Τα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων στην Ελλάδα

Εισαγωγή

Η αρχική και στοιχειώδης διεκδίκηση για μία κοινωνική ομάδα που για χρόνια ζει αθέατη, χωρίς «ορατότητα», είναι να πείσει ότι υπάρχει. Αυτό επιτυγχάνεται όταν γίνεται αντιληπτό ότι η ύπαρξη αυτή αφορά τις ζωές ατόμων που αξίζει να βιωθούν με ελευθερία και ισότητα. Στην ποικιλότητα της ΛΟΑΤΚΙ+ κατάστασης, τα ίντερσεξ άτομα εγγράφουν το «Ι» του αρκτικόλεξου. Τα ίντερσεξ άτομα απειλούνται ήδη από έμβρυα: επικρατούν ακόμη παρωχημένες ιατρικές προσεγγίσεις που συμβουλεύουν τη διακοπή της κύησης όταν διαπιστωθεί ότι ένα άτομο συγκεντρώνει σωματικά χαρακτηριστικά και από τα δύο φύλα. Τελευταία, λοιπόν, στη σειρά του αρκτικόλεξου, αλλά όχι έσχατα, τα ίντερσεξ άτομα φέρουν την ταυτότητα του σώματος που έχει γεννηθεί με χαρακτηριστικά φύλου που δεν εμπίπτουν στους τυπικούς ορισμούς του αρσενικού ή του θηλυκού σώματος[1]. Στο επίκεντρο αυτής της συζήτησης βρίσκεται ο κομβικός όρος «χαρακτηριστικά φύλου», ενώ στα άλλα αρκτικόλεξα της κατάστασης βρίσκεται ο «σεξουαλικός προσανατολισμός» και η «ταυτότητα φύλου». Η ίντερσεξ κατάσταση προσθέτει λοιπόν μία ακόμη διάσταση, με έντονη σωματική αναφορά.

Ως «χαρακτηριστικά φύλου» ορίζονται από τον Έλληνα νομοθέτη «τα χρωμοσωματικά, γονιδιακά και ανατομικά χαρακτηριστικά του προσώπου, τα οποία συμπεριλαμβάνουν πρωτογενή χαρακτηριστικά, όπως τα αναπαραγωγικά όργανα, και δευτερογενή χαρακτηριστικά, όπως η μυϊκή μάζα, η ανάπτυξη μαστών ή τριχοφυΐας»[2]. Σε πρόσφατο έγγραφο της Ελληνικής Αστυνομίας, ως «χαρακτηριστικά φύλου», εκτός των ανωτέρω, κατηγοριοποιούνται επίσης «η κατανομή μαλλιών» και «η σωματική δομή»[3].

Κείμενο αναφοράς για το θέμα είναι το Ψήφισμα 2191/2017 της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, με τίτλο «για την προώθηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων και την κατάργηση των διακρίσεων των ίντερσεξ ανθρώπων»[4]. Αντίστοιχης βαρύτητας είναι και το Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 14.2.2019 «σχετικά με τα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων»[5]. Τα δύο ψηφίσματα σημειώνουν ότι η ίντερσεξ κατάσταση για πολλά χρόνια αντιμετωπίστηκε ως ιατρικό θέμα, με τη στρεβλή άποψη ότι τα σώματα των ίντερσεξ ανθρώπων πρέπει να «διορθωθούν» ιατρικά, ώστε να μην αποκλίνουν από τον κανόνα του αρσενικού ή του θηλυκού. Αυτό, όπως παρατηρεί το Συμβούλιο της Ευρώπης, είναι μια προσέγγιση που θέτει σε τεράστιο κίνδυνο την υγεία των ίντερσεξ ατόμων, με κακοποιητικές και παραβιαστικές ιατρικές πρακτικές. Έχουν καταγραφεί ακρωτηριασμοί γεννητικών οργάνων ίντερσεξ ατόμων, με ισόβιες συνέπειες, όπως ψυχικά τραύματα και σωματικές αναπηρίες. Με αυτό το υπόβαθρο, τα ψηφίσματα ζητούν από τα ευρωπαϊκά κράτη να θεσπίσουν νομοθετική προστασία που να εγγυάται τα ανθρώπινα δικαιώματα των ίντερσεξ ατόμων σε ένα ευρύ φάσμα της κοινωνικής και προσωπικής τους ζωής: ως προς τις διακρίσεις, τα έγγραφα ταυτοποίησης και τις επεμβατικές ιατρικές πράξεις «κανονικοποίησης» του φύλου, ιδίως σε βρέφη[6].

Στο παρόν άρθρο καταγράφεται ο βαθμός συμμόρφωσης της ισχύουσας ελληνικής νομοθεσίας προς τις ευρωπαϊκές παραινέσεις, όσον αφορά την προστασία των ίντερσεξ ατόμων.

Απαγόρευση διακρίσεων

Τα «χαρακτηριστικά φύλου» αποτελούν ρητό λόγο απαγορευμένης διάκρισης στον Ν.4443/2016. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι ο νόμος αυτός ψηφίστηκε πριν τον νομοθετικό ορισμό των «χαρακτηριστικών φύλου» που εισήχθη έναν χρόνο μετά, με τον Ν.4491/2017. Η συγκεκριμένη νομοθεσία εφαρμόζεται στον εργασιακό τομέα, απαγορεύοντας τις άμεσες αλλά και τις έμμεσες διακρίσεις σε όλο το φάσμα των βιοτικών σχέσεων των ίντερσεξ ατόμων στον τομέα αυτόν. Ωστόσο, υπάρχουν ορισμένα σημαντικά κενά στην προστασία που παρέχει ο συγκεκριμένος νόμος. Συγκεκριμένα, η πλήρης προστασία του νόμου απαγορεύει τις διακρίσεις στους όρους πρόσβασης στην εργασία, στις συνθήκες παροχής της εργασίας, στους λόγους προαγωγής και τους λόγους απόλυσης, στην επαγγελματική εκπαίδευση, καθώς και στον συνδικαλισμό. Ενώ ο ίδιος νόμος προβλέπει ότι η απαγόρευση των διακρίσεων λόγω εθνικής ή φυλετικής καταγωγής επεκτείνεται και σε μια σειρά άλλων περιοχών εκτός του εργασιακού τομέα, αυτό δεν ισχύει και για τις διακρίσεις λόγω χαρακτηριστικών φύλου. Συγκεκριμένα, κατά το άρθρο 3, οι διακρίσεις λόγω χαρακτηριστικών φύλου (όπως και σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου) δεν απαγορεύονται από τον συγκεκριμένο νόμο στην κοινωνική ασφάλιση, στην υγειονομική περίθαλψη, στις κοινωνικές παροχές και φορολογικές διευκολύνσεις, στην εκπαίδευση (εκτός της επαγγελματικής) και στην πρόσβαση, στη διάθεση και την παροχή αγαθών και υπηρεσιών που διατίθενται συναλλακτικά στο κοινό, συμπεριλαμβανομένης της στέγης. Το κενό προστασίας έχει επισημανθεί από την Εθνική Στρατηγική για την Ισότητα των ΛΟΑΤΚΙ+ που εκπονήθηκε το 2021 από επιτροπή που συγκρότησε ο πρωθυπουργός[7].

Η απαγόρευση διακρίσεων πάντως πρέπει να είναι οριζόντια και να αφορά κάθε βιοτική περίσταση «συνάντησης» του ίντερσεξ ατόμου με το κράτος. Μια χαρακτηριστική περίπτωση που δεν καλύπτεται από το στενό πεδίο εφαρμογής του Ν.4443/2016 αφορά ένα τέκνο αιτούντων άσυλο που ήταν ταυτόχρονα και ασυνόδευτο ίντερσεξ  βρέφος. Η ιστορία του έχει καταγραφεί ως   υπόθεση που απασχόλησε τις Αρχές[8]. Το ίντερσεξ βρέφος, στο οποίο αποδόθηκε το φύλο «θήλυ», γεννήθηκε στο νοσοκομείο της Μυτιλήνης από αλλοδαπούς γονείς, αιτούντες διεθνή προστασία, και «λόγω προβλήματος υγείας» μεταφέρθηκε σε νοσοκομείο της Αθήνας. Οι γονείς του δήλωσαν ότι δεν επιθυμούν την επιμέλεια και τη φροντίδα του, με αποτέλεσμα το Μονομελές Πρωτοδικείο Μυτιλήνης να αναθέσει στο νοσοκομείο τη φροντίδα του βρέφους. Μετά από παρεμβάσεις των οργανώσεων Intersex Greece και του Σωματείου Υποστήριξης Διεμφυλικών απορρίφθηκαν οι «ιδέες» περί χειρουργικών επεμβάσεων για «κανονικοποίηση» του φύλου, καθόσον διαπιστώθηκε επίσημα ότι το βρέφος δεν αντιμετώπιζε κανένα πρόβλημα υγείας. Με έγγραφο μάλιστα της Γενικής Γραμματείας Ασυνόδευτων Ανηλίκων του Υπουργείου Μετανάστευσης διαπιστώθηκε ότι, όπως προκύπτει και από το Ψήφισμα 2191/2017, οι χειρουργικές επεμβάσεις σε ίντερσεξ βρέφη όχι μόνο δεν είναι αναγκαίες, αλλά είναι και βλαπτικές και πρέπει να αναβάλλονται έως την ηλικία που το ίδιο το παιδί μπορεί να συναινέσει. Μια νομοθεσία απαγόρευσης των επεμβάσεων σε βρέφη ήδη θεσπίστηκε το 2022. Εκκρεμεί όμως η νομοθετική επέκταση της απαγόρευση διακρίσεων βάσει χαρακτηριστικών φύλου και σε πεδία όπως το άσυλο και η πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας.

Έγκλημα με ιντερφοβικά χαρακτηριστικά

Όταν ένα θύμα ποινικού αδικήματος επιλέγεται από τον δράστη του λόγω των χαρακτηριστικών φύλου του, επειδή, μεταξύ άλλων περιπτώσεων, είναι ίντερσεξ άτομο, ο ποινικός νόμος επιβάλλει επαύξηση της ποινής. Το άρθρο 82Α του Ποινικού Κώδικα φέρει τον τίτλο «έγκλημα με ρατσιστικά χαρακτηριστικά» και αφορά εν δυνάμει κάθε ποινικό αδίκημα που τελείται λόγω χαρακτηριστικών φύλου του παθόντος[9]. Η διάταξη αυτή ορίζει ότι σε περίπτωση πλημμελήματος, εις βάρος ίντερσεξ ατόμου που επελέγη ως παθόν λόγω αυτής της ιδιότητας, η ποινή αυξάνεται κατά έξι (6) μήνες, αν το αδίκημα τιμωρείται με φυλάκιση έως ενός έτους, ενώ στις υπόλοιπες περιπτώσεις πλημμελημάτων η ποινή αυξάνεται κατά ένα (1) έτος. Στην περίπτωση κακουργήματος, το ελάχιστο όριο ποινής αυξάνεται κατά δύο έτη.

Ηλικία συναίνεσης για ιατρικές πράξεις

Ο σκοπός της νομοθετικής παρέμβασης, ακολουθώντας τα ψηφίσματα του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, είναι να απαγορευθούν οι μη αναστρέψιμες ιατρικές πράξεις και θεραπείες που αφορούν τα χαρακτηριστικά φύλου των ίντερσεξ ατόμων και οι οποίες διενεργούνται συχνά σε βρεφική ηλικία ή και γενικότερα σε ηλικία που το άτομο δεν είναι σε θέση να κατανοήσει την κατάσταση και να παράσχει τη συγκατάθεσή του για ένα τόσο σοβαρό θέμα που αφορά το σώμα και το μέλλον του.  Η συγκατάθεση, λοιπόν, του ίντερσεξ ατόμου βρίσκεται στο επίκεντρο της νέας ειδικής νομοθεσίας που διέπει το θέμα[10]. Η γενικότερη έννοια της έγκυρης συναίνεσης του ατόμου για να υποβληθεί σε ιατρική πράξη διέπεται από το άρθρο 12 του Ν.3418/2005 (Κώδικας Ιατρικής Δεοντολογίας), το οποίο προβλέπει πλήρη, σαφή και κατανοητή ενημέρωσή του, ικανότητα για συναίνεση, ηλικιακή και πνευματική-συναισθηματική ωριμότητα συναίνεσης αν πρόκειται για ανήλικο, άλλως συναίνεση από τους οικείους του ατόμου.

Στα 15 έτη τοποθετεί η ελληνική νομοθεσία τη νόμιμη ηλικία ενός ίντερσεξ ατόμου για να συναινέσει[11], κατόπιν ενημέρωσης, του ιδίου και των προσώπων που ασκούν τη γονική μέριμνα ή και την επιμέλειά του, ώστε να υποβληθεί σε ιατρικές πράξεις και θεραπείες όπως χειρουργική ή ορμονική, για την ολική ή μερική «αλλαγή των χαρακτηριστικών φύλου», όπως αναφέρει η νέα σχετική διάταξη του άρθρου 17 παρ. 1 («Προϋποθέσεις για αλλαγή χαρακτηριστικών φύλου ανήλικων ίντερσεξ ατόμων»)  του Ν.4958/2022.

Για τα ίντερσεξ άτομα που είναι νεότερα των 15 ετών, ο νομικός περιορισμός των ιατρικών πράξεων στα χαρακτηριστικά φύλου καθίσταται αυστηρότερος. Η παρ. 2 του άρθρου 17 ορίζει ότι δεν αρκεί η συναίνεση του ανηλίκου και των ασκούντων γονική μέριμνα ή και επιμέλεια, αλλά απαιτείται και δικαστική άδεια που χορηγείται από το Ειρηνοδικείο του τόπου διαμονής του ανηλίκου. Η άδεια αφορά, όμως, μόνο τις ιατρικές πράξεις ή θεραπείες που δεν μπορούν να αναβληθούν μέχρι τη στιγμή που ο ανήλικος θα έχει συμπληρώσει την ηλικία των δεκαπέντε (15) ετών και δεν επιφέρουν άλλες μελλοντικές μη αναστρέψιμες ή σημαντικές επιπλοκές στην υγεία του. Κατ’ εξαίρεση, η εν λόγω δικαστική άδεια δεν απαιτείται, όταν η ιατρική πράξη ή θεραπεία είναι αναγκαία για την αποτροπή κινδύνου για τη ζωή ή την υγεία του ανηλίκου,  κατά την έννοια του Κώδικα Ιατρικής Δεοντολογίας (κατεπείγουσα ανάγκη ιατρικής φροντίδας που υπερβαίνει την ανάγκη συναίνεσης ή άρνηση γονέων ανηλίκου για συναίνεση και ανάγκη άμεσης ιατρικής παρέμβασης για αποτροπή κινδύνου ζωής ή υγείας) και δεν μπορεί να αναβληθεί μέχρι την έκδοση της απόφασης του δικαστηρίου. Το Ειρηνοδικείο δικάζει κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, κεκλεισμένων των θυρών, και η απόφασή του δεν υπόκειται σε ένδικα μέσα, δηλαδή είναι τελική: είτε θα χορηγεί την άδεια ιατρικών πράξεων είτε θα απορρίπτει το αίτημα. Προϋπόθεση χορήγησης της άδειας είναι η αυτοπρόσωπη ακρόαση του ίδιου του ανηλίκου από τον δικαστή, η γνωμοδότηση διεπιστημονικής επιτροπής που ιδρύεται με τον ίδιο νόμο, καθώς και η αυτοπρόσωπη ακρόαση εκπροσώπου της εν λόγω διεπιστημονικής επιτροπής.

Το άρθρο 19 («Διόρθωση καταχωρισμένου φύλου») του Ν.4958/2022 αναφέρει ότι σε περίπτωση των ανωτέρω πράξεων ή θεραπειών που επέφεραν ασυμφωνία με το καταχωρισμένο (ληξιαρχικά) φύλο του ανήλικου ίντερσεξ ατόμου, το καταχωρισμένο φύλο διορθώνεται από το αρμόδιο δικαστήριο. Πρόκειται ουσιαστικά για σιωπηρή παραπομπή στον Ν.4491/2017 που ρυθμίζει τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου.

Σύμφωνα με το άρθρο 18 («Διεπιστημονική επιτροπή») του Ν.4958/2022, το εν λόγω γνωμοδοτικό όργανο αποτελείται «τουλάχιστον» από έναν ιατρό με εμπειρία σε επεμβάσεις επί ίντερσεξ ατόμων ή οποιεσδήποτε παρεμβάσεις «κανονικοποίησης» (sic) των χαρακτηριστικών φύλου σε έδαφος «Διαταραχών της Ανάπτυξης Φύλου (ΔΑΦ/DSD)» (sic), έναν νομικό με ειδίκευση σε θέματα βιοηθικής, έναν ψυχολόγο, κατά προτίμηση με εμπειρία σε θέματα χαρακτηριστικών φύλου, έναν κοινωνικό λειτουργό με αντίστοιχη εμπειρία και έναν εκπρόσωπο της κοινότητας των ίντερσεξ πολιτών[12] με ανάλογη κατάρτιση. Όμως, η διάταξη αυτή δεν ορίζει  πού υπάγεται διοικητικά η  συγκεκριμένη επιτροπή, σε αντίθεση με τη διυπουργική επιτροπή που προβλέπει το άρθρο 3 παρ. 2 του Ν.4491/2017 (για τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου ατόμων από 15 έως 17 ετών) στο οποίο ορίζεται ξεκάθαρα ότι πρόκειται για επιτροπή των Υπουργείων Υγείας και Δικαιοσύνης. Το άρθρο 18 δεν προβλέπει τίνος υπουργείου είναι η αρμοδιότητα της στελέχωσης της επιτροπής, της διοικητικής υποστήριξης, της παροχής υποδομής συνεδριάσεων. Αυτά τα σοβαρά κενά, αν δεν επιλυθούν, ουσιαστικά θα καθιστούν αδρανή την εφαρμογή της νομοθεσίας ως προς τα ανήλικα ίντερσεξ άτομα κάτω των 15 ετών. Πάντως, ενώ ο Ν.4491/2017 απαγορεύει απόλυτα τη νομική αναγνώριση ταυτότητας φύλου σε άτομα κάτω των 15 ετών, ο Ν.4958/2022 επιτρέπει τις ιατρικές πράξεις για τα ίντερσεξ άτομα ακόμη και κάτω από αυτή την ηλικία,  με τις προαναφερθείσες  αυστηρές εγγυήσεις.

Ποινικοποίηση ιατρικών «διορθώσεων» σε ίντερσεξ άτομα

Η μη τήρηση των παραπάνω προϋποθέσεων τυποποιείται πλέον ως ποινικό αδίκημα. Το άρθρο 20 («Κύρωση») του  Ν.4958/2022 προβλέπει ποινή φυλάκισης έξι (6) τουλάχιστον μηνών και χρηματική ποινή για ιατρούς που διενεργούν πράξεις ή θεραπείες σε ανήλικα ίντεσεξ άτομα κατά παράβαση του άρθρου 17. Η κατ’ εξακολούθηση τέλεση συνιστά  επιβαρυντική περίσταση, ενώ ο υπαίτιος τιμωρείται  υποχρεωτικά  και με την παρεπόμενη ποινή του άρθρου 65 του Ποινικού Κώδικα, περί  απαγόρευσης άσκησης επαγγέλματος για χρονικό διάστημα από ένα μήνα έως δύο έτη, ανεξαρτήτως του ύψους της επιβληθείσας ποινής. Σημειωτέον ότι τέτοια παρεπόμενη ποινή δεν προβλέπεται για το αντίστοιχο ποινικό αδίκημα της εφαρμογής πρακτικής μεταστροφής σεξουαλικού προσανατολισμού ή ταυτότητας φύλου (άρθρο 62 παρ. 2 Ν.4931/2022).