«Τα Γιάννενα σχεδιάζουν», ένα ερευνητικό εγχείρημα για τη συμμετοχικότητα, για τον δημόσιο χώρο, για την ίδια την πόλη. Τα πώς και τα γιατί αυτού του εγχειρήματος, όπως και τις προσδοκίες που προκύπτουν, εξηγεί στη δημοσιογράφο Βαρβάρα Αγγέλη ο επικεφαλής της όλης προσπάθειας Βασίλης Φλούδας, οικονομολόγος και προϊστάμενος του Τμήματος Προγραμματισμού και Ανάπτυξης του Δήμου Ιωαννιτών.
«Τα Γιάννενα σχεδιάζουν»: Ένα εγχείρημα που μετράει ήδη ενάμιση χρόνο ζωής. Πού ακριβώς εστιάζει αυτό το εγχείρημα και πώς θα κρίνατε τη διαδρομή του μέχρι τώρα;
Κάθε μέρα στις πόλεις μας λαμβάνονται δεκάδες αποφάσεις για τον δημόσιο χώρο, οι οποίες δεν συνδέονται απαραίτητα μεταξύ τους. Αποφάσεις οι οποίες προκύπτουν κατά βάση στα κλειστά γραφεία των αρμόδιων αρχών. Τέτοιες ιστορίες υπάρχουν πολλές στις ελληνικές πόλεις. Το κοινό στοιχείο αυτών των ιστοριών είναι η απουσία συμμετοχής των πολιτών, τόσο κατά το στάδιο του σχεδιασμού όσο και κατά το στάδιο της λήψης αποφάσεων. Αυτή η διαπίστωση αποτέλεσε την αφετηρία του ερευνητικού εγχειρήματος «Τα Γιάννενα σχεδιάζουν». Ξεκίνησε με Νο.1 στόχο να βρει το πώς οι συμμετοχικές διαδικασίες μπορούν να ενσωματωθούν στο καθιερωμένο μοντέλο τοπικής διακυβέρνησης. Και να προκαλέσει εντέλει μια μικρή «επανάσταση» στoν χώρο του αστικού σχεδιασμού και της λήψης αποφάσεων από τις τοπικές αρχές. Ξεκίνησε λοιπόν και βρίσκεται σε εξέλιξη μια διαδικασία «από κάτω προς τα πάνω» για τον συν-σχεδιασμό του αστικού χώρου στα Γιάννενα, όπου έγιναν δύο συμμετοχικά εργαστήρια, με συνολική συμμετοχή 150 πολιτών.
Δεν πέρασε πολύ καιρός και προστέθηκε και ο Νο.2 στόχος, που είναι αυτός της αναζήτησης δεδομένων για μια σειρά θεμάτων που αφορούν την πόλη. Ένα δομικό πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο σχεδιασμός στις ελληνικές πόλεις είναι ότι δεν υπάρχουν δεδομένα για το πώς ζουν οι άνθρωποι. Η αναζήτηση δεδομένων μοιάζει με κυνήγι χαμένου θησαυρού. Όταν δεν γνωρίζουμε πώς αξιολογούν οι πολίτες την ποιότητα ζωής τους, όταν απουσιάζουν ποσοτικοί/ποιοτικοί δείκτες κοινωνικοοικονομικής, αστικής και περιβαλλοντικής επίδοσης, τότε στην ιεράρχηση προτεραιοτήτων κυριαρχεί το υποκειμενικό κριτήριο. Χωρίς τεκμηριωμένη ιεράρχηση, ο σχεδιασμός βρίσκεται διαρκώς υπό τον κίνδυνο να πέσει στο κενό.
Για να αναδείξει τη σημασία των δεδομένων και για να μειωθούν τα κενά, το ερευνητικό εγχείρημα διεξήγαγε τρεις έρευνες πολιτών με συνολική ανταπόκριση 1.574 πολιτών, ενώ έχουν συλλεγεί και παρουσιαστεί δεδομένα για θέματα της πόλης των Ιωαννίνων όπως: πόσα αυτοκίνητα έχουμε, πόσα κτίρια και ποια η ηλικία τους, πόσο κοινόχρηστο πράσινο υπάρχει, πόσες δημόσιες βρύσες υπάρχουν, ποιο είναι το κόστος ζωής κ.ά.
Μετά από ενάμιση χρόνο πορείας, στους στόχους Νο.1 και Νο.2 προστέθηκε και ο στόχος Νο.3. Αυτός αφορά την κινητοποίηση των πολιτών για να διεκδικήσουν ρόλο στον σχεδιασμό, στην υλοποίηση και στην παρακολούθηση των παρεμβάσεων που αφορούν τον δημόσιο χώρο. Ήδη έχουν γίνει τα πρώτα βήματα για τη δημιουργία συλλόγου πολιτών, τα «Κοινά Ιωαννίνων», με τις αιτήσεις μελών να ξεπερνούν τις 100.
Ο δημόσιος χώρος στα Γιάννενα δεν είναι φιλικός για άτομα με αναπηρία και ηλικιωμένους, στερώντας τους την ανεξαρτησία που όλοι οι υπόλοιποι απολαμβάνουν. Έχουν γίνει λάθη, και για να διορθωθούν θα πρέπει να συναντηθούν στον ίδιο χώρο οι τοπικές αρχές, οι φορείς, η ερευνητική κοινότητα και οι πολίτες
Μήπως οι συμμετοχικές διαδικασίες αποτελούν μια φαντασίωση; Εκτιμάτε ότι καταφέρνουν να λειτουργούν ως ένα μέσο ενεργοποίησης των πολιτών;
Ο ρόλος του πολίτη δεν ξεκινάει και σταματάει στην άσκηση του δημοκρατικού του καθήκοντος, στην ψήφο δηλαδή κατά τις εκλογές. Όλο και περισσότερες τοπικές αρχές τολμούν να συνομιλούν με τους πολίτες, να τους εμπλέκουν σε διαδικασίες χάραξης πολιτικών και να εφαρμόζουν συμμετοχικές διαδικασίες, με αποτέλεσμα ο κάθε πολίτης να έχει ενεργό ρόλο στις αποφάσεις που αφορούν την περιοχή στην οποία ζει.
Στις ελληνικές πόλεις όμως δεν αποτελεί συνηθισμένη πρακτική, και το ζητούμενο είναι αν και πώς μπορεί να γίνει. Αν πιστεύουμε ότι η τοπική αυτοδιοίκηση στην Ελλάδα χρειάζεται τους πολίτες, τους συλλόγους, τις συλλογικότητες και τους φορείς ως συμβούλους και συμμάχους σε θέματα σχεδιασμού και διαχείρισης του αστικού χώρου, και αν πράγματι υπάρχουν δυνατότητες συνεργασίας μεταξύ τοπικών αρχών και πολιτών, τότε ναι, θα αποτελέσει μια μεταρρύθμιση για τις ελληνικές πόλεις.
Τα παραδείγματα των ευρωπαϊκών πόλεων που ενισχύουν τον συμμετοχικό σχεδιασμό με έμπρακτα αποτελέσματα στη διαμόρφωση των πόλεων είναι εκατοντάδες και αποδεικνύουν ότι δεν είναι μόνο μια φαντασίωση. Ωστόσο, αν μείνουμε παρατηρητές για άλλη μια φορά και απλά κάνουμε τη διαπίστωση πως «είμαστε πολύ πίσω», τότε ναι, οι συμμετοχικές διαδικασίες θα παραμείνουν μια φαντασίωση για τις πόλεις μας.
Ας φύγουμε λοιπόν από το παραδοσιακό μοντέλο διακυβέρνησης και ας πάμε μπροστά ενισχύοντας τη δημοκρατία. Η επιθυμία της κοινωνίας των πολιτών για συμμετοχή υπάρχει, εργαλεία υπάρχουν, η μεθοδολογία επίσης, η τόλμη λείπει.
Πώς θα περιγράφατε τον δημόσιο χώρο στα Γιάννενα; Νιώθει ένας Γιαννιώτης ή μια Γιαννιώτισσα persona non grata στην πόλη τους;
Στην πόλη μας, όπως και στο σύνολο σχεδόν των ελληνικών πόλεων, οι πολίτες βρίσκονται αντιμέτωποι με ένα οξύμωρο γεγονός: ενώ αποτελούν τους χρήστες για τους οποίους σχεδιάζονται οι παρεμβάσεις και από τους οποίους προέρχεται η χρηματοδότηση, οι τοπικές αρχές δεν εφαρμόζουν μηχανισμούς ώστε να μπορούν να πουν τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τις προτάσεις τους. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται εμπόδια και αποκλεισμοί. Ο δημόσιος χώρος στα Γιάννενα δεν είναι φιλικός για άτομα με αναπηρία και ηλικιωμένους, στερώντας τους την ανεξαρτησία που όλοι οι υπόλοιποι απολαμβάνουν. Έχουν γίνει λάθη, και για να διορθωθούν θα πρέπει να συναντηθούν στον ίδιο χώρο οι τοπικές αρχές, οι φορείς, η ερευνητική κοινότητα και οι πολίτες. Χωρίς αυτή την τετραπλή συμμαχία, ο δημόσιος χώρος θα συνεχίσει να έχει εμπόδια και το ποσοστό των ανθρώπων που αισθάνονται ανεπιθύμητοι στο ίδιο τους το σπίτι θα αυξάνεται.
Στην έρευνα πολιτών που έγινε στα Γιάννενα τον Απρίλιο του 2022 με θέμα την αξιολόγηση της ποιότητας ζωής, και σε ποσοτικό δείγμα 550 πολιτών, το 16,4% των ερωτηθέντων δήλωσε ότι δεν είναι ικανοποιημένο από τη ζωή στην πόλη. Ενάμιση χρόνο μετά, και σε ποσοτικό δείγμα 420 πολιτών, το αντίστοιχο ποσοστό σχεδόν διπλασιάστηκε και διαμορφώθηκε σε 31,4%. Επομένως, ναι, μπορώ να πω ότι ένα σημαντικό ποσοστό νιώθει persona non grata στην πόλη. Για την αντιστροφή της κατάστασης και πριν από οποιαδήποτε παρέμβαση, οι τοπικές αρχές θα πρέπει να μάθουν πώς ζουν, τι δυσκολίες, τι ανάγκες έχουν οι άνθρωποι που είναι ή νιώθουν αποκλεισμένοι.
Σχεδόν καθολικά στις ελληνικές πόλεις η ενεργή συμμετοχή των πολιτών δεν συμπεριλαμβάνεται στα σχέδια διοίκησης των τοπικών αρχών. Τους πολίτες τους αφήνουν στο περιθώριο, δεν τους ρωτάνε, δεν τους παρέχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν ενεργά και ουσιαστικά
Όταν μιλάμε για δημόσιο χώρο, το μυαλό μας πάει συνήθως σε κεντρικά σημεία της πόλης. Οι πολίτες ζουν όμως κυρίως στις γειτονιές. Το «μέρος» και το «όλον» μπορούν να συναντηθούν;
Ο δημόσιος χώρος λειτουργεί ταυτόχρονα ως χώρος συνάντησης, γνώσης, μνήμης, πολιτισμού και κυρίως συνύπαρξης των ανθρώπων. Το μυαλό μας πηγαίνει πιο εύκολα στα κεντρικά σημεία της πόλης, καθώς οι γειτονιές έχουν χάσει την παλιά τους δυναμική. Στον δημόσιο χώρο της γειτονιάς μας κατά βάση στεκόμαστε, δεν συναντιόμαστε, δεν συνομιλούμε με τους γείτονες. Το μεγάλωμα των πόλεων απομάκρυνε τον πολίτη από τη γειτονιά, φέρνοντάς τον πιο κοντά στο πιο απρόσωπο, στο πιο μεγάλο, όπως είναι για παράδειγμα μια κεντρική πλατεία. Παρόλο που το 90% του χρόνου μας το περνάμε στη γειτονιά μας, με μεγαλύτερη ευκολία συζητάμε και καταθέτουμε προτάσεις για το πώς θα γίνει όμορφη και λειτουργική μια κεντρική πλατεία από το να συζητήσουμε τα προβλήματα και τις λύσεις για τη γειτονιά μας.
Ταυτόχρονα, οι τοπικές αρχές δεν γνωρίζουν πώς ζουν οι άνθρωποι στις διάφορες γειτονιές. Στο ερώτημα «ποιες και πόσες είναι οι πιο ξεχασμένες ή πιο εγκαταλελειμμένες γειτονιές/περιοχές στα Γιάννενα;» δεν έχουμε απάντηση. Οι τεκμηριωμένες απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά θα οδηγήσουν στην αντικειμενική ιεράρχηση των προτεραιοτήτων, στην αποτελεσματική αξιοποίηση των πόρων και στον μετριασμό των ανισοτήτων μεταξύ των γειτονιών μιας πόλης. Όταν ο σχεδιασμός των παρεμβάσεων στηρίζεται σε ποσοτικούς/ποιοτικούς δείκτες που μετράνε την κοινωνικοοικονομική, αστική και περιβαλλοντική στέρηση μεταξύ των γειτονιών, τότε η διαδικασία λήψης αποφάσεων γίνεται πιο αποδοτική.
Στην Λισαβόνα χρησιμοποιούν από το 2011 ένα εργαλείο, το BIP/ZIP Mapping, με το οποίο εντόπισαν 67 περιοχές της πόλης (με πληθυσμό 150.000 κατοίκους) με τους χειρότερους κοινωνικοοικονομικούς, περιβαλλοντικούς και αστικούς δείκτες. Με το πρόγραμμα αυτό οι τοπικές αρχές, ακολουθώντας συμμετοχικές διαδικασίες με τις τοπικές κοινότητες/φορείς, έχουν καταφέρει να προσδιορίζουν τεκμηριωμένα τις προτεραιότητες των διάφορων γειτονιών και να σχεδιάζουν αποτελεσματικότερα τις παρεμβάσεις.
Μια ανάλογη χαρτογράφηση θα μπορούσε να γίνει και στα Γιάννενα, ώστε να δημιουργηθούν οι κατάλληλες προϋποθέσεις για να ξανασυναντηθεί το «μέρος» και το «όλον».
Και μια τελευταία ερώτηση: Πώς αντιλαμβάνονται την έννοια της συμμετοχικότητας η τοπική αυτοδιοίκηση και οι φορείς; Ακούνε τους πολίτες;
Πιστεύω ακράδαντα ότι οι τοπικές αρχές ενδιαφέρονται και για τους πολίτες και για την πόλη και ο βασικός τους στόχος είναι να βελτιώσουν και να αναβαθμίσουν την ποιότητα ζωής στις πόλεις. Μπορεί κάποιοι να τα καταφέρνουν καλύτερα από κάποιους άλλους, αλλά ο στόχος είναι ίδιος. Άλλωστε στο τέλος της θητείας τους όλοι αξιολογούνται από τους πολίτες.
Όμως σχεδόν καθολικά στις ελληνικές πόλεις η ενεργή συμμετοχή των πολιτών δεν συμπεριλαμβάνεται στα σχέδια διοίκησης των τοπικών αρχών. Τους πολίτες τους αφήνουν στο περιθώριο, δεν τους ρωτάνε, δεν τους παρέχουν τη δυνατότητα να συμμετάσχουν ενεργά και ουσιαστικά. Το μόνο που βλέπουμε είναι επιφανειακές και σύντομες διαβουλεύσεις, που γίνονται περισσότερο ως νομοθετική υποχρέωση και όχι ως εργαλείο για να σχεδιάσουμε ολοκληρωμένα.
Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι στη «Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση» η συμμετοχική δημοκρατία αποτελεί αναπόσπαστο τμήμα του ευρωπαϊκού μοντέλου διακυβέρνησης, ενώ ορίζεται συμπληρωματικότητα μεταξύ αντιπροσωπευτικής και συμμετοχικής δημοκρατίας.
Σ’ αυτήν την κατεύθυνση, ας φανταστούμε μια πόλη όπου οι τοπικές αρχές:
- θα αναζητούν και θα χρησιμοποιούν δεδομένα για τη λήψη αποφάσεων,
- θα καθιερώσουν και θα εφαρμόζουν καθολικά τον συμμετοχικό σχεδιασμό του δημόσιου χώρου και όχι αλά καρτ,
- θα παρέχουν στον πολίτη το δικαίωμα και τα εργαλεία να προτείνει και να συν-αποφασίζει για την πόλη του.
Ένας τρόπος για να γίνουν όλα αυτά τα «θα» είναι να θεσμοθετηθεί και να συν-διαμορφωθεί από τους πολίτες, τις τοπικές αρχές, τους φορείς και την ερευνητική κοινότητα ένα «Δημοτικό Συμβόλαιο». Με αυτό τον τρόπο οι αποφάσεις θα λαμβάνονται όσο το δυνατόν πιο ανοιχτά και εγγύτερα στους πολίτες και οι τοπικές αρχές δεν θα ακούν μόνο αλλά θα στηρίζονται στην κοινωνία των πολιτών.
Τα παραδείγματα των ευρωπαϊκών πόλεων που ενισχύουν τον συμμετοχικό σχεδιασμό με έμπρακτα αποτελέσματα στη διαμόρφωση των πόλεων είναι εκατοντάδες και αποδεικνύουν ότι δεν είναι μόνο μια φαντασίωση