Το κλίμα κι εμείς: Συνελεύσεις πολιτών από το Α ως το Ω

Σε πλήθος χωρών του κόσμου, η ανάγκη της δράσης ενάντια στην κλιματική κατάρρευση αρχίζει εδώ και κάποια χρόνια να παράγει νέες μορφές συνάντησης εκείνων που επηρεάζονται άμεσα με εκείνους που είναι αρμόδιοι να σχεδιάσουν μια διαφορετική πολιτική. Έναν τέτοιο χώρο αποτελούν τα τελευταία χρόνια οι Συνελεύσεις των Πολιτών για το Κλίμα που δοκιμάζονται από το 2019 σε διαφορετικά κράτη, κυρίως της Κεντρικής Ευρώπης, αρχής γενομένης από τη Γαλλία, όπου με πρωτοβουλία του προέδρου της χώρας Εμανουέλ Μακρόν θεσπίστηκε η Convention Citoyenne pour Le Climat (CCC). Απαντώντας στο κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων, η CCC δημιουργήθηκε ως τρόπος οργανικής εμπλοκής των πολιτών στον σχεδιασμό των πολιτικών για την αναχαίτιση της κλιματικής κρίσης και η επιτυχία της θεωρήθηκε τέτοια, που πειραματισμοί με το μοντέλο αρχίζουν να διαφαίνονται και σε άλλες χώρες.

Στην Ελλάδα, που αποτελεί μέρος του «κλιματικού hotspot» της Μεσογείου, οι επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης έχουν αρχίσει να παράγουν εξόχως ορατά αποτελέσματα, τόσο μέσα από τις φονικές πυρκαγιές και τις καταστροφικές πλημμύρες που πυκνώνουν και εντείνονται, όσο και από ενδείξεις που εν πολλοίς περνούν απαρατήρητες στον δημόσιο διάλογο, παρότι επηρεάζουν ένα μεγάλο φάσμα δραστηριοτήτων, από τη γεωργία και τη διατροφή μέχρι την κατοικία και τις γενικότερες συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού.

Σε αυτές τις συνθήκες, η Συνέλευση Πολιτών για το Κλίμα μπορεί να αποτελέσει μια πλατφόρμα ανάδειξης, διαβούλευσης, αλλά και αντιμετώπισης της έκτακτης αυτής συνθήκης, ενδυναμώνοντας τις τοπικές κοινότητες μέσω της συμμετοχής τους στη λήψη αποφάσεων και προτείνοντας άμεσες και μακροπρόθεσμες στοχεύσεις για την ασκούμενη πολιτική, βασισμένες στη βιωμένη εμπειρία των επιπτώσεων της κλιματικής κρίσης, αλλά και στη γνώση που έχουν αποκομίσει οι άνθρωποι που τις υφίστανται στην προσπάθεια να την αντιμετωπίσουν. Ένα εργαλείο, δηλαδή, που να διευρύνει την ανθεκτικότητα πέρα από το υλικό επίπεδο των υποδομών προς το ανθρώπινο. 

Ένα καλλιτεχνικό πρότζεκτ ως εισαγωγή στο εργαστήριο

Τον πλούτο αυτής της ανθρώπινης ανθεκτικότητας κατέγραψαν με μοναδικό τρόπο ο φωτογράφος Ilir Tsouko και η δημοσιογράφος Anja Troelenberg, που άνοιξαν το εργαστήριο της 13ης Δεκεμβρίου με μια ξενάγηση στην πολυμεσική έκθεσή τους «Beyond Destruction – Ρόδος, Θεσσαλία, Έβρος», η οποία φιλοξενήθηκε στο Ινστιτούτο Γκαίτε της Αθήνας από τις 12.12.2024 ως τις 31.01.2025. Επισκεπτόμενοι τόπους μεγάλης καταστροφής, από τον πλημμυρόπληκτο Παλαμά της Καρδίτσας μέχρι το απανθρακωμένο δάσος της Δαδιάς στον Έβρο, και μιλώντας με τους ανθρώπους που υπήρξαν οι άμεσα πληγέντες, οι δύο δημιουργοί αναζήτησαν «τους τρόπους με τους οποίους μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την καταστροφή, προκειμένου να ξεκλειδώσουμε τη δυνατότητα για αλλαγή», όπως σχολίασε η Anja Troelenberg, που ανέλαβε τη συγγραφή των κειμένων της έκθεσης. «Βρήκαμε πολλή αλληλεγγύη, στιγμές που οι άνθρωποι βοήθησαν και έσωσαν ο ένας τον άλλον και ιστορίες προσαρμογής και μεταμόρφωσης», πρόσθεσε.

Αναζητώντας το βιβλικό στοιχείο στις εικόνες των κατεστραμμένων τόπων και το σθένος στα πορτρέτα των ανθρώπων που τις έζησαν, οι δημιουργοί της έκθεσης την παρέδωσαν στο κοινό «ως ένα πολυμεσικό ταξίδι μέσα σε αντικρουόμενα συναισθήματα και εμπειρίες: στιγμές που ακροβατούν ανάμεσα στην απόγνωση και την ελπίδα, στην καταστροφή και την ανανέωση». Από τους παραλληλισμούς με τη φλεγόμενη βάτο, την οποία δεν μπορεί ποτέ να κατασπαράξει ολοκληρωτικά η φωτιά, μέχρι τα μερεμέτια και τα λουλούδια, με τα οποία οι κάτοικοι της Θεσσαλίας προσπαθούν να ξανακάνουν τα σπίτια τους πραγματικά κατοικήσιμα, το «Beyond Destruction» αποτέλεσε μια αλληγορική, πλην ιδανική αφετηρία για τις συζητήσεις του εργαστηρίου, που είχαν σκοπό να δώσουν μια συλλογική υπόσταση σ’ αυτό το στοιχείο της ανθρώπινης ανθεκτικότητας – και έχοντας πλέον την έμπρακτη βεβαίωση ότι οι άνθρωποι είναι όχι απλά πρόθυμοι, αλλά και ικανοί να πράξουν μέσα και ενάντια στις δυσμενείς συνθήκες της κλιματικής κρίσης.

Με όπλο τη συμπερίληψη 

Σκοπός του εργαστηρίου, σύμφωνα με την Κυριακή Μεταξά, συντονίστρια προγραμμάτων Οικολογίας στο Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ – Γραφείο Θεσσαλονίκης, ήταν να αναδειχθούν τα οφέλη της δημοκρατικής διαδικασίας των Συνελεύσεων για το Κλίμα, προκειμένου να ενδυναμωθούν οι πολίτες και να κατασκευάσουν πολιτικές για το μέλλον. Αντίστοιχα, η Αλίς Κοροβέση, γενική διευθύντρια του ΙΝΖΕΒ, που ως φορέας αποτελεί και τον Εθνικό Συντονιστή του Συμφώνου για το Κλίμα (EU Climate Pact), τόνισε μεταξύ άλλων την αποσπασματικότητα των μέχρι τώρα δράσεων, πρόβλημα στο οποίο οι Συνελεύσεις για το Κλίμα θα μπορούσαν να απαντήσουν, θεσπίζοντας έναν πιο σταθερό και συμμετοχικό χώρο που θα τις συσπειρώσει.

Την ικανότητα των Συνελεύσεων Πολιτών για το Κλίμα να αποτελέσουν αντίβαρο στη δυσπραγία των ηγετών σε τοπικό και εθνικό επίπεδο ανέδειξε με την ομιλία της η Claire Roumet της πρωτοβουλίας Energy Cities, που εγκαινίασε τη λίστα των keynote ομιλιών, οι οποίες μετέφεραν την εμπειρία και τα συμπεράσματα από άλλες χώρες. Το Energy Cities έχει ανθολογήσει τις θέσεις των κλιματικών συνελεύσεων ανά την Ευρώπη και τις έχει συνδυάσει σε μια λίστα 33 ρεαλιστικών στόχων που μπορούν να αποτελέσουν πλατφόρμα διαπραγμάτευσης σε πολλά επίπεδα, ιδίως όμως στην τοπική αυτοδιοίκηση.

Φέρνοντας το παράδειγμα των «κακών δημάρχων» ανά την Ευρώπη που αποφεύγουν τις διαδικασίες διαβούλευσης με τους πολίτες, η κ. Roumet έδωσε ιδιαίτερη έμφαση και στον τρόπο με τον οποίο πρέπει να προσέρχονται οι πολίτες σε αυτές τις διαδικασίες: κατά το δυνατόν ενημερωμένοι και με την επίγνωση ότι οι υπερφιλόδοξοι στόχοι πιθανότατα θα ματαιωθούν στην εφαρμοσμένη πολιτική. Παρ’ όλα αυτά, οι κλιματικές συνελεύσεις για την κ. Roumet έχουν ένα προτέρημα στη συμπεριληπτικότητά τους. «Οι υπόλοιπες συνελεύσεις αφορούν διαφορετικά συμφέροντα· οι Συνελεύσεις για το Κλίμα αφορούν το κοινό καλό», τόνισε χαρακτηριστικά.

Τη σκυτάλη πήρε ο Jonathan Moskovic, σύμβουλος δημοκρατικής καινοτομίας με εμπειρία από τη Συνέλευση Πολιτών για το Κλίμα στις Βρυξέλλες. Η συνέλευση, που λειτουργεί σταθερά εδώ και έναν περίπου χρόνο, έχει συνενώσει πολίτες και εκπροσώπους των αρμοδίων φορέων χάραξης πολιτικής, υπερβαίνοντας την απροθυμία των περισσότερων πρωτοβουλιών πολιτών στον κόσμο να συνομιλήσουν με τους πολιτικούς θεσμούς. Περιγράφοντας τις διαδικασίες συγκρότησης και λειτουργίας της Συνέλευσης, ο κ. Moscovic ανέφερε τη σημασία της τυχαίας επιλογής των συνέδρων σ’ αυτές, τη σημασία της εντοπιότητας, ενώ ιδιαίτερα σημαντικό θεωρεί και το γεγονός ότι σε αυτή συμμετέχουν και άνεργοι, φτωχοί και άνθρωποι με χαμηλό μορφωτικό επίπεδο, αυτοί δηλαδή που συστηματικά αποκλείονται από τις πολιτικές διαβουλεύσεις. Η Συνέλευση Πολιτών για το Κλίμα των Βρυξελλών αποτελεί ένα πιθανό παράδειγμα προς μίμηση, ακόμα κι αν, όπως τόνισε ο ομιλητής, «στην εποχή των αυταρχικών καθεστώτων η συμμετοχή των πολιτών στα κοινά μπορεί να φαντάζει πολυτέλεια».

Οι πτυχές της δημοκρατίας και της ψυχικής υγείας

Τον πρώτο κύκλο έκλεισε ο Jacob Udo-Udo Jacob, επικεφαλής του Center for Information, Democracy and Citizenship στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βουλγαρίας, μιλώντας για τις βασικές αρχές, αλλά και για τη φιλοσοφία που διέπει την ιδέα της δημοκρατικής συμμετοχής των πολιτών. Ασκώντας κριτική στις περισταλτικές απόψεις για τη Δημοκρατία που την ταυτίζουν μόνο με την εκλογική συμμετοχή, ο κ. Udo-Udo Jacob έδωσε ιδιαίτερη σημασία στη θέση του ανθρώπου στο επίκεντρο της Δημοκρατίας, με τη συμμετοχή των πολιτών στα κοινά να τους κάνει να νιώθουν ότι η Δημοκρατία έχει αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή.

Όσον αφορά τις κλιματικές συνελεύσεις, ο κ. Udo-Udo Jacob θεωρεί ότι αυτές οφείλουν να είναι συμπεριληπτικές, αλλά και αντιπροσωπευτικές του κόσμου στον οποίον αναφέρονται. «Η κλιματική αλλαγή μας επηρεάζει διαφορετικά, αν μένουμε σε απομακρυσμένα μέρη, αν ανήκουμε σε μειονότητες ή αν είμαστε νέοι», δήλωσε χαρακτηριστικά. «Οπότε το να έχεις μια διαδικασία όπου συναντιούνται οι άνθρωποι μεταξύ τους, έχει σημασία».

Εγκαινιάζοντας το δεύτερο μέρος του εργαστηρίου, τον λόγο πήρε ο ψυχίατρος Ορέστης Γιωτάκος, ιδρυτής της ΑΜΚΕ «Ομπρέλα – Νευροεπιστήμες & Ψυχική Υγεία» και συγγραφέας μεταξύ άλλων της πρωτότυπης μελέτης «Κλιματική Κρίση & Ψυχική Υγεία» (εκδ. Παπαζήση, 2024). Επιχειρώντας να ρίξει φως στην επίδραση της κλιματικής κρίσης, αναφέρθηκε εκτενώς στην ανάγκη υιοθέτησης πρακτικών που θα ενισχύουν την ανθρώπινη ανθεκτικότητα συνδέοντάς την με την κλιματική, τονίζοντας την ανάγκη προτυποποίησης των επιπτώσεων στην ψυχική υγεία, προκειμένου να φτιαχτούν πολιτικές αντιμετώπισης στη βάση συγκεκριμένων στάνταρ ψυχοπαθολογίας. Όπως τόνισε ο κ. Γιωτάκος, στη συζήτηση για την κλιματική κρίση «λίγα είναι αυτά που λέγονται για την υγεία και ελάχιστα για την ψυχική υγεία».

Από τη Σρι Λάνκα στη Λάρισα

Ενώνοντας γεωγραφικά τη Σρι Λάνκα, την επομένη του καταστροφικού τσουνάμι το 2004, με τις πολλαπλές κρίσεις που έχει υποστεί τα τελευταία χρόνια η ευρύτερη περιοχή της Λάρισας, από τον σεισμό του 2021 μέχρι τις πλημμύρες του 2023, η συνέχεια του πάνελ προσανατολίστηκε στην εμπειρία των θυμάτων των κλιματικών καταστροφών στο πεδίο. 

Μεταφέροντας την εμπειρία της από τους καταυλισμούς στη Σρι Λάνκα, η πρέσβειρα του Ευρωπαϊκού Κλιματικού Συμφώνου στην Ελλάδα Αλεξάνδρα Πολιτάκη έδωσε ιδιαίτερο βάρος στην τραυματική διάσταση που υφίστανται τα υποκείμενα σε τέτοιες συνθήκες. «Η κλιματική μετακίνηση είναι η πιο δύσκολη απ’ όλες, γιατί όλοι οι άλλοι εκτοπισμένοι πιστεύουν ότι θα γυρίσουν», είπε ενδεικτικά η κ. Πολιτάκη, ενώ αναφέρθηκε και στην ενδυνάμωση των ανθρώπων μέσα από τις κλιματικές συνελεύσεις, καθώς έχουν την ιδιότητα να μετατρέπουν τους παθόντες από θύματα σε ενεργά υποκείμενα.

Αντίστοιχα, η Βασιλική Δοβλατανιώτη, κοινωνική λειτουργός του Δήμου Λάρισας, μεταφέροντας την πρόσφατη εμπειρία από τα πλήγματα του θεσσαλικού κάμπου, αναφέρθηκε στις πρακτικές δυσκολίες που προκύπτουν τη στιγμή του εκτοπισμού: η ανάγκη καταγραφής των ευάλωτων και των αναγκών τους, η εξασφάλιση της πρόσβασης σε νοσηλευτικές και ιατρικές υπηρεσίες, οι επαρκείς διαδικασίες διαλογής, καθώς επίσης και η ασφαλής μεταφορά των ανθρώπων από χώρο σε χώρο είναι ζητήματα που ανέκυψαν στην πράξη κατά τη διαχείριση των πρόσφατων καταστροφών. «Η κλιματική κρίση δεν είναι μόνο περιβαλλοντική αλλαγή, αλλά και ένας πολλαπλασιαστής κρίσεων», σημείωσε η κ. Δοβλατανιώτη, προσθέτοντας ότι «μια κρίση πλήττει κυρίως τους ευάλωτους».

Οι προοπτικές και μια πρώτη αποτίμηση

Ο σχολιασμός της τοποθέτησης των ομιλητών οδήγησε ευθέως σε έναν διάλογο μεταξύ των παρευρισκόμενων ως προς τις προοπτικές της μελλοντικής συνεργασίας σε ένα περιβάλλον Συνέλευσης Πολιτών για το Κλίμα. Από τις ιδιαιτερότητες που θα προκύψουν στις σχέσεις ενός τέτοιου θεσμού με την κυβέρνηση και την τοπική αυτοδιοίκηση, μέχρι τους τρόπους συμμετοχής του κόσμου στις διαδικασίες, ή και η προοπτική κάλυψης πρακτικών ελλείψεων στον σχεδιασμό της πολιτικής, όπως η χαρτογράφηση των διαθέσιμων χρηματοδοτικών εργαλείων που μπορούν να υποστηρίξουν πολιτικές για το κλίμα, η πλούσια θεματολογία και το ζωηρό ενδιαφέρον των συμμετεχόντων έδειξαν ότι η προοπτική συγκρότησης μιας Συνέλευσης Πολιτών για το Κλίμα στην Ελλάδα είναι ικανή να απαντήσει σε υπαρκτές ανάγκες, να ενισχύσει τη δημοκρατική συμμετοχή των πολιτών και να παρέχει ένα πολύτιμο εργαλείο για την αναγκαία μετάβαση σε μια κλιματικά ουδέτερη οικονομία.

Αποτιμώντας το εργαστήριο, η Κυριακή Μεταξά δήλωσε ότι «ιδιαίτερα για την Ελλάδα, όπου οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στα ευάλωτα τοπικά οικοσυστήματα ξετυλίγονται με φόντο ένα ολοένα διερυνόμενο χάσμα μεταξύ πόλεων και υπαίθρου και μια βαθιά ρήξη της κοινωνικής εμπιστοσύνης, οι συνελεύσεις πολιτών αποτελούν ένα εργαλείο ‘2 σε 1’ που συνδυάζει την προστασία του περιβάλλοντος με την ενίσχυση της δημοκρατίας, εξίσου σημαντικές παραμέτρους για μια καλής ποιότητας καθημερινότητα με θετικές προοπτικές για το μέλλον».