Χρεώσεις που σχετίζονται με την άσκηση κοινωνικής πολιτικής

Ένας από τους μηχανισμούς για τη χρηματοδότηση των μέτρων πολιτικής στον τομέα της ενέργειας είναι η υποχρέωση υπέρ Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ), η οποία καθορίστηκε με την Οδηγία (ΕΕ) 2009/72/ΕΚ^[1]. Αυτό το τέλος διατίθεται για τη χρηματοδότηση έργων που εξασφαλίζουν την ασφάλεια του εφοδιασμού (energy security) και την προστασία του περιβάλλοντος, με συχνότερη την προώθηση της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές ενέργειας (ΑΠΕ). 

Στους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος στην Ελλάδα περιλαμβάνονται χρεώσεις που αφορούν την παροχή Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΥΚΩ) και εισπράττονται από τους προμηθευτές, προκειμένου: 

• Να παρέχεται ηλεκτρική ενέργεια στους κατοίκους των μη διασυνδεδεμένων νησιών στην ίδια τιμή με τους κατοίκους της ηπειρωτικής χώρας, παρά το γεγονός ότι το κόστος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας στα νησιά είναι πολύ υψηλότερο.
• Να εξασφαλίζεται η παροχή ηλεκτρικής ενέργειας σε τιμή σημαντικά μειωμένη σε σχέση με τα ισχύοντα τιμολόγια σε πολύτεκνους και ευάλωτους καταναλωτές που περιλαμβάνονται στο Κοινωνικό Τιμολόγιο (ΚΟΤ)^[2].
• Να εξασφαλίζεται σημαντική έκπτωση σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου προνοιακού χαρακτήρα (π.χ., εκκλησιαστικά-φιλανθρωπικά ιδρύματα και ειδικά πιστοποιημένους φορείς ιδιωτικού δικαίου μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, οι οποίοι παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής φροντίδας) που επωφελούνται του Τιμολογίου Υπηρεσιών Αλληλεγγύης (ΤΥΑ)^[3].

Οι χρεώσεις αυτές επιβαρύνουν τους καταναλωτές και ισχύουν ανεξάρτητα από τον προμηθευτή. Ο ΔΕΔΔΗΕ, ως διαχειριστής των Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας, τηρεί τον Ειδικό Λογαριασμό Υπηρεσιών Κοινής Ωφέλειας (ΕΛΥΚΩ) στον οποίο καταλήγουν οι χρεώσεις ΥΚΩ, τις οποίες εισπράττουν οι προμηθευτές με τους λογαριασμούς ηλεκτρικού ρεύματος. Κατόπιν, ο Διαχειριστής ΥΚΩ καταβάλλει, από τα έσοδα του ΕΛΥΚΩ, αντάλλαγμα στους προμηθευτές για τις παρεχόμενες από αυτούς ΥΚΩ, δηλαδή την έκπτωση προς τους ωφελούμενους του κοινωνικού τιμολογίου και του τιμολογίου αλληλεγγύης, όπως και την ενιαία τιμολόγηση στα μη διασυνδεδεμένα νησιά. Σε περίπτωση διαπίστωσης ελλείμματος του ΕΛΥΚΩ, προβλέπεται διαδικασία αναπροσαρμογής των τιμολογίων, καθώς και δυνατότητα κάλυψης του κόστους των ΥΚΩ, εν μέρει η εξ ολοκλήρου, από τον κρατικό προϋπολογισμό^[4]. 

Όσον αφορά στον τρόπο υπολογισμού των ΥΚΩ, μέχρι πρότινος οι χρεώσεις υπολογίζονταν κλιμακωτά βάσει της κατανάλωσης^[5]. Από τον Οκτώβριο του 2022, ισχύει ενιαία χρέωση για τις τρεις υφιστάμενες κατηγορίες κατανάλωσης, που καθορίζεται στα 0,0179 €/kWh. Με τη χρέωση αυτή τροφοδοτείται ο νέος Μόνιμος Μηχανισμός Αντιστάθμισης Κινδύνου, για τη χρηματοδότηση μέτρων στήριξης των καταναλωτών. Εκτιμάται πως με αυτόν τον τρόπο θα συγκεντρωθούν περίπου 300 εκατ. ευρώ για τη χρηματοδότηση του Μηχανισμού^[6]. Προκύπτει, έτσι, το οξύμωρο φαινόμενο όπου οι ίδιοι οι δυνητικά ωφελούμενοι χρηματοδοτούν μελλοντικές πολιτικές στήριξης με τελικό αποδέκτη τους ίδιους. Επιπλέον, η νέα οριζόντια χρέωση, που δεν λαμβάνει υπόψη την κατανάλωση ενέργειας όπως ίσχυε στο παρελθόν, επιβαρύνει δυσανάλογα τα νοικοκυριά χαμηλής κατανάλωσης, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα. 

Ο νέος τρόπος υπολογισμού αποτελεί, σύμφωνα με ανακοίνωση του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, μια προσπάθεια εξορθολογισμού των ΥΚΩ, με ιδιαίτερη μνεία σε νοικοκυριά που έχουν υψηλή κατανάλωση διότι έχουν στραφεί στον ηλεκτρισμό για τη θέρμανση της οικίας τους^[7]. Εντούτοις, η έλλειψη μιας περιεκτικής βάσης δεδομένων που θα αποτύπωνε σε επίπεδο νοικοκυριού στοιχεία για την κατανάλωση, τις πηγές που χρησιμοποιούνται ανά χρήση, την εξοικονόμηση που επιδιώκεται, κ.λπ., καθιστά αδύνατη την επιβεβαίωση του παραπάνω ισχυρισμού. Για τους καταναλωτές στη μέση τάση θα υπάρχει επιβάρυνση, αφού από 0,69 λεπτά ανά κιλοβατώρα πλέον χρεώνονται 1,7 ευρώ ανά κιλοβατώρα. Στους καταναλωτές υψηλής τάσης, δηλαδή τις πολύ ενεργοβόρες βιομηχανίες, η χρέωση παραμένει ίδια στα 4,14 ευρώ ανά μεγαβατώρα.

Τέλος, και παρά τις δηλώσεις του Υπουργού Περιβάλλοντος και Ενέργειας^[8] για μελλοντικές μειώσεις στις χρεώσεις ΥΚΩ χάρη στην προοδευτική ολοκλήρωση των έργων διασύνδεσης των νησιών, κάτι τέτοιο δεν συνέβη όταν στα τέλη του 2021 σημειώθηκε πλεόνασμα ύψους 135 εκ. ευρώ. Αντίθετα, αυτό αποφασίστηκε να χρησιμοποιηθεί για να αντισταθμίσει την αναστολή των χρεώσεων ΥΚΩ για βιομηχανικούς και αγροτικούς καταναλωτές και καταναλωτές γενικής χρήσης συνδεδεμένους στο σύστημα μέσης τάσης, για το χρονικό διάστημα 1.11.2021-31.03.2022^[9]. 

Υπολογίζεται πως οι ΥΚΩ επιβαρύνουν τους καταναλωτές με ποσό 1 δισ. ευρώ κάθε χρόνο^[10]. Ταυτόχρονα, οι διασυνδέσεις της Κρήτης και των Κυκλάδων έχουν καθυστερήσει πάνω από 40 χρόνια^[11], παρόλο που από ετήσια έκθεση της ΔΕΗ προκύπτει πως το έργο διασύνδεσης της Κρήτης ήταν οικονομικά συμφέρον από το 1981. Κρίνεται, συνεπώς, απαραίτητος ο καθορισμός, μέσα από διαφανείς και δημοκρατικές διαδικασίες, ενός πλαισίου για την αξιοποίηση του οφέλους που προκύπτει από τη διασύνδεση των νησιών που θα συμβάλλει στην χρηματοδότηση μιας καινοτόμου κοινωνικής πολιτικής, με στόχο την οριστική απεξάρτηση των πολιτών από τις ΥΚΩ μέσα από την εξοικονόμηση ενέργειας και την αυτοπαραγωγή. 

• Για έναν καθαρό λογαριασμό που ενδυναμώνει τους καταναλωτές, χρειάζεται:

Η αποσύνδεση των χρεώσεων ΥΚΩ από τους λογαριασμούς και η δρομολόγηση ενός εναλλακτικού, βιώσιμου και κοινωνικά δίκαιου μοντέλου για τη χρηματοδότηση της κοινωνικής πολιτικής στον τομέα της ενέργειας. Το κυριότερο, όμως, είναι ο μετασχηματισμός της κοινωνικής πολιτικής με απομάκρυνση από το μοντέλο της επιδότησης των λογαριασμών και συνεπώς της κατανάλωσης, καθώς αυτό δεν αντιμετωπίζει ουσιαστικά το ζήτημα των υπέρογκων λογαριασμών και της ενεργειακής φτώχειας. Αντίθετα, μια καινοτόμα κοινωνική πολιτική που βασίζεται σε στοχευμένα μέτρα για την εξοικονόμηση ενέργειας και την αυτοπαραγωγή, μπορεί να δώσει οριστική διέξοδο στους ευάλωτους καταναλωτές. Την άποψη αυτή συμμερίζονται σε ποσοστό 42,7% οι πολίτες που συμμετείχαν σε έρευνα της Ε.Κ.ΠΟΙ.ΖΩ.^[12], ενώ μόνο το 14,5% βρίσκει πως η επιδότηση των λογαριασμών αποτελεί καλό μέτρο για τη μείωση του ενεργειακού κόστους. Επιπλέον, έρευνα της Greenpeace Ελλάδα^[13] καταδεικνύει το ενδιαφέρον των πολιτών για την ενεργειακή μετάβαση και την πρόθεσή τους να συμμετέχουν σε αυτή με την ενεργειακή ανακαίνιση του σπιτιού τους (66%) και την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών για την κάλυψη ίδιων αναγκών (53%). 

Τα βάρη της κοινωνικής πολιτικής δεν μπορούν να επιβαρύνουν τους πολίτες, και μάλιστα στη συντριπτική πλειονότητα τα νοικοκυριά, ιδιαίτερα τώρα που η έκθεση τους στον κίνδυνο ενεργειακής φτώχειας έχει αυξηθεί δραματικά. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση^[14], μόλις 2 στους 10 πολίτες δήλωσαν πως καταφέρνουν να αποπληρώσουν τους λογαριασμούς ρεύματος εγκαίρως, ενώ περισσότεροι από τους μισούς έχουν περιορίσει την κατανάλωση ενέργειας στο σπίτι τους λόγω του υψηλού κόστους. Συγκεκριμένα, έρευνα της Ένωσης Εργαζομένων Καταναλωτών Ελλάδας^[15] της ΓΣΕΕ κατέδειξε πως οι καταναλωτές, σε ποσοστό 86,8%, μείωσαν το ποσοστό θέρμανσης της κατοικίας τους σε μεγάλο βαθμό, ενώ το 91,3% χαμηλώνει ή κλείνει τη θέρμανση τις νυχτερινές ώρες. Επίσης, το ΙΝΕ της ΓΣΕΕ, στην ετήσια έκθεσή του για την ελληνική οικονομία και την απασχόληση^[16] αποκαλύπτει πως ένα στα τρία νοικοκυριά δυσκολεύεται να ανταπεξέλθει στις δαπάνες για την κάλυψη βασικών αναγκών, ενώ σχεδόν ένα στα δύο αδυνατεί να αντεπεξέλθει σε μια έκτακτη δαπάνη.

Μόνο το 14,5% βρίσκει πως η επιδότηση των λογαριασμών αποτελεί καλό μέτρο για τη μείωση του ενεργειακού κόστους

Υπό αυτές τις συνθήκες, κρίνεται ιδιαίτερα προβληματικός και ο τρόπος χρηματοδότησης του πρόσφατου Μηχανισμού Αντιστάθμισης Κινδύνου, καθώς η ενίσχυση των καταναλωτών σε ενεργειακές κρίσεις προβλέπεται να προέρθει από τις ΥΚΩ, που καλούνται οι ίδιοι να πληρώσουν μέσω των λογαριασμών. Η χρηματοδότηση των ΥΚΩ από τους τελικούς καταναλωτές συναντάται και σε άλλα Κράτη Μέλη της Ε.Ε., και στις περισσότερες περιπτώσεις οι χρεώσεις ΥΚΩ αξιοποιούνται για την προώθηση των ΑΠΕ. Εξαίρεση αποτελεί, μαζί με την Ελλάδα, η Ισπανία που παρουσιάζει την ίδια ιδιαιτερότητά με τη χώρα μας ως προς τα μη διασυνδεδεμένα νησιά και κατά συνέπεια οι ΥΚΩ αποτελούν εργαλείο άσκησης κοινωνικής πολιτικής. Τόσο η βιβλιογραφική έρευνα^[17] όσο και η πρακτική εμπειρία δείχνουν πως οι ΥΚΩ μπορούν να χρηματοδοτηθούν είτε από τον κρατικό προϋπολογισμό (όπως άλλωστε προβλέπεται και από τον Ν. 4001/2011), είτε από τους παραγωγούς ενέργειας, όπως συμβαίνει στην περίπτωση της Πορτογαλίας^[18]. 

Στο πλαίσιο της μελέτης προτείνεται η χρηματοδότηση των ΥΚΩ από τον κρατικό προϋπολογισμό, καθώς στη χώρα μας αποτελούν εργαλείο άσκησης κοινωνικής πολιτικής, η οποία είναι κατεξοχήν ευθύνη και πεδίο δράσης του κράτους. Τα πλεονάσματα του Ειδικού Λογαριασμού ΥΚΩ που θα προκύψουν λόγω της προοδευτικής ολοκλήρωσης των έργων διασύνδεσης, θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν συμπληρωματικά με άλλες πηγές (π.χ., φορολόγηση υπερκερδών εταιρειών ενέργειας, που σύμφωνα με το πόρισμα της ΡΑΑΕΥ ανέρχονται σε περίπου 460 εκατ. ευρώ^[19]) για τον ανασχεδιασμό των ΥΚΩ, με τρόπο που θα εξασφαλίζει:

• προσιτή ηλεκτρική ενέργεια, όπως συμβαίνει σήμερα με τα εκπτωτικά τιμολόγια (κοινωνικό τιμολόγιο, τιμολόγιο αλληλεγγύης, ενιαία τιμή για τα μη διασυνδεδεμένα νησιά), 
• πρόσβαση σε μια ελάχιστη ποσότητα ηλεκτρικής ενέργειας μέσω της αυτοκατανάλωσης (π.χ., ειδική ενίσχυση ευάλωτων καταναλωτών για την εγκατάσταση φωτοβολταϊκών στη στέγη, τη συμμετοχή σε ενεργειακές κοινότητες), σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο αλλά και την πρόσφατη Στρατηγική για την Ηλιακή Ενέργεια (EU Solar strategy)^[20],
• πρόσβαση σε πληροφορίες και υπηρεσίες εξοικονόμησης ενέργειας ουδέτερου κόστους για τα ευάλωτα νοικοκυριά, σύμφωνα με την πρόσφατη αναθεώρηση της Ευρωπαϊκής Οδηγίας για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων^[21]. 

Ειδικότερα, οι παρεμβάσεις εξοικονόμησης ενέργειας συνδέονται άμεσα και, στις μέρες μας, επιτακτικά με την εξασφάλιση ενεργειακής ασφάλειας. Κατά συνέπεια, στοχευμένες παρεμβάσεις στην κατεύθυνση της εξοικονόμησης ενέργειας όχι μόνο θωρακίζουν τους ευάλωτους καταναλωτές αλλά συμβάλλουν, μακροπρόθεσμα, στη μείωση του αριθμού τους και στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας. Στην ίδια λογική, η ενίσχυση του πλαισίου των Καθεστώτων Επιβολής προς την κατεύθυνση δράσεων για την αύξηση της ενεργειακής απόδοσης κτιρίων και συσκευών, την εγκατάσταση έξυπνων συστημάτων διαχείρισης ενέργειας, την ενημέρωση των πολιτών γύρω από την ορθή διαχείριση της ενέργειας και την εξοικονόμηση, κ.λπ., συμβάλλει στη συρρίκνωση ενός μεριδίου της αγοράς που χαρακτηρίζεται ζημιογόνο απαντώντας, εν μέρει, στο κρίσιμο ζήτημα της ρευστότητας στην αγορά. 

Σημειώνεται ότι η πρόκληση του επανασχεδιασμού των ΥΚΩ με τρόπο κοινωνικά δίκαιο και οικονομικά και περιβαλλοντικά βιώσιμο, απαιτεί ιδιαίτερα εξειδικευμένες γνώσεις και πρόσβαση σε δεδομένα που οι συντάκτες της παρούσας μελέτης δεν διαθέτουν. Τίθεται, λοιπόν, στη διάθεση των αρμόδιων φορέων και όλων των εμπλεκόμενων μερών προς διαβούλευση, με σκοπό τον εμπλουτισμό της. 

Τι συμβαίνει στην υπόλοιπη Ευρώπη;

Σε περισσότερες από τις μισές από τις υπό εξέταση χώρες (17 από τις 27), οι λογαριασμοί ηλεκτρικού ρεύματος δεν περιλαμβάνουν δαπάνες που σχετίζονται με το κοινωνικό τιμολόγιο. Η απουσία κοινωνικών τιμολογίων ηλεκτρικής ενέργειας δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν διατάξεις για τους ευάλωτους καταναλωτές. Έμμεση στήριξη προσφέρεται στην Αυστρία, όπου τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος απαλλάσσονται από τις χρεώσεις για τη στήριξη της πράσινης ηλεκτρικής ενέργειας. Στις περιπτώσεις όπου τέτοιες χρεώσεις περιλαμβάνονται στον λογαριασμό, συνήθως επιβαρύνουν όλους τους καταναλωτές. Εξαιρέσεις συναντούμε στην Κροατία και στην Πορτογαλία, όπου τις χρηματοδοτούν, αντίστοιχα, η εθνική εταιρεία ενέργειας και όλοι οι παραγωγοί ενέργειας. Στη Μάλτα, οι εν λόγω εκπτώσεις δεν κοινωνικοποιούνται μέσω των λογαριασμών, αλλά καλύπτονται από τον κρατικό προϋπολογισμό.