Το Βασικό Εισόδημα, δηλαδή η καταβολή ενός ποσού σε κάθε άνθρωπο, εφ’ όρου ζωής, ίδιο για όλους και χωρίς κανένα κριτήριο, είναι μια ιδέα που όλο και περισσότερο τυγχάνει επεξεργασίας. Μαζί με τη ΜΚΟ Contentativa ανοίξαμε μια τέτοια συζήτηση και στην Ελλάδα, ερευνώντας καταρχάς τις διαθέσεις των δημάρχων απέναντι στο μέτρο. Το δεύτερο μέρος της έρευνάς μας αφορούσε ειδικότερα τους Δήμους Χαλανδρίου και Τρικκαίων. Το άρθρο αυτό περιγράφει τα ευρήματα για τον Δήμο Χαλανδρίου που παρουσιάστηκαν σε εκδήλωση τον Σεπτέμβριο του 2023, όπου μάλιστα εκφράστηκε η θετική διάθεση της δημοτικής αρχής για το ενδεχόμενο μιας πιλοτικής τοπικής εφαρμογής του Βασικού Εισοδήματος – κάτι που οπωσδήποτε δημιουργεί νέα δεδομένα.
Το Βασικό Εισόδημα είναι μια πρόταση που συχνά συγχέεται με προγράμματα κοινωνικής προστασίας, αλλά στην πραγματικότητα πρόκειται για μια συνολική επένδυση στην κοινωνία και τις δυνάμεις της: μέτρο καθολικό, άνευ όρων, εξατομικευμένο και επαρκές. Ποιες είναι όμως οι δυνατότητες και οι προκλήσεις για την εφαρμογή ενός τέτοιου μέτρου στην ελληνική πραγματικότητα[1]; Αναγνωρίζοντας αυτήν την ανάγκη για αποτύπωση των ειδικότερων παραμέτρων εφαρμογής του Βασικού Εισοδήματος στην πραγματικότητα της Ελλάδας, η Contentativa[2], σε συνεργασία με το Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής του Παντείου Πανεπιστημίου[3] και με την έμπρακτη υποστήριξη του Γραφείου Θεσσαλονίκης του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ, αναζήτησε απαντήσεις στο τοπικό επίπεδο.
Σε αυτό το πλαίσιο, το 2022 διεξήχθη το πρώτο στάδιο της έρευνας που κατέγραψε τις γνώσεις και τις στάσεις των Δημάρχων της Ελλάδας για το Βασικό Εισόδημα όπως αυτές αποτυπώθηκαν στα αποτελέσματα που παρουσιάστηκαν τον ίδιο χρόνο[5]. Οι Δήμαρχοι ανέδειξαν την αδυναμία κάλυψης καθημερινών αναγκών ως το πρόβλημα με τη μεγαλύτερη πληθυσμιακή επίπτωση, ενώ η συντριπτική πλειοψηφία εξέφρασε την πρόθεση να εφαρμόσει ένα τέτοιο πιλοτικό πρόγραμμα σε επίπεδο Δήμου, παρά τις προκλήσεις σε θέματα χρηματοδότησης και θεσμικού πλαισίου. Παράλληλα, αναδείχθηκε η ανάγκη για περισσότερη πληροφόρηση ώστε το Βασικό Εισόδημα να μη συγχέεται με διάφορα προγράμματα κοινωνικής προστασίας. Το δεύτερο στάδιο της έρευνας (2023) προχώρησε σε περισσότερο βάθος και ειδικότερη στόχευση, με τη μελέτη δύο Δήμων με χαρακτηριστικά που αποτυπώνουν τις δύο όψεις του έντονου χάσματος μεταξύ πόλης και υπαίθρου στην Ελλάδα. Από τη μια πλευρά ο Δήμος Χαλανδρίου, ως ένας Δήμος σε αστικό κέντρο με σημαντικό πληθυσμό, και από την άλλη ο Δήμος Τρικκαίων, σε μια περιοχή με ημιαστικά και αγροτικά στοιχεία. Η έρευνα συμπεριέλαβε εκλεγμένα άτομα της τοπικής αυτοδιοίκησης και συμβούλους τους, υπαλλήλους κοινωνικών δομών, εκπροσώπους από τοπικές συλλογικότητες αλλά και επαγγελματικές ενώσεις, με στόχο να αποτυπωθούν οι τοπικές προκλήσεις, γνώσεις αλλά και αντιλήψεις σχετικά με την πιλοτική εφαρμογή Βασικού Εισοδήματος στον Δήμο κατοικίας τους.
Ευρήματα για τον Δήμο Χαλανδρίου
Τα ευρήματα για τον Δήμο Χαλανδρίου παρουσιάστηκαν τον Σεπτέμβριο του 2023[6] μέσα από τη λεγόμενη ανάλυση SWOT για μια τοπική πιλοτική εφαρμογή Βασικού Εισοδήματος. Από την πλευρά των δυνατών σημείων, μια σημαντική παρατήρηση –στο πλαίσιο και της συζήτησης που συνόδευσε την παρουσίαση– είναι ότι οι τοπικές αρχές εκδήλωσαν θετική διάθεση και προθυμία να υιοθετήσουν κοινωνικές καινοτομίες. Ενισχύοντας αυτό το πρώτο εύρημα, διαπιστώθηκε ότι υπάρχει κλίμα συνεργασίας μεταξύ τοπικών υπηρεσιών και φορέων στο παράδειγμα του Δήμου Χαλανδρίου. Οι φορείς και οι συλλογικότητες που ερωτήθηκαν ανέδειξαν ότι η υπάρχουσα επιδοματική πολιτική δεν είναι ούτε επαρκής αλλά ούτε και αποτελεσματική. Υπογράμμισαν τις δομικές αδυναμίες του Ελάχιστου Εγγυημένου Εισοδήματος και τα προβλήματα που αυτές προκαλούν, βλέποντας θετικά τη διαφορετική λογική του Βασικού Εισοδήματος, δεδομένου μάλιστα ότι πρόκειται για έναν οικονομικά εύρωστο Δήμο, που του επιτρέπεται σταθμισμένα να σχεδιάζει κοινωνικές πολιτικές.
Οι προκλήσεις περιλαμβάνουν μια σημαντική σύγχυση μεταξύ Ελάχιστου Εγγυημένου και Βασικού Εισοδήματος. Ειδικότερα, καταγράφηκαν αντιλήψεις για την εργασία ως ευρισκόμενη στον αντίποδα της επιδοματικής πολιτικής, και μάλιστα συγχέοντας το Βασικό Εισόδημα με επιδοματική πολιτική – και όχι ως συνολική κοινωνική επένδυση. Επιπλέον, εκφράστηκε ο φόβος ότι μια μικρής διάρκειας πιλοτική εφαρμογή που δεν θα είναι ενταγμένη σε ένα γενικότερο σχέδιο θα δημιουργήσει προσδοκίες που δεν θα εκπληρωθούν. Επιφυλάξεις υπήρξαν επίσης σε σχέση με το ποσό του Βασικού Εισοδήματος και εκφράστηκε η ανάγκη για ενημέρωσή του με τα νέα δεδομένα πληθωριστικής πίεσης. Ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο που αναφέρθηκε ήταν η ανισότητα που δύναται να δημιουργηθεί ανάμεσα σε δήμους που εφαρμόζουν πιλοτικά αυτό το μέτρο και άλλους που δεν έχουν προχωρήσει στην εφαρμογή του. Μάλιστα, παρόμοιος προβληματισμός υπήρξε και για τις διαφορές που προκύπτουν ανάμεσα σε δικαιούχους και μη δικαιούχους ενός πιλοτικού προγράμματος Βασικού Εισοδήματος.
Καταγράφηκαν επίσης κάποιες ευκαιρίες που παρουσιάζονται γύρω από μια πιλοτική εφαρμογή Βασικού Εισοδήματος τοπικά. Μεταξύ αυτών βρίσκεται η ενημέρωση και επιμόρφωση τοπικών στελεχών και ΜΜΕ μέσα από την τοπική εμπειρία εφαρμογής, ενώ θα αναδειχθούν ακόμη περισσότερο οι ανεπάρκειες υφιστάμενων πολιτικών για την αντιμετώπιση κοινωνικών προβλημάτων – όπως τα χρέη, η φτώχεια, η ενδοοικογενειακή βία, ο κοινωνικός αποκλεισμός. Επιπλέον, θα αναζητηθούν διάφορες πηγές χρηματοδότησης –στην απορρόφηση των οποίων ο Δήμος φαίνεται να έχει καλή απόδοση– ενώ η τοπική εμπειρία εφαρμογής θα συμβάλει και στην αλλαγή νοοτροπίας σε σχέση με στερεότυπα και το στίγμα φτωχότερων στρωμάτων της τοπικής κοινωνίας.
Στους κινδύνους αναφέρθηκαν ζητήματα που ξεπερνούν τα όρια του Δήμου, όπως ασθένειες, η κλιματική και οικονομική κρίση, η άνοδος της ακροδεξιάς με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τον αυξανόμενο συντηρητισμό. Ωστόσο, στους κινδύνους συμπεριλήφθηκαν και ζητήματα με τοπικό χαρακτήρα, όπως η πιθανή απόσυρση τοπικών προοδευτικών στελεχών από τη δημόσια δράση λόγω κόπωσης αλλά και η αποδυνάμωση τοπικών εθελοντικών οργανώσεων κοινωνικής αλληλεγγύης.
Στη συζήτηση που ακολούθησε της παρουσίασης των ευρημάτων στο Δήμο Χαλανδρίου συμμετείχαν μεταξύ άλλων ο Κώστας Ευθυμίου, Αντιδήμαρχος Περιβάλλοντος και Κοινωνικής Πολιτικής του Δήμου Χαλανδρίου, ο Δημήτρης Καρέλλας, πρώην Γ.Γ. Κοινωνικής Αλληλεγγύης, μέλη του σημερινού δημοτικού συμβουλίου, ακαδημαϊκοί και εργαζόμενοι/ες σε κοινωνικές υπηρεσίες του Δήμου. Κατά τη διάρκεια της συζήτησης τέθηκαν επιπλέον θέματα, όπως η ανάγκη προσδιορισμού του ποσού Βασικού Εισοδήματος για την πιλοτική εφαρμογή και η τιμαριθμική προσαρμογή του ως αντίσταση στον πληθωρισμό. Επιπλέον, αναφέρθηκε ότι η καθολικότητα του βασικού εισοδήματος πρέπει να το προσδιορίζει ως ανθρώπινο δικαίωμα, όπως συμβαίνει με το καθολικό δικαίωμα στην εκπαίδευση και στην υγεία, αλλά και για να μπορεί κατά συνέπεια να προκύπτει από αναλογική και προοδευτική φορολογική επιβάρυνση. Διασαφηνίστηκε πως το Βασικό Εισόδημα που μπορεί να εφαρμοστεί σε εθνικό, ευρωπαϊκό ή διεθνές επίπεδο διαφέρει από μια τοπική πιλοτική εφαρμογή, καθώς η τοπική πιλοτική εφαρμογή αφορά μέρος του πληθυσμού του Δήμου – κάτι που άλλωστε συμβαίνει σε πόλεις του εξωτερικού που έχουν εφαρμόσει Βασικό Εισόδημα πιλοτικά. Στο πλαίσιο αυτό, η δημοτική αρχή εκφράστηκε θετικά για το ενδεχόμενο μιας τοπικής πιλοτικής εφαρμογής Βασικού Εισοδήματος στον Δήμο Χαλανδρίου. Σημειώθηκε επίσης ότι είναι σημαντικό μια τοπική πιλοτική εφαρμογή να συνοδεύεται από μελέτη που θα παρακολουθεί και θα αξιολογεί τις θετικές ή αρνητικές επιπτώσεις. Τέλος, υπογραμμίστηκε η μεγάλη ανάγκη να συνεχιστεί αυτή η συζήτηση συμπεριλαμβάνοντας κυρίως τις απόψεις και την εμπειρία των εξυπηρετούμενων του Δήμου, ως ενδιάμεσο βήμα προς τον σχεδιασμό μιας πιλοτικής εφαρμογής.
[1] Ομιλίες προβληματισμού και διαλόγου για το Βασικό Εισόδημα έχουν ξεκινήσει να διοργανώνονται στην Ελλάδα από το 2021 στο πλαίσιο της πανευρωπαϊκής εκστρατείας πολιτών για το Βασικό Εισόδημα. Στον εκδοτικό χώρο ήδη κυκλοφορούν τρία βιβλία στα ελληνικά: «Ουτοπία για ρεαλιστές» του Ρούντγκερ Μπρέγκμαν, εκδόσεις Ψυχογιός, «Βασικό Εισόδημα, Πώς θα το επιτύχουμε;» του Γκάι Στάντινγκ, εκδόσεις Παπασωτηρίου, και «Βασικό Εισόδημα για όλους» των Βαν Παρέις και Γιαννίκ Βάντερμπορχτ, εκδόσεις Πόλις.