρισης καταστροφών.

Από την άλλη πλευρά, η Κοινοτικά Διαχειριζόμενη Μείωση Κινδύνου Καταστροφών (CMDRR) προχωρά ένα βήμα παραπέρα, διασφαλίζοντας ότι οι κοινότητες αναλαμβάνουν έναν ενεργό ρόλο στη διαχείριση των προσπαθειών μείωσης των κινδύνων καταστροφών στον τόπο τους. Οι κοινότητες είναι ενήμερες για τους κινδύνους, οργανώνονται σε ομάδες, εκπαιδεύονται, πιστοποιούνται και συνεργάζονται με τις αρμόδιες αρχές για να αναλάβουν δράση. Με την προώθηση της αυτο-οργάνωσης και της συλλογικής δράσης, η CMDRR δημιουργεί μια ισχυρή βάση για βιώσιμη και αποτελεσματική διαχείριση καταστροφών. Η CMDRR ενισχύει την ικανότητα των κοινοτήτων να ανταποκρίνονται σε καταστροφές με τρόπο που είναι προσαρμοσμένος στις τοπικές συνθήκες και ανάγκες, ενώ παράλληλα ενισχύει την αίσθηση συλλογικού ανήκειν και της ευθύνης των κοινοτήτων για τη διαχείριση των κινδύνων, πάντα με την καθοδήγηση και υποστήριξη των αρμόδιων αρχών.

Το έργο «Διάλογος και Δράση Κατά των Πυρκαγιών»: ένα πρακτικό παράδειγμα

Το έργο στη Μεσσηνία αναδεικνύει τον μετασχηματιστικό αντίκτυπο της συμμετοχής της κοινότητας στη διαχείριση καταστροφών. Βασικά στοιχεία του έργου υπογραμμίζουν τον τρόπο που η ενδυνάμωση των τοπικών κοινοτήτων μπορεί να αυξήσει την ανθεκτικότητά τους και να οδηγήσει σε πιο αποτελεσματικά και βιώσιμα αποτελέσματα. Το πιλοτικό έργο αφορά τέσσερις κοινότητες της Μεσσηνίας που αγκαλιάζουν το νότιο τμήμα του καταφυγίου Άγριας Ζωής «Καλλιγάς» (Αρχαία Μεσσήνη, Μαγγανιακό, Τρίκορφο και Κορομηλιά) και έχει στόχο να μειώσουν τον κίνδυνο φυσικών καταστροφών και να βελτιώσουν την ετοιμότητά τους μέσα από διαδικασίες συμμετοχικών διαδικασιών, διαλόγου και συλλογικών δράσεων. Μέσα από αυτές τις τέσσερις μελέτες περίπτωσης το έργο φιλοδοξεί να αναδείξει ένα μοντέλο διαχείρισης κινδύνου φυσικών καταστροφών που να μπορεί να υιοθετηθεί από κάθε αντίστοιχη μικρή κοινότητα. 

Το πιλοτικό έργο «Διάλογος και Δράση Κατά των Πυρκαγιών» αφορά τέσσερις κοινότητες της Μεσσηνίας και έχει στόχο να μειώσουν τον κίνδυνο φυσικών καταστροφών και να βελτιώσουν την ετοιμότητά τους μέσα από διαδικασίες συμμετοχικών διαδικασιών, διαλόγου και συλλογικών δράσεων

Ένα από τα βασικά στοιχεία του έργου ήταν η συμμετοχική ανάπτυξη σεναρίων. Το έργο ενέπλεξε τα μέλη της κοινότητας σε μια συλλογική ανάλυση της υπάρχουσας κατάστασης και στη συμμετοχική δημιουργία πρωτόλειων σεναρίων καταστροφών, ενσωματώνοντας τις γνώσεις και τις εμπειρίες τους. Τα πρωτόλεια σχέδια που προέκυψαν βρίσκονται σε διαδικασία διαβούλευσης, προκειμένου να βελτιωθούν ώστε να είναι ρεαλιστικά και τοπικά συναφή, διασφαλίζοντας καλύτερες στρατηγικές προετοιμασίας και αντίδρασης. 

Μέσω οργανωμένων συζητήσεων και διαλόγου, το έργο στάθηκε στα ηθικά ζητήματα που συνδέονται με τη διαχείριση των πυρκαγιών και ανέδειξε θέματα διαχείρισης των πόρων, ευαλωτοτήτων και ισότητας. Για παράδειγμα, οι κοινότητες υπογράμμισαν την ανάγκη για αλληλεγγύη και κοινοτική ευθύνη, για διαχείριση πόρων με διαφάνεια και δικαιοσύνη, καθώς και για την προστασία των ευάλωτων ομάδων, όπως οι ηλικιωμένοι και τα άτομα με κινητικά προβλήματα. Αυτή η συμπεριληπτική προσέγγιση όχι μόνο εμπλουτίζει τα αποτελέσματα του έργου, αλλά επίσης ενισχύει την κοινωνική συνοχή και τη συλλογική ευθύνη.

Μέσα από τις τέσσερις μελέτες περίπτωσης στις κοινότητες Αρχαία Μεσσήνη, Μαγγανιακό, Τρίκορφο και Κορομηλιά, το έργο φιλοδοξεί να αναδείξει ένα μοντέλο διαχείρισης κινδύνου φυσικών καταστροφών που να μπορεί να υιοθετηθεί από κάθε αντίστοιχη μικρή κοινότητα

Η συστηματική τεκμηρίωση ήταν ένα άλλο σημαντικό στοιχείο του έργου. Με τη συστηματική καταγραφή των γνώσεων και των εμπειριών της κοινότητας, το έργο παρέχει μια ισχυρή βάση για προτάσεις πολιτικής. Ο δήμος, το δασαρχείο, το πυροσβεστικό σώμα, αλλά και φορείς της ευρύτερης περιοχής είναι ενήμεροι για την πορεία του έργου, γεγονός που συμβάλλει στη δημιουργία μιας κοινής κατανόησης των αναγκών και των προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι κοινότητες. Αυτή η διαδικασία βοηθά να ληφθούν υπόψη οι κοινοτικές προσεγγίσεις στη διαχείριση καταστροφών, προωθώντας τη συνεργασία και τη συντονισμένη δράση μεταξύ των διαφόρων φορέων και της κοινότητας.

Μελλοντικές κατευθύνσεις

Το έργο «Διάλογος και Δράση Κατά των Πυρκαγιών» υπογραμμίζει τη σημασία της συμμετοχής της κοινότητας στη διαχείριση καταστροφών. Καθώς οι κοινότητες παγκοσμίως αντιμετωπίζουν αυξανόμενους κινδύνους από φυσικές καταστροφές, η υιοθέτηση παρόμοιων μοντέλων μπορεί να ενισχύσει την ανθεκτικότητα και την προετοιμασία σε ευρύτερη κλίμακα.

Στο μέλλον, είναι απαραίτητο:

• Να ενθαρρυνθούν πρωτοβουλίες με επίκεντρο την κοινότητα. Αυτό σημαίνει να υποστηριχθούν και να χρηματοδοτηθούν έργα που δίνουν προτεραιότητα στην τοπική γνώση και στην ενεργό συμμετοχή της κοινότητας. Αυτές οι πρωτοβουλίες πρέπει να προσαρμοστούν στις συγκεκριμένες ανάγκες και συνθήκες κάθε κοινότητας, διασφαλίζοντας τη συνάφεια και την αποτελεσματικότητα.
• Να προαχθούν συμπεριληπτικές πολιτικές. Δηλαδή να υποστηριχθούν πολιτικές που ενσωματώνουν τις γνώσεις της κοινότητας και αντιμετωπίζουν τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να αναγνωρίσουν την αξία της τοπικής γνώσης και να την ενσωματώσουν στα επίσημα πλαίσια διαχείρισης καταστροφών.
• Να ενισχυθεί η συνεχής συμμετοχή. Με άλλα λόγια, να διατηρηθεί ο συνεχής διάλογος και η συνεργασία μεταξύ κοινοτήτων, αρχών και ειδικών στη διαχείριση καταστροφών για την εξασφάλιση προσαρμοστικών και ανθεκτικών στρατηγικών. Η τακτική ανατροφοδότηση και οι επαναληπτικές βελτιώσεις στα σχέδια καταστροφών μπορούν να βοηθήσουν τις κοινότητες να παραμένουν προετοιμασμένες για εξελισσόμενες απειλές.
• Να επενδυθούν πόροι στην ανάπτυξη ικανοτήτων. Πιο συγκεκριμένα, να παρέχονται πόροι και εκπαίδευση για την ανάπτυξη τοπικών ικανοτήτων στη διαχείριση καταστροφών. Η ενδυνάμωση των κοινοτήτων με τα απαραίτητα εργαλεία και γνώσεις θα τους επιτρέψει να λάβουν προληπτικά μέτρα για τη μείωση των κινδύνων καταστροφών.

Συμπεράσματα

Η ενεργός συμμετοχή των κοινοτήτων στη διαχείριση καταστροφών είναι ζωτικής σημασίας για την αποτελεσματική πρόληψη, ετοιμότητα, αντιμετώπιση και αποκατάσταση. Οι τοπικές κοινότητες κατέχουν πολύτιμη γνώση για τις ιδιαιτερότητες της περιοχής τους και είναι οι πρώτες που αντιδρούν σε περίπτωση πυρκαγιάς. Για να ενδυναμωθεί ο ρόλος των κοινοτήτων και να υποστηριχθούν οι κοινοτικά βασισμένες προσεγγίσεις, πρέπει να προωθηθούν και να υποστηριχθούν έργα με κεντρικό άξονα την κοινότητα, όπως το έργο «Διάλογος και Δράση απέναντι στις Πυρκαγιές». Παράλληλα, πρέπει να προαχθούν πολιτικές που ενσωματώνουν τις γνώσεις της κοινότητας και αντιμετωπίζουν τις ανάγκες των ευάλωτων ομάδων, να ενισχυθεί η συνεχής συμμετοχή με τη διατήρηση διαλόγου και συνεργασίας μεταξύ κοινοτήτων, αρχών και ειδικών στη διαχείριση καταστροφών, και να επενδυθούν πόροι στην ανάπτυξη ικανοτήτων παρέχοντας εκπαίδευση και τα απαραίτητα εργαλεία στις κοινότητες. Με αυτές τις κατευθύνσεις, μπορούμε να εξασφαλίσουμε ένα μέλλον όπου οι κοινότητες θα είναι καλύτερα προετοιμασμένες και πιο ανθεκτικές απέναντι στις φυσικές καταστροφές, συμβάλλοντας έτσι στην προστασία των ανθρώπων και του περιβάλλοντος.

Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το έργο «Διάλογος και Δράση απέναντι στις Πυρκαγιές» επισκεφθείτε την ιστοσελίδα https://dock-sse.org/project/empowering-local-communities/

Βιβλιογραφία: 

Gajdusek, M. F., Düzel, E., Borhan Türeli, B., Green, C., Zorell, C., Altınay, A. G., & Szüdi, G. (2024). ACCTING Factsheet: Valuing indigenous and local knowledge in disaster management and nature protection. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.10490494 

Henfrey, Tom & Giangrande, Naresh. (2017) Resilience and Community Action in the Transition Movement. In book: Resilience, Community Action and Societal Transformation (pp.87-110). Permanent Publications Editors. Available at: https://www.researchgate.net/publication/319650487_Resilience_and_Community_Action_in_the_Transition_Movement 

Johnston, K.A., Taylor, M. & Ryan, B. (2022) Engaging communities to prepare for natural hazards: a conceptual model. Natural Hazards 112, 2831–2851. Available at: https://doi.org/10.1007/s11069-022-05290-2 

Maskey, A. (2012) Defining the community’s role in disaster mitigation. Practical Action Technical Brief. Available at: https://weadapt.org/wp-content/uploads/2023/05/536b933e-6220-4528-901e-6c800a000075.pdf 

Shaw, R. (2012) Community Based Disaster Risk Reduction. [volume 10]. Emerald Publishing Limited. Available at: https://www.perlego.com/book/387116/community-based-disaster-risk-reduction-pdf 

UN/ISDR. (2004) Living with Risk: a global review of disaster reduction initiatives. Volume I. New York and Geneva. United Nation Publication. ISBN 92-1-101064-0. Available at: https://www.unisdr.org/files/657_lwr1.pdf