Αρχές διαχείρισης του αστικού πράσινου

Η ευεργετική επίδραση του πρασίνου στις πόλεις και κατ’ επέκταση στους κατοίκους της είναι γνωστή από την αρχαιότητα. Τα δένδρα χρησιμοποιούνταν τόσο για αισθητικούς σκοπούς όσο και για θρησκευτικούς, συμβολικούς και κοινωνικούς γενικότερα με τη μορφή δενδροστοιχιών, αλσών, στους κήπους σπιτιών, προαυλίων κτιρίων καθώς και άλλων χώρων (Zagas 2003, Ζάγκας 2005).

Σήμερα οι δενδροστοιχίες και οι χώροι πρασίνου, αστικού και περιαστικού, έχουν γίνει κανόνας στον εξωραϊσμό των πόλεων και τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των κατοίκων τους. Η σημασία του πρασίνου στην ψυχική ανάταση, η οικολογική του σημασία και η εξισορροπητική του ικανότητα στο μικροκλίμα της πόλης γίνεται όλο και περισσότερο γνωστή (Ζάγκας 1998, Nowak 2002, Zagas 2008).

Οι σύγχρονες μεγαλουπόλεις, λόγω του τρόπου δόμησής τους καθώς και των ασκουμένων εντός των ορίων τους δραστηριοτήτων, έχουν εξελιχθεί σε άκρως υποβαθμισμένα «οικοσυστήματα», τα οποία χαρακτηρίζει μια μεγάλη συγκέντρωση ενεργοβόρων τεχνικών συστημάτων. Σαν συνέπεια αυτών, το μικροκλίμα των πόλεων και το περιβάλλον γενικότερα έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις. Οι αλλοιώσεις αυτές έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ποιότητα ζωής των κατοίκων τους και αφορούν:

• τη θερμοκρασία και τη σχετική υγρασία του αέρα
• τις βροχοπτώσεις και συνθήκες απορροής
• τη σύνθεση και κίνηση του ατμοσφαιρικού αέρα
• τις φυσικοχημικές ιδιότητες του εδάφους
• τις συνθήκες φωτισμού, ήχου κλπ.

Όλες οι παραπάνω δυσμενείς επιπτώσεις μπορούν να μετριασθούν με τη σωστή και σε μεγάλη έκταση χρησιμοποίηση του πρασίνου τόσο εντός των πόλεων όσο και περιφερειακά αυτών.

Κάθε σύγχρονη πόλη πρέπει να έχει χώρους πρασίνου στη μεγαλύτερη δυνατή αναλογία ανά κάτοικο, προκειμένου να επιτευχθεί βελτίωση του βεβαρημένου μικροκλίματός της, το οποίο συνθλίβει τους ανθρώπους και μειώνει την αντίσταση των οργανισμών τους. Για να είναι αποτελεσματική η επίδραση της βλάστησης στον ενεργειακό ισολογισμό μιας πόλης απαιτείται μια αναλογία καλώς κατανεμημένου πράσινου 15-20 τ.μ. ανά κάτοικο (Ντάφης 2001). Τα ελάχιστα αποδεκτά όρια από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας είναι 8-10 τ.μ., ενώ οι μεγαλουπόλεις της χώρας μας βρίσκονται στα 2-3 τ.μ. ανά κάτοικο.

Η θερμοκρασία μιας πόλης αυξάνει κατά 0,5-3,0° C τόσο κατά τη διάρκεια του χειμώνα όσο και του καλοκαιριού.

Η σχετική υγρασία του αέρα είναι συνήθως στην πόλη μικρότερη, λόγω της αυξημένης θερμοκρασίας και της απομάκρυνσης των ομβρίων υδάτων μέσα από τα δίκτυα αποχέτευσης.

Τα δένδρα μέσω της διαπνοής μειώνουν αφενός τη θερμοκρασία του αέρα και αυξάνουν τη σχετική του υγρασία αφετέρου. Η διαφορά θερμοκρασίας μεταξύ ηλιαζόμενης και σκιαζόμενης επιφάνειας μπορεί να ξεπεράσει τους 7° C, ενώ από την κορυφή της κομοστέγης των δέντρων προς την επιφάνεια του εδάφους η θερμοκρασία μειώνεται από τους 35° C στους 23,3° C και η σχετική υγρασία από το 33% αυξάνει στο 87% (Federer, 1976). Έτσι τα δένδρα λειτουργούν σαν κλιματιστικά μηχανήματα και, σύμφωνα με έρευνες, τρία δένδρα κατάλληλα τοποθετημένα γύρω από μία κατοικία μπορούν να εξοικονομήσουν 10%-15% της απαραίτητης για κλιματισμό ενέργειας.

Ο αέρας των πόλεων περιέχει αυξημένες ποσότητες διοξειδίου του θείου, διοξειδίου και μονοξειδίου του άνθρακα, οξείδια φθορίου, αζώτου, χλωρίδια και όζον, ενώ η περιεκτικότητα σε οξυγόνο είναι μικρότερη. Τα δένδρα επιπλέον ενεργούν σαν τεράστια φίλτρα και συγκρατούν τα αιωρούμενα στερεά σωματίδια (σκόνη, αιθάλη κλπ.).

Η ηχορύπανση αποτελεί μεγάλο πρόβλημα για τις σύγχρονες πόλεις. Τα δένδρα με το φύλλωμά τους απορροφούν σημαντικά τον ήχο, με αποτέλεσμα να μειώνουν δραστικά την έντασή του.

Τα δένδρα και οι θάμνοι προσφέρουν τη δική τους ομορφιά σε οποιαδήποτε θέση και αποτελούν αισθητικά στοιχεία του περιβάλλοντός μας. Αυτά είναι όμορφα χάρη στη γραμμή, τη μορφή, το χρώμα και την υφή τους, αποτελούν δε δυναμικά στοιχεία δίνοντας διαφορετική εμφάνιση με την εναλλαγή των εποχών.

Επιλογή των κατάλληλων ειδών

Προκειμένου το αστικό πράσινο να επιτελέσει όσο γίνεται καλύτερα τις λειτουργίες που προαναφέρθηκαν θα πρέπει να επιλεγούν τα κατάλληλα κάθε φορά είδη (Ντάφης 2001, Ζάγκας 2005).

Τα είδη που χρησιμοποιούμε στις πόλεις θα πρέπει να μπορούν να επιβιώσουν στις ιδιαίτερες συνθήκες των πόλεων αφενός και να ανταποκρίνονται στον συγκεκριμένο σκοπό χρήσης αφετέρου.

Η επιλογή των χρησιμοποιούμενων ειδών στους αστικούς χώρους γίνεται με διαφορετικά κριτήρια απ’ ό,τι στον υπαίθριο χώρο, όπου πρυτανεύουν καθαρά οι αρχές της οικολογίας.

Τα χαρακτηριστικά των κατάλληλων ειδών για αστική χρήση είναι τα εξής:

• Μεγάλο οικολογικό εύρος
• Αντοχή σε υψηλές θερμοκρασίες
• Αντοχή στην ξηρασία
• Αντοχή στη ρύπανση
• Αντοχή στη φωτορύπανση κλπ.

Πέρα από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, τα είδη επιλέγονται και με βάση τον σκοπό χρήσης όπως ήδη προαναφέρθηκε (μηχανικές χρήσεις, αρχιτεκτονικές χρήσεις, αισθητικές χρήσεις, οικολογικές χρήσεις κλπ.). Συνήθως συνδυάζονται περισσότερες από αυτές.

Τα διάφορα είδη του αστικού πρασίνου, εκτός από τις χρήσιμες λειτουργίες τις οποίες επιτελούν, δημιουργούν μερικές φορές και προβλήματα, τα οποία όμως θα πρέπει να αντιμετωπίζονται με ψυχραιμία στις πραγματικές τους διαστάσεις και να μην οδηγούν στην κακοποίηση των δένδρων των πόλεων. Κάθε δένδρο θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ξεχωριστά, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και με γνώμονα την όσο γίνεται μακροχρόνια διατήρησή του. Η επαρκής γνώση των κάθε μορφής προβλημάτων θα συμβάλει τα μέγιστα προς αυτή την κατεύθυνση.

Προβλήματα στη διαχείριση του αστικού πρασίνου

Η αύξηση του πληθυσμού των πόλεων, η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, η μείωση ή εξαφάνιση παραδοσιακών χώρων πρασίνου, η αύξηση της ρύπανσης στο αστικό περιβάλλον και η γενικότερη επιδείνωση των συνθηκών διαβίωσης στον αστικό χώρο οδηγούν έστω και με δραματικό τρόπο στην αναγνώριση της αξίας του αστικού πρασίνου. Το αστικό πράσινο δεν είναι πολυτέλεια, είναι ανάγκη, είναι ο μόνος τρόπος για να βγάλουμε τις σύγχρονες πόλεις από τα αδιέξοδα στα οποία οδηγούνται.

Όσο χαμηλότερη είναι η ανά κάτοικο αναλογία πρασίνου σε μια πόλη τόσο πιο εχθρική είναι για τους κατοίκους της.

Ποια είναι όμως τα σημαντικότερα προβλήματα τα οποία σχετίζονται με το αστικό πράσινο στις ελληνικές μεγαλουπόλεις;

Τα προβλήματα αυτά μπορούν να συνοψισθούν στα εξής:

1. Μικρή αναλογία χώρων πρασίνου ανά κάτοικο.

Οι χώροι αυτοί δεν σημαίνει ότι έχουν τα χαρακτηριστικά καλοσχεδιασμένων και λειτουργικών χώρων πρασίνου και δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που αυτοί δέχονται έντονες πιέσεις για αλλαγή χρήσης.

2. Ανισοκατανομή και πολυτεμαχισμός των χώρων πρασίνου.

Η ανισοκατανομή αφορά τόσο τις περιοχές των δήμων γενικότερα όσο και τις διάφορες συνοικίες ή γειτονιές των δήμων.

Ο πολυτεμαχισμός των χώρων πρασίνου τους καθιστά μη προσιτούς και λειτουργικούς για τους κατοίκους της πόλης.

Επισημαίνεται η έλλειψη δικτύων πρασίνου, τα οποία θα βελτίωναν αισθητά την κατάσταση με τη σύνδεση περισσοτέρων μικρών χώρων και τη βελτίωση της προσπελασιμότητας, αλλά και η έλλειψη ελεύθερων χώρων μεταξύ των κατοικιών.

3. Η κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι χώροι πρασίνου και οι δενδροστοιχίες.

Το ζήτημα του αστικού πρασίνου δεν είναι μόνο ποσοτικό αλλά και ποιοτικό.

Επιγραμματικά αναφέρουμε:

• Κακοποίηση δένδρων σε πάρκα και πεζοδρόμια.
• Άσκοπες και κατά τρόπο καταστροφικό εκτελούμενες κλαδεύσεις. Οι κλαδεύσεις των δένδρων του αστικού χώρου αποτελούν την εξαίρεση και όχι τον κανόνα. Στην περίπτωση που αποφασιστεί η κλάδευση ενός δένδρου, αυτή διενεργείται με σεβασμό στον αισθητικό και λειτουργικό του ρόλο στον αστικό χώρο.
• Συμπίεση εδάφους τόσο στον ριζικό χώρο, για τα δένδρα δενδροστοιχιών, όσο και σε σημεία ανεξέλεγκτης κυκλοφορίας σε πάρκα.

4. Έλλειψη σχεδιασμού σε βραχυπρόθεσμη, μεσοπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη βάση, ο οποίος να προβλέπει αποδεκτές αναλογίες πρασίνου, ισομερή κατανομή χώρων πρασίνου σε επίπεδο συνοικίας (γειτονιάς) αλλά και σε επίπεδο περιαστικών ή μητροπολιτικών πάρκων.

Προτείνεται η καταγραφή της υπάρχουσας κατάστασης σε επίπεδο δήμου με την κατάρτιση ενός Μητρώου Δένδρων και Χώρων Πρασίνου, το οποίο θα ενημερώνεται τουλάχιστον δύο φορές τον χρόνο από κατάλληλα εκπαιδευμένους, για τον σκοπό αυτό, επιστήμονες γεωτεχνικούς.

5. Έλλειψη οργανωμένων υπηρεσιών πρασίνου κατά τα διεθνή πρότυπα.

6. Έλλειψη εξειδίκευσης του προσωπικού όλων των βαθμίδων και κυρίως του κατώτερου προσωπικού.

Το θέμα της διαχείρισης του αστικού πρασίνου απαιτεί διεπιστημονική προσέγγιση και ακόμα και οι γεωτεχνικοί, πτυχιούχοι ΑΕΙ, χρειάζονται επιπρόσθετη εξειδίκευση.

Αλλά και για τις κατώτερες βαθμίδες προσωπικού, και ειδικότερα τους κηπουρούς, η άρτια εκπαίδευση, ενημέρωση και πιστοποίηση είναι απαραίτητη.

7. Έλλειψη ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης των πολιτών σε θέματα αστικού πρασίνου.

Η θεσμοθέτηση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης στα σχολεία μπορεί να βελτιώσει θεαματικά την επικρατούσα κατάσταση.

8. Έλλειψη συνεργασίας των εμπλεκομένων με το αστικό πράσινο φορέων (ΟΤΑ, Υπηρεσίες Κοινής Ωφέλειας κλπ.), με αποτέλεσμα το αστικό πράσινο να είναι ο μεγάλος ζημιωμένος από τις κάθε είδους δραστηριότητες.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Federer, C. A., 1976. “Trees Modify the Urban Microclimate”. Journal of Arboriculture, 2: 121-127.

Ζάγκας, Θ., 1998. «Η σημασία του αστικού και περιαστικού πρασίνου στην ποιότητα ζωής μας». Πρακτικά Ημερίδας «Πράσινο και Τοπική Αυτοδιοίκηση» ΓΕΩΤΕΕ - Παράρτημα Αν. Μακεδονίας, Καβάλα. Σελ. 33-40 και 145.

Ζάγκας, Θ., 2005. «Οικολογικές προεκτάσεις της γνώσης των γυρεοαλλεργιογόνων φυτών στη διαχείριση του αστικού πρασίνου». Γεωπονικά. Τεύχος 415: 3-8.

Nowak, D.J., 2002. “The Effects of Urban Forests on the Physical Environment”. Proc. No1 of Cost Action E12 “Urban forests and trees (eds T.B.Randrup, C.C. Konijendijk, T. Christophersen and K. Nilsson)”. European Commission 1:22 – 42.

Ντάφης, Σ., 2001. Δασοκομία Πόλεων. Εκδόσεις Art of Text Θεσσαλονίκη.

Zagas, T., 2003. “Urban Forestry and citizens in Greece. What Future?”. Proc. οf a Conference “Il citadino e il verde urbano e periurbano: Percezione e Partizipazione”. Bari 26/9/2003.

Zagas, T., 2008. “Contribution of periurban forests to the viability of urban space”, Editor: P. Kosmopoulos, In: Buildings, Energy and the Environment, University Studio Press, Thessaloniki, pp. 45-60.