Όταν μιλάμε για τεχνολογία, συνήθως σκεφτόμαστε εντυπωσιακούς υπολογιστές και πολύπλοκα αυτοματοποιημένα μηχανήματα, όπως τρισδιάστατους εκτυπωτές ή ρομποτικούς βραχίονες. Ωστόσο, η τεχνολογία είναι κάτι πολύ περισσότερο από εξελιγμένα εργαλεία. Είναι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν και μεταμορφώνουν τον φυσικό κόσμο. Τεχνολογία είναι το απλό εργαλείο για την καλλιέργεια της γης. Είναι το μαγείρεμα και η ζύμωση των τροφίμων, η κατεργασία των υλικών που θα τους προσδώσει νέες ιδιότητες και ακόμη η δημιουργία νέων υλικών. Είναι επίσης η γνώση γύρω από αυτές τις διαδικασίες και τα εργαλεία - όλες οι πληροφορίες και η τεχνογνωσία σχετικά με την κατασκευή, τη χρήση, τη συντήρηση και την ενδεχόμενη απόρριψη ενός συγκεκριμένου τεχνολογικού προϊόντος. Η τεχνολογία είναι παντού γύρω μας και μας επηρεάζει βαθιά. Είναι λοιπόν περίεργο που συχνά την αγνοούμε στις συζητήσεις μας για τα πολιτικά, οικονομικά ή κοινωνικά ζητήματα, όταν στην πραγματικότητα είναι κάτι που διατρέχει όλα τα παραπάνω.
Ένας από τους λόγους που συμβαίνει αυτό είναι ότι στο μυαλό των περισσότερων ανθρώπων η τεχνολογία ακολουθεί έναν δικό της δρόμο. Είναι εκεί για να την ανακαλύψουμε, όχι για να τη δημιουργήσουμε. Έτσι, όποια μορφή κι αν πάρει, πρέπει απλώς να την αποδεχτούμε και να προσαρμοστούμε. Διάφορες μελέτες στον τομέα της θεωρίας της τεχνολογίας, ωστόσο, εξηγούν ότι αυτό δεν ισχύει, καθώς δείχνουν ότι η τεχνολογία είναι κοινωνικά κατασκευασμένη. Αυτό σημαίνει ότι η τεχνολογία διαμορφώνεται από τις διάφορες κοινωνικές ομάδες, τις δομές και τους θεσμούς της κοινωνίας για να εξυπηρετήσει ορισμένους σκοπούς.
Ανοιχτές vs κλειστές τεχνολογίες
Έχοντας αυτό κατά νου, μπορούμε να δούμε ότι η συντριπτική πλειονότητα των τεχνολογιών που χρησιμοποιούνται στις σύγχρονες κοινωνίες έχουν διαμορφωθεί από το κυρίαρχο κοινωνικοοικονομικό σύστημα: τον καπιταλισμό. Και αυτές οι τεχνολογίες αντικατοπτρίζουν τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι βλέπουν τη φύση αλλά και ο ένας τον άλλον μέσω του καπιταλισμού. Γεννιούνται από την ανάγκη μεγιστοποίησης των κερδών και της αποτελεσματικότητας (έστω και με αυστηρά οικονομικούς όρους) και παγιώνουν τις διαφορές ισχύος για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία ορισμένων κοινωνικών ομάδων έναντι άλλων. Ως εκ τούτου, η τεχνολογία περιβάλλεται από αυστηρά δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και πολύ συχνά αδυνατεί να ανταποκριθεί στις ανάγκες των χρηστών της. Αντιθέτως, οι χρήστες είναι που καλούνται να προσαρμόσουν τις ανάγκες τους γύρω από αυτήν.
Τέτοιες τεχνολογίες είναι συνήθως ενεργοβόρες, κάνουν υπερβολική χρήση πρώτων υλών και έχουν αρνητικό αντίκτυπο στο περιβάλλον. Στο όνομα του κέρδους, οι τεχνολογίες αυτές περιλαμβάνουν πολύ συχνά απάνθρωπες συνθήκες εργασίας και εκμετάλλευσης, όπως για παράδειγμα η εξόρυξη σπάνιων ορυκτών στην Αφρική που απαιτούνται για τα έξυπνα τηλέφωνα που όλοι χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή. Είναι επίσης εξαιρετικά πολύπλοκες, επιρρεπείς σε δυσλειτουργίες (αρκετά συχνά σχεδιασμένες για να εξασφαλίσουν περαιτέρω πωλήσεις «νεότερων και καλύτερων» εκδόσεων) και δύσκολες στη συντήρηση ή την επισκευή. Στην πραγματικότητα, οι χρήστες δεν επιτρέπεται να επισκευάσουν αυτές τις συσκευές όταν προκύψει ανάγκη, ακόμη και αν έχουν τις δεξιότητες για να το κάνουν. Αντ’ αυτού, απαιτείται να χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες πιστοποιημένων ειδικών, γεγονός που εξασφαλίζει περαιτέρω τον έλεγχο του χρήστη από τον προγραμματιστή. Τα έξυπνα κινητά αποτελούν κι εδώ ένα πολύ καλό παράδειγμα. Η απόδοση και διάρκεια ζωής της μπαταρίας τους πέφτει σε μια βολική στιγμή για τους καταναλωτές, ώστε να αγοράζουν την επόμενη διαθέσιμη έκδοση κάθε δύο χρόνια. Σε περίπτωση που κάποιος προσπαθήσει να αλλάξει μόνος του την μπαταρία, χάνει αμέσως την εγγύηση.
Ευτυχώς, υπάρχουν και άλλα είδη τεχνολογιών. Οι τεχνολογίες ανοιχτού κώδικα –όρος ομπρέλα που καλύπτει όλα τα τεχνολογικά αντικείμενα που διατίθενται χωρίς περιορισμούς πνευματικής ιδιοκτησίας– υπήρχαν πάντα στο περιθώριο των κυρίαρχων «κλειστών» τεχνολογιών. Ο σχεδιασμός, η τεχνογνωσία και οι οδηγίες κατασκευής τέτοιων τεχνολογιών αποτελούν μια μορφή ψηφιακών κοινών. Σε αντίθεση με τα φυσικά κοινά, όπως το νερό και ο αέρας, τα ψηφιακά κοινά είναι άφθονα και εύκολα προσβάσιμα σε όλο τον κόσμο. Το μόνο που απαιτείται είναι μια σύνδεση στο διαδίκτυο. Η έλλειψη περιορισμών σημαίνει ότι οι τεχνολογίες μπορούν να προσαρμοστούν ώστε να ανταποκρίνονται στις ακριβείς ανάγκες των χρηστών. Είναι επίσης σχεδιασμένες για να διαρκούν και να συντηρούνται εύκολα, καθώς δεν εξυπηρετούν συγκεκριμένα επιχειρηματικά μοντέλα. Συνολικά, οι ανοιχτές τεχνολογίες δίνουν τον έλεγχο στα χέρια των χρηστών τους και όχι σε εκείνες τις επιλεγμένες κοινωνικές ομάδες που σχεδιάζουν και προωθούν τις αντίστοιχες κλειστές τεχνολογίες.
Ως αποτέλεσμα, οι τεχνολογίες ανοιχτού κώδικα επιτρέπουν σε διαφορετικές κοινότητες και πρωτοβουλίες να τις οικειοποιηθούν και να τις προσαρμόσουν ώστε να εξυπηρετούν τις ανάγκες τους. Λογισμικό και υλικό ανοιχτού κώδικα για εφαρμογές πληροφορικής, γεωργικά εργαλεία, ιατρικός και ερευνητικός εξοπλισμός, εργαλεία κατασκευής μικρής κλίμακας, είναι μερικά από τα παραδείγματα κατάλληλων και προσαρμόσιμων χρήσεων της ανοιχτής τεχνολογίας που παρέχουν λύσεις είτε για όσους δεν μπορούν να αντέξουν οικονομικά τις εναλλακτικές λύσεις της αγοράς είτε όταν αυτές οι εναλλακτικές λύσεις δεν υπάρχουν. Ένα τελευταίο παράδειγμα θα μπορούσε να κάνει το πράγμα ακόμα πιο σαφές.
Οι μεγάλες αγροτικές επιχειρήσεις παρέχουν συνήθως τεχνολογίες που υποστηρίζουν έναν πολύ συγκεκριμένο τύπο εντατικής γεωργίας μεγάλης κλίμακας. Οι αγρότες αναγκάζονται να προσαρμοστούν ή να τα βγάλουν πέρα μόνοι τους. Πριν από μερικά χρόνια, τα τρακτέρ John Deere προκάλεσαν έναν μικρό πανικό στις ΗΠΑ όταν η εταιρεία ζήτησε από τους αγρότες να υπογράψουν μια συμφωνία άδειας χρήσης που απαγόρευε τις επισκευές και τις τροποποιήσεις στον εξοπλισμό. Άλλωστε και το λογισμικό που ήταν ενσωματωμένο στο τρακτέρ καθιστούσε σχεδόν αδύνατο να πράξουν κάτι τέτοιο. Αυτό σήμαινε ότι, όταν το τρακτέρ πάθαινε κάτι, οι αγρότες μπορούσαν να απευθυνθούν μόνο σε εξουσιοδοτημένους τεχνικούς για επισκευές και όχι να εκτελούν δικές τους. Αν ο τεχνικός δεν ήταν διαθέσιμος κατά τη διάρκεια της περιόδου αιχμής, αυτό θα σήμαινε τεράστιες ζημιές για τους αγρότες, ενώ οποιεσδήποτε τροποποιήσεις ώστε το μηχάνημα να γίνει πιο συμβατό με την κατάσταση του αγρότη ήταν αδύνατο να γίνουν. Αυτό οδήγησε σε ένα κύμα παραβίασης του λογισμικού και σε μια μεγάλη νομική διαμάχη γύρω από το δικαίωμα των χρηστών στην επισκευή. Σε αντίθεση με αυτή την κλειστή τεχνολογία, οι ανοιχτές εναλλακτικές λύσεις καταργούν όλους τους περιορισμούς. Κοινότητες αγροτών, μηχανικών και ακτιβιστών σε όλο τον κόσμο παράγουν γεωργικό εξοπλισμό που είναι κατάλληλος για όλα τα είδη γεωργικών προσεγγίσεων και ο τρόπος παραγωγής τους είναι διαθέσιμος σε όλους μέσω του διαδικτύου. Κι ακόμα παραπέρα, ζητούν σχόλια και προτάσεις τροποποίησης, σε μια προσπάθεια να δημιουργήσουν ένα ποικιλόμορφο οικοσύστημα συνεργασίας και συμπαραγωγής.
Κοσμοτοπικισμός και τεχνολογία
Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, μπορούμε να υποθέσουμε ότι διαφορετικά κοινωνικοοικονομικά συστήματα μπορούν να παράγουν διαφορετικούς τύπους τεχνολογικής ανάπτυξης. Το σημερινό σύστημα, ο καπιταλισμός, διευκόλυνε την οικονομική και τεχνολογική ανάπτυξη που οδήγησε σε έναν κρίσιμο σταθμό για το ανθρώπινο είδος. Η ακραία κοινωνική ανισότητα και η περιβαλλοντική υποβάθμιση δεν μπορούν πλέον να κρύβονται κάτω από το χαλί και η αντιμετώπισή τους να ανατίθεται στις μελλοντικές γενιές. Απαιτείται ριζική δράση σε συστημικό επίπεδο.
Ο κοσμοτοπικισμός είναι ένα αναδυόμενο σύστημα που εμπνέεται από εκείνες τις πρωτοβουλίες που δημιουργούν εναλλακτικές οργανωτικές και παραγωγικές ικανότητες, των οποίων προτεραιότητα είναι η κοινωνική ισότητα και η περιβαλλοντική δικαιοσύνη. Τοποθετεί τα κοινά στο επίκεντρό του και επεκτείνεται με βάση την ηθική του ανοιχτού κώδικα. Με άλλα λόγια, ο κοσμοτοπικισμός προωθεί τη λογική της ελεύθερα προσβάσιμης πληροφορίας για τα τεχνολογικά αντικείμενα, ενώ παρέχει τα σχέδια και τα πρωτόκολλα για την εφαρμογή της σε οργανωτικές και παραγωγικές δομές/θεσμούς. Όπως υποδηλώνει και το όνομά του, ο κοσμοτοπικισμός λειτουργεί σε δύο επίπεδα. Η άυλη πληροφορία και γνώση γίνονται παγκόσμιες - ένα ψηφιακό κοινό, στο οποίο μπορούν να έχουν πρόσβαση χωρίς περιορισμούς και να το εμπλουτίσουν όλες οι γωνιές του κόσμου. Η υλική ή κατασκευαστική δραστηριότητα, από την άλλη πλευρά, είναι τοπική. Αξιοποιεί τα παγκόσμια κοινά, αντλώντας και προσαρμόζοντας σχέδια/τεχνογνωσία/γνώσεις σύμφωνα με τις τοπικές ανάγκες και ιδιαιτερότητες. Με τη σειρά της, η γνώση αυτών των τοπικών προσαρμογών γίνεται μέρος της παγκόσμιας δεξαμενής, παρέχοντας περαιτέρω ποικιλομορφία και ανθεκτικότητα.
Οι προσανατολισμένες στα κοινά τεχνολογίες παρέχουν το θεμέλιο καθώς και την ομπρέλα κάτω από την οποία νέοι θεσμοί και πρακτικές στην κοινωνία μπορούν να βρουν μια κοινή φιλοσοφία και στόχους, μακριά από τον σημερινό μη βιώσιμο τρόπο δράσης. Ο όρος «θεσμοί» εδώ δεν αναφέρεται μόνο σε επίσημες δομές, νόμους ή δημόσιους φορείς. Αντίθετα, αναφέρεται σε νέες δυνατότητες, σε νέους τρόπους δράσης γύρω από την εργασία, την οργάνωση και τη διευθέτηση των υποθέσεων της ζωής – τελικά σε νέα οράματα για το νόημα και τον πολιτισμό.
Πρακτικά μιλώντας, ο κοσμοτοπικισμός μπορεί να λάβει πολλαπλές μορφές ανάλογα με το τοπικό πλαίσιο και τις παγκόσμιες συνδέσεις. Αντλώντας στοιχεία από αναδυόμενες πρωτοβουλίες και δίκτυα, μπορούμε ωστόσο να υποθέσουμε ότι θα μπορούσε να περιλαμβάνει ορισμένα αντιπροσωπευτικά βασικά στοιχεία όπως τα ακόλουθα:
1) Παγκοσμίως προσβάσιμα αποθετήρια ανοιχτών πληροφοριών και ανταλλαγής ιδεών, όπως η βιβλιοθήκη εργαλείων Farm Hack, η οποία επιτρέπει σε όλους να αναζητούν γεωργικά εργαλεία που μπορεί να χρειάζονται, να ανεβάζουν τα δικά τους ή ακόμη και να υποβάλλουν ένα αίτημα για συνεργασία/βοήθεια. Τέτοια αποθετήρια μπορούν να παρέχουν λεπτομερείς οδηγίες για τεχνολογίες και πρακτικές, όπως, για να συνεχίσουμε με τα παραδείγματα από τη γεωργία, τα σχέδια που διατίθενται από τη γαλλική πρωτοβουλία L’atelier paysan. Αυτά τα σχέδια έχουν σχεδιαστεί και αναπτυχθεί σε συνεργασία με τους αγρότες και ενημερώνονται τακτικά για νέες εκδόσεις και παραλλαγές.
2) Ανοιχτά διαθέσιμες τοπικές εγκαταστάσεις κατασκευής, γνωστές και ως makerspaces ή fab labs ή hackerspaces, οι οποίες επιτρέπουν την κατασκευή των παραπάνω τεχνολογιών και τον πειραματισμό με νέες. Παράδειγμα εδώ αποτελεί το αγροτικό makerspace Tzoumakers στην περιοχή της Ηπείρου στην Ελλάδα (αναφορά και πάλι στη γεωργία). Το Tzoumakers είναι ανοιχτό στις τοπικές κοινότητες για την ανάπτυξη λύσεων που αφορούν τη γεωργία και περισσότερο τις τοπικές ανάγκες. Αποτελεί επίσης έναν τοπικό κόμβο συναντήσεων για τον συντονισμό συνεργατικών δραστηριοτήτων που εκτείνονται πέρα από την κατασκευή εργαλείων.
3) Δίκτυα συνεργασίας σε διάφορες τοποθεσίες και τομείς. Οι προαναφερθείσες πρωτοβουλίες με προσανατολισμό στη γεωργία έχουν δημιουργήσει συνδέσεις μεταξύ τους και με άλλους που μοιράζονται το ίδιο σκεπτικό. Αυτό τους επιτρέπει να ανταλλάσσουν γνώσεις και εξειδίκευση, όπως επίσης να παίρνουν από τον καθένα σύμφωνα με τις ιδιαίτερες δυνατότητές του και να δίνουν στον καθένα σύμφωνα με τις ιδιαίτερες ανάγκες του.
Αυτό είναι μόνο ένα μικρό μέρος των κοσμοτοπικών πρακτικών όπως αναδύονται μέσα στο κυρίαρχο σύστημα παραγωγής. Βρίσκονται ακόμη σε μορφή σπόρου και υπάρχει πολύς δρόμος μέχρι να μπορέσουν να προσφέρουν μια πραγματική εναλλακτική λύση. Ωστόσο, λαμβάνοντας υπόψη την τρέχουσα αβεβαιότητα γύρω από τα κοινωνικά και περιβαλλοντικά ζητήματα, είναι τώρα η ώρα να αναγνωρίσουμε αυτούς τους σπόρους και να τους βοηθήσουμε να εξαπλωθούν. Η τεχνολογία θα μας βοηθήσει όντως στα τρέχοντα αδιέξοδά μας, αλλά πρέπει να προσέξουμε τους τύπους της τεχνολογίας που μπορεί να το κάνουν αυτό, καθώς η πεποίθηση –που υποστηρίζεται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο– ότι η τεχνολογία θα λύσει όλα τα προβλήματα είναι δυστυχώς επιρρεπής στις ίδιες ασθένειες που μας έφεραν εδώ εξ αρχής.