Τα περιαστικά δάση και η συμμετοχική προστασία τους: η Πάτρα στο επίκεντρο ενός αναγκαίου διαλόγου

Ένα δάσος γύρω από την πόλη είναι μεγάλο προνόμιο για τους κατοίκους της. Μια ενδεχόμενη πυρκαγιά όμως φέρνει στο προσκήνιο μια άλλη όψη του περιαστικού δάσους, αυτή της απειλής για τις ζωές, τις περιουσίες και την υγεία εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων. Αυτό ακριβώς συνέβη το καλοκαίρι στην πόλη της Πάτρας – μια τραγική σύμπτωση που έκανε ακόμα πιο επίκαιρες τις δύο εκδηλώσεις με επίκεντρο την κλιματική κρίση, την κοινωνική ανθεκτικότητα και τη συλλογική δράση που συνδιοργάνωσαν το Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης και το Goethe Zentrum Patras, ως παράλληλες δράσεις του 6ου Kinofest – Φεστιβάλ Γερμανόφωνου Κινηματογράφου, που πραγματοποιήθηκε στην Πάτρα (24-28 Σεπτεμβρίου 2025).

Η μία ήταν η έκθεση πολυμέσων «Beyond Destruction – Ρόδος, Θεσσαλία, Έβρος», των Anja Troelenberg - Ilir Tsouko, η οποία καταγράφει τις συνέπειες των πυρκαγιών και των πλημμυρών του 2023, αλλά και τις αφηγήσεις των ανθρώπων που καλούνται να συνεχίσουν τη ζωή τους μετά την καταστροφή, αναδεικνύοντας όχι μόνο εικόνες απώλειας, αλλά και ψήγματα ελπίδας, μνήμης και επαναδιεκδίκησης του τόπου (24-28/9/2025, House of Clauss, επιμ. Λιάνα Ζωζά).

Από την έκθεση “Beyond Destruction” των Ιλίρ Τσούκο και Άνια Τρόλενμπεργκ.

Η άλλη εκδήλωση ήταν η συζήτηση με τίτλο «Πόλεις και περιαστικά δάση: Ο ρόλος των κοινοτήτων στην πρόληψη πυρκαγιών», η οποία εξέτασε τη δυναμική και περίπλοκη σχέση δάσους – πόλης υπό το πρίσμα των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής και άνοιξε έναν ουσιαστικό διάλογο για τις στρατηγικές πρόληψης δασικών πυρκαγιών μέσα από τη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών. Συμμετείχαν ο Ανδρέας Καζαντζίδης, διευθυντής του Εργαστηρίου Φυσικής της Ατμόσφαιρας του Πανεπιστημίου Πατρών, ο Γιάννης Παπαδόπουλος, εικαστικός και επιμελητής των εκδόσεων Ομπλός, και η Έλενα Τζαμουράνου από το Ινστιτούτο Τοπικής και Κοινοτικής Ανάπτυξης – Villages in Action. Συντόνισε η Κυριακή Μεταξά, υπεύθυνη του Προγράμματος Οικολογίας του Ιδρύματος Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης (27/9/2025, House of Clauss).

Η ανθεκτικότητα στην ανθρώπινη διάστασή της

«Τα κλιματικά φαινόμενα –οι έντονες βροχοπτώσεις, οι μεγαπυρκαγιές και οι καύσωνες– δεν πλήττουν όλους τους ανθρώπους με τον ίδιο τρόπο, καθώς η κοινωνική τρωτότητά τους διαφέρει», υπογράμμισε η Κυριακή Μεταξά. Όπως επεσήμανε η ίδια, η έννοια της ανθεκτικότητας έχει αποκτήσει ιδιαίτερη προβολή λόγω της κλιματικής αλλαγής, συχνά όμως περιορίζεται σε τεχνικούς όρους. Για τον λόγο αυτό υπάρχει ανάγκη να αναγνωριστεί η ανθρώπινη διάσταση της κλιματικής ανθεκτικότητας, ώστε να διαμορφωθούν συμπεριληπτικές και αποτελεσματικές πολιτικές.

Η κ. Μεταξά στάθηκε στη σημασία της πρόληψης των δασικών πυρκαγιών, τονίζοντας τη διάκριση ανάμεσα στην πρόληψη, την προκαταστολή και την καταστολή, ενώ ανέδειξε τον δείκτη ανισότητας των σχετικών δαπανών στην Ελλάδα: «Ξοδεύουμε ένα ευρώ για πρόληψη και 20 για καταστολή», ανέφερε χαρακτηριστικά, επικαλούμενη στοιχεία του κοσμήτορα της Γεωπονικής του ΑΠΘ Αλέξανδρου Δημητρακόπουλου.

Η φύση ως πολιτικό πεδίο

«Όταν φροντίζουμε τη φύση δεν γινόμαστε λιγότερο, αλλά περισσότερο πολιτικοί» ανέφερε ο Γιάννης Παπαδόπουλος, ο οποίος έχει διδάξει επί 9ετία το μάθημα «Τέχνη στον Δημόσιο Χώρο» στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Πατρών και τώρα καλλιεργεί έναν «πολιτικό αγρό» στην Οβρυά, χωρίς μηχανικά μέσα και λιπάσματα, ως μέρος της καλλιτεχνικής και πολιτικής του πρακτικής. 

Ανέφερε συγκεκριμένα ότι πλέον βλέπουμε τα δάση ως δημόσιο χώρο γύρω από τις πόλεις και τις περιαστικές καλλιέργειες ως ενδιάμεσο φίλτρο μεταξύ πόλης και δάσους. Το πρόβλημα, όπως είπε, είναι η μετάλλαξη της σχέσης μας με το φυσικό περιβάλλον ως αποτέλεσμα της αστικοποίησης και της εμπορευματοποίησης της φύσης: «Συχνά ταυτίζουμε τον δημόσιο χώρο με το δημόσιο θέαμα – με κάτι δηλαδή που προσφέρεται για κατανάλωση. Μας ενδιαφέρει η θεαματικότητα. Το ίδιο βλέπουμε να συμβαίνει και με τη φύση, όταν την εντάσσουμε στον αστικό δημόσιο χώρο, καθιστώντας την, θα έλεγα, εσωτερικευμένη επίπλωση». Η ρομαντική προσέγγιση της φύσης ως καταφυγίου, αποσυνδεδεμένου από την πολιτική, είναι για τον ίδιο παγίδα. Χρειαζόμαστε, υποστήριξε, μια βαθιά πολιτική στάση απέναντι στη φύση.

Επιστημονική κοινότητα και πολίτες

Ο Ανδρέας Καζαντζίδης μίλησε πιο ειδικά για την Πάτρα, πόλη η οποία, λόγω του περιορισμένου πρασίνου, των ανεπαρκών υδάτινων πόρων και της δυσλειτουργικής για τον αερισμό της ρυμοτομίας θα βιώσει έντονα τις επιπτώσεις της απώλειας του περιαστικού δάσους μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του Αυγούστου: υψηλότερες θερμοκρασίες, κακή ποιότητα αέρα και αυξημένη δυσφορία. «Το περιβάλλον του 2050 δεν θα μοιάζει σε τίποτα με αυτό που ξέραμε το 2000. Οι αλλαγές που βλέπουμε σήμερα είναι απόρροια των πράξεών μας της δεκαετίας του ’90» υπογράμμισε, προσθέτοντας ότι η αναδάσωση και η φυσική επαναφορά πρέπει να αντιμετωπιστούν υπό το πρίσμα των μεταβαλλόμενων κλιματικών συνθηκών.

Ο ίδιος παρουσίασε και το δίκτυο «Αιθέρας», ως ένα χρήσιμο παράδειγμα συνεισφοράς των πολιτών. Πρόκειται για ένα σύστημα παρακολούθησης και καταγραφής αιωρούμενων σωματιδίων, στο πλαίσιο των ερευνητικών δραστηριοτήτων του Εργαστηρίου Φυσικής της Ατμόσφαιρας του Πανεπιστημίου Πατρών. Με περιορισμένους πόρους αλλά με τη βοήθεια των πολιτών μέσω crowdfunding και προσφοράς ιδιωτικών χώρων, στήθηκε ένα δίκτυο 20 και πλέον σταθμών για τη μέτρηση αιωρούμενων σωματιδίων. Το έργο βραβεύτηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και έχει μεταφερθεί και σε άλλους δήμους. Μετά τις πυρκαγιές του Αυγούστου, το δίκτυο επεκτάθηκε στις πληγείσες περιοχές με τη συνεργασία τριών οικογενειών που έδωσαν τη συγκατάθεσή τους για την εγκατάσταση σταθμών στους χώρους τους. «Η ανταπόκριση του κόσμου δείχνει ότι υπάρχει δυναμικό συνεργασίας – αρκεί να υπάρχει σχέδιο, εμπιστοσύνη και δίαυλος επικοινωνίας», κατέληξε.

Το κλειδί της πρόληψης στις τοπικές κοινότητες

Η Έλενα Τζαμουράνου έθεσε στο επίκεντρο τη συμμετοχική δράση και τη σημασία της εκπαίδευσης και συνεργασίας των κοινοτήτων. Η ομάδα της εργάζεται με ορεινές και μικρές κοινότητες αναζητώντας τρόπους πρόληψης και αυτοοργάνωσης, ενώ αυτό τον καιρό οργανώνει πιλοτικά προγράμματα σε τέσσερις κοινότητες της Μεσσηνίας. «Το δίλημμα ‘πολιτεία ή πολίτης’ παρακάμπτεται από ένα τρίτο επίπεδο, την κοινότητα», τόνισε και εξήγησε ότι οι τοπικές κοινότητες διαθέτουν: 1. Γνώση του τόπου – είναι κρίσιμη για την πρόληψη και τη διαχείριση κρίσεων, αν και συνήθως παραμένει ανεκμετάλλευτη. 2. Ιστορική εμπειρία – οι κάτοικοι γνωρίζουν τι έχει λειτουργήσει στο παρελθόν και τι όχι. 3. Δυνατότητα αλλαγής συμπεριφοράς – η συμμετοχή αυξάνει την υπευθυνότητα και την ετοιμότητα.

Ακολούθως, έδωσε παραδείγματα από καλές πρακτικές, όπως η δημιουργία ομαδικών καναλιών επικοινωνίας, η πρόβλεψη υποστήριξης για ευάλωτους κατοίκους και η συλλογική αγορά εξοπλισμού. Όπως είπε χαρακτηριστικά, όλα μπορούν να ξεκινήσουν «από δύο ανθρώπους: έναν που θα αναλάβει τον βασικό ρόλο συντονιστή κι έναν που θα παρακινεί τον κόσμο. Είναι τόσο απλό».

Ζωηρή, με καίριες ερωτήσεις και παρεμβάσεις, ήταν η συμμετοχή του κοινού, το οποίο περιελάμβανε εκπροσώπους της τοπικής αυτοδιοίκησης –Κώστας Κωνσταντακόπουλος, υπεύθυνος περιβαλλοντικών προγραμμάτων Δήμου Πατρέων, Νίκος Ασπράγκαθος, δημοτικός σύμβουλος–, εκπροσώπους οικολογικών κινήσεων και ενεργούς πολίτες.