του Απόστολου Γ. Παπαδόπουλου
Διεξοδική έρευνα σχετικά με την παρουσία και ένταξη των μεταναστών και μεταναστριών από την Υποσαχάρια Αφρική η οποία διενεργήθηκε την περίοδο 2011-2013 στην Αθήνα - όπου υπάρχει και η μεγαλύτερη συγκέντρωσή τους - κατέδειξε ότι η παρουσία τους στην Ελλάδα δεν αποτελεί νέο φαινόμενο, καθώς ήδη από τη δεκαετία του 1980 έρχονταν στη χώρα για να σπουδάσουν στο πλαίσιο επίσημων ανταλλαγών της Ελλάδας με ορισμένες χώρες της Αφρικής ή για να εργαστούν σε αρκετά συγκεκριμένες θέσεις εργασίας.
Η έρευνα επικεντρώθηκε στη μελέτη των κοινωνικοοικονομικών χαρακτηριστικών και της μετανάστευσης επτά παραδειγματικών εθνικοτήτων από την Υποσαχάρια Αφρική, ενώ περιελάμβανε τόσο τα άτομα της πρώτης όσο και της αποκαλούμενης "δεύτερης γενιάς" μεταναστών, δηλαδή αυτών που είτε γεννήθηκαν στην Ελλάδα είτε ήρθαν στη χώρα σε μικρή ηλικία και είχαν την ευκαιρία να διέλθουν μέσα από το Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Εθνότητες και χώρες προέλευσης
Η ανάλυση των στοιχείων για την πρώτη γενιά των μεταναστών και μεταναστριών από αφρικανικές χώρες κατέδειξε, με βάση τη χρονική περίοδο μετανάστευσής τους, ότι διαμορφώνονται δύο βασικές ομάδες Αφρικανικών εθνικοτήτων:
α) η πρώτη ομάδα αφορά τους παλαιότερους μεταναστευτικούς πληθυσμούς που ήρθαν στην Ελλάδα ακόμα και πριν από το 1990 και συμπεριλαμβάνει άτομα από την Γκάνα, τη Νιγηρία, την Αιθιοπία και το Κονγκό, και
β) η δεύτερη ομάδα αφορά τις νεότερες μεταναστευτικές ροές (της περιόδου 2008 - 2011) και αποτελείται από άτομα που προέρχονται από τη Σενεγάλη, της Σομαλία και τη Γουϊνέα. Βέβαια, υπάρχουν νέες ροές μεταναστών και μεταναστριών που προέρχονται και από τις εθνικότητες με τους παλαιότερους μετανάστες.
Οι νεότερες μεταναστευτικές ροές των Αφρικανών αποτελούνται κυρίως από άνδρες, ανύπανδρους στη μεγάλη τους πλειοψηφία, σχετικά μικρότερης ηλικίας (κάτω των 25 ετών), οι οποίοι διέρχονται από την Ελλάδα σε αναζήτηση καλύτερου μέλλοντος. Οι παλαιότερες μεταναστευτικές ομάδες έχουν μεγαλύτερη μέση ηλικία και καλύτερη εκπαίδευση. Η εκπαίδευση είναι ένας σημαντικός διαφοροποιητικός παράγοντας ανάμεσα στις διάφορες εθνικότητες. Ορισμένες εθνικότητες (Νιγηριανοί και Κονγκολέζοι) συγκεντρώνουν αρκετά σημαντικά ποσοστά ατόμων με τριτοβάθμια εκπαίδευση που δεν μπορεί να αγνοηθούν όταν αναφερόμαστε στις δυνατότητες και τις προοπτικές πληρέστερης ένταξης / ενσωμάτωσης των Αφρικανών μεταναστών και μεταναστριών στην Ελληνική κοινωνία.
Εφόδια της μετανάστευσης
Οι Αφρικανοί και οι Αφρικάνες διαθέτουν δύο σημαντικά εφόδια μετανάστευσης που είναι η επιμονή και η αποφασιστικότητα τους, καθώς επίσης η στήριξη της οικογένειάς τους στην χώρα καταγωγής τους. Επιπρόσθετα, αναφέρονται δύο ακόμα εφόδια, όπου το ένα είναι η βοήθεια που έλαβαν από τους φίλους ή τις φίλες που είχαν στην Ελλάδα και το άλλο είναι η στήριξη της οικογένειάς τους που βρισκόταν ήδη στην Ελλάδα. Ειδικότερα για τις γυναίκες η ύπαρξη οικογένειας στην Ελλάδα αναδεικνύεται ως ένα σημαντικό εφόδιο μετανάστευσης.
Παρόλα αυτά σημειώνονται σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των εθνικοτήτων όσον αφορά τα εφόδια μετανάστευσης. Για παράδειγμα, οι μετανάστες και μετανάστριες από την Αιθιοπία, το Κονγκό και τη Νιγηρία ανέφεραν ως σημαντικό εφόδιο τους οικογενειακούς δεσμούς που είχαν με άτομα που βρίσκονταν στην Ελλάδα, ενώ όσοι και όσες προέρχονται από το Κονγκό, τη Σομαλία και τη Γουινέα ανέδειξαν περισσότερο τη σημασία της βοήθειας που είχαν από φιλικά πρόσωπα και τους συμπατριώτες/ τις συμπατριώτισσες τους.
Τα εφόδια της μετανάστευσης επηρεάζονται και από άλλα χαρακτηριστικά, όπως η ηλικία που μεταναστεύει κάποιο άτομο καθώς και τα έτη διαμονής του ερωτώμενου στην Ελλάδα. Το σημαντικότερο εφόδιο για τους μετανάστες ως 25 ετών είναι η στήριξη της οικογένειάς τους στη χώρα καταγωγής, ενώ αντιθέτως για τους ερωτώμενους μεγαλύτερης ηλικίας το βασικό εφόδιο είναι η αποφασιστικότητά τους. Δεν μπορεί βέβαια να αγνοηθεί η σχετικά καλύτερη ενημέρωση που είχαν οι μετανάστες και οι μετανάστριες στην χώρα τους προκειμένου να μεταναστεύσουν, γεγονός που ισχύει κυρίως για τους προερχόμενους/ τις προερχόμενες από την Αιθιοπία, ενώ στον αντίποδα παρατηρείται έλλειψη πληροφόρησης στη Σομαλία και τη Γουινέα.
Προορισμός
Γενικότερα, η παράτυπη μετανάστευση μέσω της διέλευσης των συνόρων χωρίς κανένα νομιμοποιητικό έγγραφο είναι ο κύριος τρόπος εισόδου της συντριπτικής πλειοψηφίας των ερωτώμενων που διαμένουν στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια. Το ποσοστό των ερωτώμενων που πέρασαν παράτυπα τα σύνορα είναι πολύ μεγαλύτερο στις πρόσφατες μεταναστευτικές ροές, ενώ μειώνεται ριζικά όταν αναφερόμαστε στις παλαιότερες ροές όταν οι μετανάστες και οι μετανάστριες έρχονταν στη χώρα με νόμιμο τρόπο. Μόλις για το ήμισυ των Αφρικανών η Ελλάδα αποτελούσε έναν από τους βασικούς τους προορισμούς, αναδεικνύοντας ότι υψηλό ποσοστό αυτών που βρίσκονται στην Ελλάδα δεν την έχει επιλέξει ως προορισμό.
Η εθνικότητα του ερωτώμενου φαίνεται να καθορίζει σε ένα σημαντικό βαθμό τη χώρα προορισμού. Για την πλειοψηφία των παλαιότερων μεταναστών και μεταναστριών από την Αιθιοπία, τη Νιγηρία και το Κονγκό, η Ελλάδα αποτελούσε χώρα προορισμό. Η συντριπτική πλειοψηφία των Αφρικανών μεταναστών και μεταναστριών έχουν για μακρά χρονική περίοδο εγκλωβιστεί στην Ελλάδα δίχως να μπορούν να βρουν τρόπο εξόδου. Ειδικότερα, αυτοί και αυτές που προέρχονται από τη Σομαλία και τη Γουινέα δηλώνουν σε πολύ υψηλό βαθμό την πρόθεση φυγής τους από την Ελλάδα, ενώ ακολουθούν οι προερχόμενοι από το Κονγκό και τη Σενεγάλη.
Ένταξη στην αγορά εργασίας
Όσον αφορά στην απασχόληση των Αφρικανών μεταναστών και μεταναστριών, μόλις 60% έχει κάποια στιγμή εργαστεί στην Ελλάδα, ενώ οι υπόλοιποι δεν έχουν προλάβει ή δεν έχουν καταφέρει να βρουν απασχόληση τα τελευταία έτη που διαμένουν στη χώρα. Η πλειοψηφία αναζητά απασχόληση, ενώ ποσοστό μικρότερο του 43% έχει διατηρήσει την απασχόλησή του.
Η αδήλωτη εργασία έχει επεκταθεί σε σημαντικό βαθμό τα τελευταία έτη λόγω της οικονομικής ύφεσης και συνδέεται με την ραγδαία επιδείνωση της θέσης των μεταναστών και μεταναστριών από την Αφρική στην Ελληνική κοινωνία. Αν και πολλές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουν για την εξεύρεση απασχόλησης φαίνεται ότι ισχύουν γενικότερα για τις μεταναστευτικές ομάδες, η ένταξή των μεταναστών και μεταναστριών απο την Αφρική στην αγορά εργασίας φαίνεται να έχει αναστραφεί σε σημαντικό βαθμό τα τελευταία χρόνια. Είναι ενδεικτικό το παρακάτω απόσπασμα από συνέντευξη με εκπρόσωπο Αφρικανικής κοινότητας όπου αναφέρονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι άνδρες και η συνεισφορά των γυναικών:
"Ναι, 75 με 70% είναι άνεργοι. Τα τελευταία χρόνια τώρα μιλάμε, δεν ήταν πάντα άνεργοι. Μπορούμε να πούμε από το 2008. Ας πούμε το 2008 με 2009 ήταν 50% [άνεργοι] - 50% [εργαζόμενοι]. Μερικοί δουλεύανε, μερικοί δε δουλεύανε. Αλλά και πάλι τότε, παλιά, ήτανε πιο εύκολα, διότι υπήρχανε και μεροκάματα. Διότι οι πιο πολλοί ζούσαν από μεροκάματα. Και ας μη δούλευε ο άλλος, ήξερε ότι τουλάχιστον 2 φορές την εβδομάδα θα βρει μια απασχόληση. (...) [Σχετικά με] (...) το πώς μπορούν και τα καταφέρουνε, (...) μερικοί τους στέλνουν λεφτά από την Αφρική, και μερικοί οι πιο πολλοί, μέχρι σήμερα, η γυναίκα στο σπίτι μπορεί και εργάζεται. Δηλαδή σαν νταντά, για να φροντίζει [τα παιδιά]… υπάρχουν ακόμα αυτές οι δουλειές. Οπότε οι γυναίκες τους είναι αυτές οι οποίες φροντίζουνε [για την επιβίωση του νοικοκυριού]... " (Μ.Φ.).
Οι Αφρικανοί μετανάστες απασχολούνται περισσότερο στον τομέα των υπηρεσιών και λιγότερο στο δευτερογενή τομέα. Oι γυναίκες καταλαμβάνουν θέσεις ως οικιακοί βοηθοί, στο κλάδο του εμπορίου και στον κλάδο της εστίασης, ενώ οι άνδρες στον κλάδο των κατασκευών, στη μεταποίηση, στην εστίαση και στο εμπόριο. Όσοι και όσες ζουν περισσότερα χρόνια στην Ελλάδα πιέζουν ώστε να καταφέρουν να έχουν καλύτερη οικονομική θέση σε σχέση με τις όλο και πιο περιορισμένες προσδοκίες για τη βελτίωση της θέσης τους.
Στέγαση
Οι συνθήκες στέγασης αποτελούν δείκτη ένταξης των μεταναστών και μεταναστριών στην ελληνική κοινωνία και δίνουν μία εικόνα για την ποιότητα ζωής των ατόμων. Οι μετανάστες και μετανάστριες από την Αφρική δείχνουν μία έντονη κινητικότητα όσον αφορά την κατοικία τους. Η κινητικότητα αυτή εντοπίζεται κυρίως στους Σομαλούς, ενώ την μικρότερη κινητικότητα παρουσιάζουν οι μετανάστες και μετανάστριες από την Αιθιοπία, την Γκάνα και τη Γουινέα. Παρόλα αυτά, ένα μικρό μέρος των Αφρικανών, κυρίως των ερωτώμενων από τη Γουινέα, δεν έχει ενταχθεί στην στεγαστική αγορά, αφού είτε είναι άστεγοι είτε διαμένουν σε εγκαταλελειμμένο σπίτι. Ιδίως για τους νεοεισερχόμενους μετανάστες ο ρόλος της κοινότητας για την εξεύρεση κατοικίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός.
Συνήθως οι μετανάστες και μετανάστριες απο την Αφρική καταλαμβάνουν το παλαιωμένο οικιστικό στεγαστικό απόθεμα της πόλης των Αθηνών. Σημαντικό ποσοστό αυτών μοιράζεται την κατοικία του μαζί με τουλάχιστον έξι άτομα, γεγονός που υποβαθμίζει την ποιότητα ζωής τους. Το πρόβλημα της συγκατοίκησης με πολλά άτομα εντοπίζεται κυρίως στους ερωτώμενους και στις ερωτώμενες από το Κονγκό, τη Γουινέα και τη Σομαλία. Συνεπώς, οι συνθήκες στέγασης και οι παροχές των κατοικιών είναι πολύ φτωχές, κυρίως για τους προερχόμενους από τη Σομαλία και τη Γουινέα, ενώ καλύτερες συνθήκες στέγασης εμφανίζουν οι προερχόμενοι και προερχόμενες από την Αιθιοπία, τη Γκάνα και τη Νιγηρία.
Σχέσεις με τη χώρα προέλευσης
Οι μετανάστες και μετανάστριες απο την Αφρική λόγω απόστασης δεν επισκέπτονται αρκετά συχνά τις χώρες καταγωγής τους. Η συμπεριφορά τους όμως τροποποιείται σημαντικά εφόσον θεωρήσουν την Ελλάδα χώρα εγκατάστασής τους. Τότε ακριβώς αυξάνεται και το ποσοστό των ερωτώμενων που επισκέπτεται όσο συχνά μπορεί τη χώρα προέλευσής τους. Επιπρόσθετα, οι μετανάστες και μετανάστριες από την Αφρική διατηρούν επαφή με τη χώρα προέλευσής τους και σε αρκετές περιπτώσεις ενημερώνονται τακτικά για όσα διαδραματίζονται σε αυτή.
Κοινωνικότητα
Σχετικά με την κοινωνικότητα των μεταναστών και μεταναστριών απο την Αφρική στην Ελλάδα, παρατηρείται ότι οι άνδρες ξοδεύουν πιο συχνά χρόνο εκτός σπιτιού ή σε δημόσιους χώρους συγκριτικά με τις γυναίκες. Οι γυναίκες συχνάζουν περισσότερο σε σπίτια ομοεθνών ή σε χώρους ελεγχόμενους όπου κυριαρχούν οι πατριαρχικές δομές (π.χ. θρησκευτικοί χώροι). Ο οικιακός χώρος είναι το βασικό πεδίο της γυναικείας κοινωνικότητας, ενώ ο δημόσιος χώρος και ο χώρος της εργασίας είναι το βασικό πεδίο της ανδρικής κοινωνικότητας. Τα διαπροσωπικά δίκτυα, στη βάση της οικογένειας της εθνικότητας και της φυλής, είναι αυτά που αξιοποιούνται περισσότερο και αποτελούν την ουσιαστική βάση πάνω στην οποία δομείται η κοινωνικότητα και των δύο φύλων. Ειδικά οι γυναίκες είτε δεν εκτίθενται εύκολα στους δημόσιους χώρους είτε αυτοπεριορίζονται.
Συμμετοχή και κοινωνική δραστηριοποίηση
Οι μετανάστες και μετανάστριες απο την Αφρική έχουν πολύ χαμηλή συμμετοχή στα επίσημα επαγγελματικά δίκτυα (π.χ. εργατικά συνδικάτα, επαγγελματικές ενώσεις) καθώς και στα πολιτικά δίκτυα (π.χ. κινήσεις πολιτών, πολιτικά κόμματα). Αντίθετα, όμως, η συμμετοχή τους σε συλλόγους μεταναστών και θρησκευτικούς συλλόγους είναι ιδιαίτερα σημαντική.
Ανάμεσα τους αυτοί και αυτές που επηρεάστηκαν από την οικονομική κρίση της χώρας είναι όσοι και όσες κατάφεραν ή επιδίωξαν να ενταχθούν/ ενσωματωθούν στην Ελληνική κοινωνία. Η οικονομική κρίση επηρέασε όσους εντάχθηκαν ή ενσωματώθηκαν στην Ελληνική κοινωνία και συνήθως είναι όσοι έχουν μακρύτερη παραμονή, νομιμότητα, κ.λπ. και οι οποίοι αντιμετωπίζουν τα προβλήματα περισσότερο έντονα.
Ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από εκπρόσωπο μεταναστευτικής οργάνωσης καταδεικνύει ότι οι μετανάστες και οι μετανάστριες εντάσσονται από το Ελληνικό κράτος με αποκλειστικό μέλημα την αγορά εργασίας, ενώ παράλληλα δεν φαίνεται να έχει γενικότερα συγκροτηθεί μια συνεπής και οργανωμένη πολιτική ένταξης/ ενσωμάτωσης για τους μετανάστες:
"Για τους ανθρώπους, που έχουν ζήσει πολλά χρόνια και κάτσανε [εδώ], η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα, που ο άλλος μπορεί να πάρει την παραμονή και μετά να τη χάσει σε κανένα χρόνο, σε δύο χρόνια. Δηλαδή, έχει συνδέσει, δηλαδή η πολιτεία, χρησιμοποιεί το μετανάστη ως μηχανή, έτσι; Συνδέει την παρουσία του στη χώρα με τη δουλειά, με την εργασία. Λέει, εργάζεσαι σου δίνω χαρτί, δεν εργάζεσαι δεν έχεις τίποτα. Δηλαδή εδώ και χρόνια μιλάνε για κοινωνική ένταξη, δεν βλέπω καμία πολιτική πάνω σ’ αυτό το θέμα. Είναι και αυτό, που έχει δημιουργήσει πολλά προβλήματα στην ελληνική κοινωνία. [Δηλαδή] ο ένας, που έχει κάνει είκοσι χρόνια, εικοσιπέντε, είναι το ίδιο πράγμα με τον άλλο, που μπαίνει σήμερα… Δηλαδή, που έχει μπει ας πούμε, έχει κάνει δυο χρόνια. Μόλις μπούνε στην [Ελλάδα], (...) γίνεται μια νομιμοποίηση, (...) όταν γινόντουσαν, όποιος έμπαινε εκείνη τη στιγμή και όποιος ήτανε μέσα τριάντα χρόνια πριν [ήταν το ίδιο]. [Με ] τον ίδιο τρόπο, σου έλεγε σου λείπουν κάποια ένσημα; Τελείωσε, έφυγες και αυτός που μπήκε χθες, σου λείπουν κάποια τελείωσε, έφυγες. Αυτή η πολιτική δεν μπορεί να φέρει την ένταξη." (Φ.Μ.Ν.).
Η μεγάλη πλειοψηφία των μεταναστών και μεταναστριών απο την Αφρική θεωρεί ότι η οικονομική τους θέση είναι κάτω από το μέσο όρο, συγκρινόμενοι με τα νοικοκυριά των γηγενών. Όσοι έχουν βελτιωμένη οικονομική θέση είναι όσοι έχουν έρθει παλαιότερα και ζουν αρκετά χρόνια στην Ελλάδα, διαθέτουν σχετικά μεγαλύτερη ηλικία, έχουν υψηλή εκπαίδευση και φυσικά διαθέτουν τα νόμιμα έγγραφα. Οι προσδοκίες των μεταναστών και μεταναστριών είναι αυξημένες ιδιαίτερα μεταξύ όσων βρίσκονται σε πιο δύσκολη οικονομική θέση, και οι οποίοι θεωρούν ότι αναζητώντας ευκαιρίες μπορούν να βελτιώσουν οικονομικά τη θέση τους.
Ένταξη της "δεύτερης γενιάς"
Η σύντομη καταγραφή των ζητημάτων που αφορούν την ένταξη / ενσωμάτωση των μεταναστών και μεταναστριών από την Αφρική ολοκληρώνεται με την παράθεση ορισμένων αποσπασμάτων συνεντεύξεων που αφορούν στην ένταξη της πρώτης γενιάς, τη σχέση της πρώτης με τη "δεύτερη γενιά", καθώς επίσης και τα ζητήματα ταυτότητας που αντιμετωπίζουν τα παιδιά των μεταναστών στην Ελλάδα.
Ένας νέος που ήρθε μικρός στην Ελλάδα και πέρασε μέσα από το Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα, διαφοροποιεί τα προβλήματα της πρώτης από τη "δεύτερη γενιά" και εστιάζει στην ανάγκη κινητοποίησης της τελευταίας ώστε να βοηθήσει και να ενδυναμώσει την ένταξη/ ενσωμάτωση των γονέων της:
"Η ουσία είναι γενικότερα το μεταναστευτικό ζήτημα στην Ελλάδα. Δεν είναι η δεύτερη γενιά. Η δεύτερη γενιά είναι μέρος του μεταναστευτικού ζητήματος. Έχει τα δικά της προβλήματα, δεν έχει ιδιαίτερα προβλήματα. Τα κυρίως προβλήματα που έχουν να κάνουν με την δεύτερη γενιά είναι το χάσμα με την πρώτη γενιά. Το παιδί σήμερα που μιλάει, συμπεριφέρεται, κατανοεί τι είναι η Ελλάδα, ακόμα και την κρίση… το παιδί της δεύτερης γενιάς τη καταλαβαίνει διαφορετικά από την πρώτη γενιά. (...) Δηλαδή η πρώτη γενιά φροντίζει τόσο πολύ τα παιδιά τους να μην έχουν τα ίδια προβλήματα με αυτούς, χωρίς όμως να τους λένε την αλήθεια. Το ότι σε αυτό τον κόσμο που είμαστε δεν υπάρχει περίπτωση να βγεις έξω και να σου πει ο άλλος… ΟΚ, πήρες ένα διδακτορικό έλα εδώ να [σου δώσω δουλειά] (...) Έλα εδώ να λύσεις τα προβλήματά σου. Πάντα θα υπάρχουνε προβλήματα. Το κράτος δεν έχει λύση." (Ν.Κ.).
Η αμφίσημη θέση στην οποία βρίσκονται τα παιδιά των μεταναστών και μεταναστριών από την Αφρική περιγράφεται με άμεσο τρόπο από την κόρη ενός Αφρικανού μετανάστη, η οποία απολαμβάνει της νομιμότητας αφού στον πατέρα της έχει δοθεί εδώ και αρκετά έτη καθεστώς πρόσφυγα:
"Ειδικά παιδιά που έχουνε μεγαλώσει είτε γεννηθεί εδώ, όταν είναι με Αφρικανούς, τους χειρίζονται, τους βλέπουν σαν Έλληνες, και αντίστοιχα όταν είναι με Έλληνες, τους βλέπουν οι Έλληνες σαν Αφρικανούς. Έχουμε μια, έτσι, διφορούμενη, έτσι, πως να το πω; Ταυτότητα. Αμφιταλαντευόμαστε και στα δυο. Ο ένας με βλέπει έτσι, ο άλλος [αλλιώς]. Και αυτό ισχύει, έτσι, ας πούμε, και με τους μιγάδες. Τα παιδιά που έχουν γεννηθεί από [μικτούς γάμους] (...) Που όταν είναι με μαύρους, τους βλέπουνε λευκούς και όταν είναι με λευκούς, οι λευκοί τους βλέπουνε μαύρους. Αυτό είναι." (Μ.Κ.).
Μια χαρακτηριστική πάντως περιγραφή προέρχεται από ένα άλλο παιδί Νιγηριανών μεταναστών που επιχειρεί να συγκροτήσει μια "ατομική ταυτότητα" για τον εαυτό του χωρίς να προάγει τη μία (Αφρικανική) ταυτότητα περισσότερο από την άλλη (Ελληνική):
"[Συγκροτώ] δηλαδή μια γέφυρα μεταξύ των δυο, των δυο τόπων, ας πούμε. Αυτό είναι. Η δημιουργία μιας καινούριας ταυτότητας. Δεν μπορώ να πω ότι είμαι Έλληνας, αλλά ούτε μπορώ να πω ότι είμαι Αφρικανός. Δεν γίνεται. (...) Άμα ενώσω τους δύο κύκλους εγώ βρίσκομαι ανάμεσα στο χώρο όπου τέμνονται αυτά τα σημεία. Στη χρυσή τομή (...) [Και το κάνω] πολύ συνειδητά" (Μ.Α.).
Εκτιμάται ότι παρά το γεγονός ότι ο αριθμός των νέων μεταναστευτικών ροών από την Αφρική έχει μειωθεί αισθητά μετά το 2012, οι μετανάστες από την Αφρική δέχονται αναλογικά με τον πληθυσμό τους πολυάριθμες ρατσιστικές επιθέσεις, όπως αποτυπώνονται από το Δίκτυο Καταγραφής Περιστατικών Ρατσιστικής Βίας. Σήμερα η πλειοψηφία των μεταναστών και μεταναστριών από την Υποσαχάρια Αφρική δεν διαθέτει νόμιμα έγγραφα, ενώ λιγότερα από 5.000 άτομα διαθέτουν άδεια παραμονής εν ισχύ. Οι περισσότεροι/ες αναζητούν διόδους και ευκαιρίες εξόδου από τη χώρα, και αυτό ισχύει ακόμα και για όσους / όσες διαθέτουν νόμιμα έγγραφα παραμονής. Υπάρχουν αρκετοί που ζουν εδώ και δεκαετίες στην χώρα, οι οποίοι θεωρούν ότι η χώρα τους "διώχνει" λόγω γραφειοκρατίας και ασυνέπειας των πολιτικών που εφαρμόζει για την μετανάστευση και την ιθαγένεια. Όσοι παραμένουν στην Ελλάδα, θα έλεγε κανείς ότι το κάνουν "σε πείσμα" των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν και λόγω των διαπροσωπικών και οικογενειακών σχέσεων που έχουν αποκτήσει.
O Απόστολος Γ. Παπαδόπουλος είναι καθηγητής στο Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστήμιου.