Επί προσωπικού: Σκέψεις από το ταξίδι | Heinrich-Böll-Stiftung Θεσσαλονίκη

Tην άνοιξη του 2024 ξεκινήσαμε ένα ταξίδι με σκοπό να καταγράψουμε τον απόηχο των ολέθριων φυσικών καταστροφών που χτύπησαν την Ελλάδα το καλοκαίρι του προηγούμενου έτους. Θέλαμε να εξερευνήσουμε τη σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τη φύση, το πώς αυτές οι δυνάμεις διασταυρώνονται και αλληλοδιαμορφώνονται. Αυτό που φανταζόμασταν ήταν ότι θα είχαμε μπροστά μας ένα απλό χρονικό της καταστροφής και της ανάκαμψης. Αυτό που βρήκαμε, ωστόσο, ήταν ένα περίπλοκο μωσαϊκό σθένους, φόβου και ελπίδας – και σκηνές που παραμένουν ακόμα ζωηρές στη μνήμη μας.

Το ταξίδι μας ξεκίνησε βράδυ σε ένα μικρό χωριό της Θεσσαλίας. Ο αέρας ήταν υγρός και βαρύς, με τον ρυθμικό ήχο του νερού που έσταζε ψηλά από ένα σκουριασμένο ντεπόζιτο και το κόασμα των βατράχων που αντηχούσε στο βάθος. Μια δυστοπική ατμόσφαιρα που έμοιαζε να ψιθυρίζει ιστορίες για τις πλημμύρες που βούλιαξαν το μέρος.

Μια μικροκαμωμένη, καλόκαρδη γυναίκα μας καλωσόρισε στο σπίτι όπου θα μέναμε τη νύχτα. Προς έκπληξή μας, το σπίτι ήταν πεντακάθαρο: φρεσκοβαμμένοι τοίχοι, τριμμένα πατώματα και μια απαλή μυρωδιά απορρυπαντικού. Κανένα ορατό ίχνος καταστροφής. Αναρωτηθήκαμε: πώς μπορείς να καταγράψεις μια καταστροφή, όταν οι ζημιές δεν είναι πλέον ορατές;

Την άλλη μέρα πήγαμε σε ένα πανηγύρι, σε ένα κοντινό χωριό. Τα παιδιά χόρευαν με παραδοσιακές φορεσιές και ανάλαφρα βήματα στους ήχους μιας εκκωφαντικής μουσικής που ερχόταν από τεράστια ηχεία. Ο κόσμος κρατούσε πιάτα με αχνιστή σούπα και μέσα απ’ τα πηγαδάκια ανέβλυζαν γέλια. Θυμάμαι που αναρωτήθηκα εάν αυτό ήταν ένας εορτασμός για την επιβίωση ή μια προσπάθεια να συναρμολογηθεί ξανά μια αίσθηση ομαλότητας. Στις παρυφές του πλήθους στεκόταν μια μητέρα κι έβλεπε τα παιδιά της να παίζουν. Έλεγε πόσο αγχώνονται πλέον με τον ήχο της βροχής. «Φοβούνται κάθε φορά που βρέχει», μας είπε χαμηλόφωνα. Τα λόγια της σφηνώθηκαν στο μυαλό μας. Τα σημάδια που άφησε η καταστροφή μπορεί να μην ήταν ορατά στην επιφάνεια, αλλά υπήρχαν εκεί στο βάθος, χαραγμένα στις ζωές εκείνων που είχαν υποφέρει.

Στα χωριά της Θεσσαλίας που χτυπήθηκαν από τις πλημμύρες ακούσαμε απίστευτες ιστορίες αλληλεγγύης. Ένας κτηνοτρόφος φόρεσε την καταδυτική του στολή και βγήκε άφοβα στους πλημμυρισμένους δρόμους για να σώσει τους γείτονές του. Ένας καπετάνιος δέθηκε με λάστιχο ποτίσματος και ρίχτηκε στα μανιασμένα νερά για να σώσει ζωές. Αυτές οι πράξεις θάρρους αποκάλυψαν μια απρόσμενη αλήθεια: η σκληρότητα της φύσης συχνά φανερώνει τη βαθιά ικανότητα των ανθρώπων να αγαπούν και να θυσιάζονται. Σε αυτές τις στιγμές, οι κοινότητες ενώνονται και ανοίγουν την πόρτα σε όσους έχουν ανάγκη.

Ένα πρωινό πήγαμε να πάρουμε ψωμί και πιάσαμε κουβέντα με τον φούρναρη που είχε περιέργεια να μάθει για τη δουλειά μας. Μας είπε για το σπίτι του πάνω από τον φούρνο, που στην πλημμύρα έγινε καταφύγιο για τους γείτονες, ενώ το μαγαζί από κάτω βυθιζόταν στα νερά που όλο και ανέβαιναν. Ενώ μιλούσε, πρόσθεσε κάτι που δεν είχαμε σκεφτεί μέχρι τότε: «Δεν υπάρχουν μόνο οι άνθρωποι και η φύση», είπε. «Υπάρχει κι ένα τρίτο στοιχείο: ο Θεός». Αυτό το τρίγωνο –άνθρωποι, φύση και Θεός– αναδιαμόρφωσε την αντίληψή μας. Τις εβδομάδες που ακολούθησαν, τα λόγια του έφεραν στον νου μας ιστορίες από τη Βίβλο: την κιβωτό του Νώε, τις πληγές του Φαραώ, τις δοκιμασίες του Ιώβ. Συνειδητοποιήσαμε ότι οι καταστροφές δεν συμβαίνουν μόνο στους καιρούς μας. Έχουν πλάσει την ανθρωπότητα καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας και μας ανάγκασαν να έρθουμε αντιμέτωποι με την ευθραυστότητα και την αλληλεξάρτησή μας.

Είχαμε ξεκινήσει αυτό το ταξίδι θεωρώντας πως ο όλεθρος είναι ένα ιδιαίτερο γεγονός, μια εξαίρεση στον κανόνα. Είναι μάλλον ανθρώπινο να βλέπουμε τις καταστροφές ως μεμονωμένα περιστατικά. Είναι ένας τρόπος να διαχειριστούμε τον τεράστιο αντίκτυπό τους και να επιστρέψουμε σε μια κανονικότητα. Ωστόσο, εν μέσω της κλιματικής αλλαγής, τα διαστήματα ανάμεσα στις κρίσεις μοιάζουν όλο και μικρότερα. Το θέμα δεν είναι μόνο το να ξαναχτίσεις μετά από μια καταστροφή, αλλά και το πώς θα μπορέσεις να ζήσεις μέσα στην ανασφάλεια των διαστημάτων ανάμεσα στις καταστροφές. Κι έτσι το αρχικό μας ερώτημα πήγε ένα βήμα παραπέρα: πώς μπορούμε να αποτυπώσουμε την αόρατη απειλή – όχι μόνο εμείς ως ρεπόρτερ στις εικόνες μας, αλλά όλοι μας ως άνθρωποι στον τρόπο που προετοιμαζόμαστε και αντιμετωπίζουμε αυτό που έρχεται;

Ένα απόγευμα σταματήσαμε σε έναν λόφο με θέα τον κάμπο. Κάποιες οικογένειες, κοντά στα ερείπια των σπιτιών τους, πετούσαν χαρταετούς – μαύρες σιλουέτες στον λαμπερό ορίζοντα. Η εικόνα μάς έφερε στον νου τον Ίκαρο που τράβηξε προς τον ήλιο παρά τους κινδύνους, ακριβώς όπως η ανθρωπότητα μοιάζει να τραβάει ασυγκράτητη προς έναν τρόπο ζωής που πιέζει τα εύθραυστα όρια του πλανήτη. Όπως τόσες στιγμές σ’ αυτό το ταξίδι, έτσι κι αυτή η εικόνα θα μπορούσε να ερμηνευτεί με διαφορετικούς τρόπους: ως μια προειδοποίηση ή ως μια υπόσχεση.

Καθώς συνεχίζαμε προς τα βορειοανατολικά, περνώντας από τα πλημμυρισμένα τοπία της Θεσσαλίας στα καμένα δάση του Έβρου, συλλογιζόμασταν την ένταση που ενυπάρχει μέσα στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Αμέσως μετά την καταστροφή, οι άνθρωποι επιδεικνύουν τρομερή προσαρμοστικότητα και ανθεκτικότητα. Σε περιόδους σταθερότητας, ωστόσο, όταν διαθέτουμε τους πόρους και τη νηφαλιότητα να δράσουμε, συχνά αντιστεκόμαστε στις αλλαγές που θα μπορούσαν να αποτρέψουν μελλοντικές κρίσεις. Η στιγμή της σταθερότητας ανάμεσα στις καταστροφές είναι αυτή που μας παρέχει τη μέγιστη ευκαιρία για δράση. Πολύ συχνά όμως μας καθηλώνει στον εφησυχασμό.

Στα δάση του Έβρου, ένας δασάρχης μας εξήγησε πως εκτός από καταστροφική δύναμη, οι πυρκαγιές συνιστούν επίσης ένα φυσικό κομμάτι του οικοσυστήματος. «Τα κουκουνάρια ανοίγουν με τη ζέστη απελευθερώνοντας τους σπόρους τους, ενώ η στάχτη λιπαίνει το έδαφος», μας είπε. Ένας μελισσοκόμος από τη γύρω περιοχή μας έδειξε λουλούδια που άνθιζαν μέσα στο καρβουνιασμένο χώμα. «Οι μέλισσες κάνουν πιο πολύ θόρυβο τώρα», είπε χαμογελώντας. Μας εξήγησε πως το βουητό τους αντανακλά την παραγωγικότητα και την υγεία τους. Οι στιγμές αυτές αποκαλύπτουν τους κύκλους καταστροφής και ανανέωσης της φύσης, όπου ακόμα και οι στάχτες κρύβουν μια υπόσχεση αναγέννησης. Ταυτόχρονα όμως υπογραμμίζουν και τη λεπτή ισορροπία που τόσο συχνά διαταράσσουμε.

Σε ένα κοντινό χωριό, που είχε εκκενωθεί στην πυρκαγιά, καθίσαμε σε ένα καφενείο. Ηλικιωμένοι άντρες και γυναίκες έπιναν καφέ και έτρωγαν κουλουράκια. Μια νεαρή γυναίκα από τον Ερυθρό Σταυρό, που μας συνόδευσε, μας σύστησε στους χωρικούς. Τα κουταλάκια κουδούνιζαν πάνω στα φλιτζάνια και ο ήχος τους έσμιγε με τις χαμηλόφωνες κουβέντες. Ανάμεσα σ’ αυτές ακούγονταν και θεωρίες συνωμοσίας: οι πρόσφυγες έβαλαν φωτιά στο δάσος, οι μεγαλοεταιρείες ήθελαν να αποψιλώσουν τη γη, ο τουρκικός στρατός πυρπόλησε τα δέντρα για να μπορέσει να εισβάλει. Στον απόηχο μιας κρίσης, οι άνθρωποι φαίνεται πως αναζητούν κάποιο νόημα, ακόμα κι αν αυτό πηγάζει από τον φόβο και την καχυποψία.

Καθώς περπατούσαμε στο χωριό, φανταζόμουν πόσο θα πρέπει να άλλαξε η θέα από τα παράθυρα. Εκεί που κάποτε οι κάτοικοι έβλεπαν ένα ζωντανό δάσος, τώρα αντίκριζαν μόνο μαυρισμένους σκελετούς δέντρων να ορθώνονται άκαμπτοι στον ουρανό. Στις άκρες του χωριού, μερικά σπίτια ήταν σημαδεμένα με κίτρινα Χ, που έδειχναν ότι δεν ήταν πλέον ασφαλή για κατοίκηση. Τα σύμβολα αυτά, ωστόσο, έμοιαζαν να έχουν κι ένα βαθύτερο νόημα: ήταν μια σιωπηλή υπόμνηση αυτού που έχει χαθεί αλλά και του πόσο εύθραυστοι είμαστε. Ανάμεσα στα ερείπια πέσαμε τυχαία σε μια γυναίκα που πότιζε τα τριαντάφυλλα στον κήπο της. Το σπίτι πίσω της στάχτη. Τι να λέει άραγε για το ανθρώπινο πνεύμα ότι ακόμα και μέσα στην καταστροφή επιλέγουμε να καλλιεργούμε την ομορφιά;

Λίγες μέρες μετά, στη Ρόδο, περπατούσαμε σε μια παραλία που την είχαν σαρώσει οι φλόγες. Κομματάκια από σπασμένα πιατικά λαμπίριζαν πάνω στην άμμο. Το πρώτο που μας ήρθε στο μυαλό είναι μια κεφάτη βραδιά στα μπουζούκια και τα πιάτα που σπάνε πάνω στο γλέντι. Εδώ όμως τα θραύσματα αυτά αφηγούνταν μια ιστορία καταστροφής. Ανάμεσα στους μαυρισμένους αμμόλοφους και τη χρυσαφένια θάλασσα, έλαμπαν σαν απομεινάρια ενός κόσμου που εξαφανίστηκε. Μας έκαναν να σκεφτούμε πόσο γρήγορα μπορεί η αφθονία να μετατραπεί σε απόγνωση, πώς η χαρά να γίνει καταστροφή.

Στους λόφους, συναντήσαμε έναν ηλικιωμένο άντρα που φύτευε ελαιόδεντρα. Συνταξιούχος δάσκαλος, δούλευε μεθοδικά ποτίζοντας τα νεαρά δενδρύλλια που θα έκαναν χρόνια να καρποφορήσουν. «Δεν προορίζεται για εμάς όλη η συγκομιδή», είπε. «Κάτι πρέπει να μείνει και για τα πουλιά». Οι πράξεις του ήταν σαν μια ακόμη ελπιδοφόρα χειρονομία, μια ήσυχη απείθεια στην καταστροφή, μια μικρή προσφορά στο μέλλον.

Όταν ξεκινήσαμε το ταξίδι μας, τα ορατά σημάδια της καταστροφής είχαν ήδη καθαριστεί. Οι δρόμοι είχαν σκουπιστεί, τα σπίτια είχαν ξαναβαφτεί και τα συντρίμμια είχαν απομακρυνθεί. Αυτό που παρέμενε ήταν ο αόρατος αντίκτυπος και η απειλή για όσα μπορεί ακόμα να έρθουν. Ως δημοσιογράφοι, δύσκολα μπορούμε να αποτυπώσουμε αυτή την αθέατη πραγματικότητα. Ωστόσο, μέσα από τις σκηνές που καταγράψαμε, τις ιστορίες που ακούσαμε και τις αθόρυβες πράξεις ελπίδας που βιώσαμε, μπορέσαμε να συνθέσουμε τα κομμάτια μιας απάντησης στην καταστροφή – την καταστροφή που πέρασε αλλά και αυτή που θα έρθει. Τα κομμάτια αυτά αποκαλύπτουν κάτι βασικό για το ανθρώπινο πνεύμα: ότι μπροστά στην απώλεια, οι άνθρωποι επιστρατεύουν δυνάμεις που δεν ήξεραν ποτέ ότι είχαν και βρίσκουν τρόπους να ξαναχτίσουν τη ζωή τους και να συνδεθούν μεταξύ τους.

Ο όλεθρος, παρ’ όλη την οδύνη του, λειτουργεί και ως κινητήρια δύναμη για την αλλαγή, υποχρεώνοντάς μας να προσαρμοστούμε, να ανοικοδομήσουμε και να σφυρηλατήσουμε την αλληλεγγύη. Η αναγνώριση αυτής της διπλής όψης είναι ενδεχομένως απαραίτητη για να απαντήσουμε σε ένα βαθύτερο ερώτημα: η αποδοχή της καταστροφής ως αναπόσπαστο κομμάτι της ύπαρξής μας μπορεί να ξεκλειδώσει τις δυνάμεις ανθεκτικότητας και ανανέωσης που διαθέτουμε, ή κινδυνεύει να μας κάνει να υποταχθούμε στωικά στο αναπόφευκτο της καταστροφής;

This post is licensed under: